Экономика | Коммерциялық банктердің депозиттік саясаты

Мазмұны

Кіріспе
1. Қазақстан Республикасының банктерiнiң депозиттік саясаты

1.1. Депозиттiк операциялар
1.2 Коммерциялық банктердің депозиттік нарықтағы операцияларын талдау
2. Коммерциялық банктердің депозиттік саясаты
2.1 Коммерциялық банктердің депозиттік саясаты және оның депозиттерді жетілдірудегі маңызы
2.2 Жеке тұлғалардың депозиттерін сақтандыру жүйесінің қызметін талдау Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тiзiмi

1. Қазақстан Республикасының банктерiнiң депозиттік саясаты
1.1 Депозиттiк операциялар

Депозиттік операциялар активті және пассивті болып болінеді. Активті депозиттік операциялар- банктің уақытша бос ақша қаражаттарын басқа корреспондент- банктердегі шоттарда орналастыруымен байланысты операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы активтердің өте аз бөлігін алады.
Пассивті депозиттік операциялар- бұл клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының көп бөлігін алады және банктік ресурстар қалыптастырудың негізгі көзі.
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топотарының сұранысын қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі :
- талап етуіне дейінгі депозиттер;
- мерзімді депозиттер;
- жинақ салымдары;
- бағалы қағаздар.
Сондай- ақ, оларды мынадай белгілеріне байланысты жіктеуге болады :
- мерзімдеріне қарай;
- салым иелерінің категорияларына қарай;
- қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
- пайыз төлеу тәсіліне қарай;
- банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай;
- тағы басқалар.
Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар мынадай түрлерге бөлінеді :
- жеке тұлғалардың шоттарына;
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
- жергілікті билік ұйымдарының шоттарына;
- қаржылық мекемелердің шоттарына;
- шетелдік азаматтардың шоттарына .
Талап етуіне дейінгі депозиттер-бұл салым иелерінің бастапқы талап етуіне байланысты әр түрлі төлем құжаттар арқылы қолма- қол ақшаларын алатын әр түрлі шоттардағы қаражаттар.
Отандық банктік тәжірибеде талап етуіне дейінгі депозиттерге мыналар жатады :
- мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай- ақ әр түрлі шағын коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын қаражаттары;
- әр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
- есеп айырысудағы қаражаттар;
- жіргілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы қаражаттар;
- басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Талап етуге дейінгі депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері үшін жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етуге дейінгі депозиттік шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың жүзеге асырылуы барысында түседі және пайдаланылады.
Ал кемшілігі – бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама төменгі мөлшерде төленеді. Міне, осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың мынадай өзіндік ерекшеліктері қалыптасады:
- ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз жүзеге асырылады;
- шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе комиссиондық ақы алып отырады;
- банк талап етуге дейінгі шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны үшін өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
- талап етуге дейінгі депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық банкте сақталатын міндетті резервтерге жоғарғы мөлшерде адарымдар жасайды.
АҚШ- тың банктік тәжірибесінде, талап етуге дейінгі депозиттік шоттармен қатар, сондай шоттар түріндегі Нау- шотты және куәландырылған чектер сияқты депозиттер АҚШ банктерінде кеңінен қолданылады.
Нау- шоттар- бұл пайыз төленетін, чектік депозиттер.
Нау- шоттың мынадай өзіне тән ерекшеліктері болады:
- бұл шот түрі бойынша пайыз төленеді;
- бұл шот жеке тұлғаларға немесе пайдй таппайтын ұымдарға ашылады;
- салым иелерінен бұл шотта ең төменгі қаражат болуы талап етілмейді.
Куәландырылған чектер шоттары- бұл куәландырылған чектерді төлеу үшін, сақталатын банктердегі талап етуіне дейінгі депозиттік шоттағы қаражаттарды білдіреді.
Куәландырылған чектер- бұл банктің шоттағы қаражаттың барлығын чектер арқылы куәландыруы.
Американдық банктік тәжірибелерде жаңа депозит түріне ақша нарығының депозиттік шоты жатады.
Оның мынадай ерекшелігі бар:
 ақша нарығының басқа құралдары бойынша мөлшерлемелерінің өзгеруіне байланысты, әр аптада шот бойынша пайыз мөлшерлемесінің өзгеріп отыруы;
 шот бойынша ең төменгі қалдықтың болуының талап етілуі;
 салымдардың сақтандырылуы;
 иемденуші, үшінші жақтан төлемдер үшін айына шоттан алты рет аударма жасауына болады, мұның ішінде үшеуі чекті көшіріп жазу жолымен, үшеуі телефон арқылы жүзеге асады.
Мерзімді депозит- бұл банктерде белгілі бір мерзімге және пайыз төлеу шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары.
Бұл депозит түрі алдын ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды, бірақ қолма- қол ақша түрінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа аударылады. Егер мерзімге дейін бқл салымды алатын болса, онда шот иесі айып- пұл төлеуге міндетті.
Бұл салымның ерекшелігі- талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда, оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты жеткен кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы алуға болмайды. Мерзімді депозиттерді басқа шоттарға аударуға болады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
- меншікті- мерзімді депозиттер;
- алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер.
Меншікті- мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі:
- 30 күнге дейінгі;
- 30- 90 күнге деінгі;
- 90- 180 күнге дейінгі;
- 180 күннен 360 күнге дейінгі;
- 360 күннен жоғары.
Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депозиті бойынша міндетті түрде өтініш талап етеді. Өтініш беру уақыты алдын ала келісіледі және депозит бойынша, соған сәйкес пайыз белгіленеді. Әдетте, алдын ала алуын хабарлау мерзімі жеті күннен жоғары болып келеді.
Мерзімді депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады:
- есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға ешқандай да есеп айырысу құжаттары толтырылмайды;
- шоттағы қаражат баяу айналады;
- тұрақты пайыз төленеді;
- пайыз мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Ұлттық банкі тарапынан реттеліп отырады;
- ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап етіледі;
- бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер белгіленеді.
Тағы бір кеңінен таралған депозиттердің түрі- жинақ салымдары. Олардың белгіленген мерзімі жоқ, қаражатты алуда ескертуін талап етпейді, салымның жоғары шегі шектелген, ақшаны салу және алу кезінде жинақ кітапшасын көрсетуі қажет.
Банктер үшін мұндай шоттар қосымша жұмыстарды талап етеді: операцияны ресімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту және ұрлатып алу жағдайына сай екі жақты тіркеу енгізу қажет және т.б. Компьютердің көмегімен жасалған жеке бет шоты туралы көшірмесі негізінде жинақ салымдармен басқа салымдарды ауыстыруға мүмкіндігі бар.
Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозиттік ресурстардың біршама тұрақты бөлігін білдіреді.
Жинақ салымдардың тұрақты мерзімі болмайды. Бұл салымдардың түрі бойынша, мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі мөлшерде пайыз төленеді. Жинақ салымдар жинақ кітапшалары негізінде толтырылады.
Жинақ салымдардың мынадай ерекшеліктері болады:
- ақшалай қаражаттар сақтауда тұрақты мерзімі болмайды;
- шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту талап етілмейді;
- ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай қаражаттар қозғалысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы талап етіледі.
Отандық банктік тәжірибеде жинақ шоттары тек жеке тұлғаларға ғана ашылады. Ал шетел тәжірибесінде мұндай шоттар коммерциялық емес ұйымдарға және іскер фирмаларға ашыла береді.
Отандық банктік тәжірибеде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдар салым операцияларының мерзіміне және мазмұнына қарай мынадай түрлерге бөлінеді:
- мерзімді жинақ салымдар;
- қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдар;
- ұтыс салымдары;
- ақшалай- заттай ұтыс салымдары;
- мақсатты және ағымдық салымдар;
- алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
- валюталық салымдар.
Мерзімді жинақ салымдарға тұрақты мерзімі белгіленетін және сол мерзім өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ салымдарға басқа жинақ салымдарға қарағанда жоғарғы мөлшерде пайыз төленеді.
Қосымша жарна қосатын салымдар- бұл шоттағы қаражатқа алдын ала келісілген уәде бойынша үздіксіз ақшалай соманы қосып отыруға салымды білдіреді. Бұл шотта жинақталынған соманы белгілі бір күнде (жаңа жылдық салым, бойжеткен кезде және т. с. с ) толық төленеді.
Ағымдық жинақ салымдар, негізінен, жалақы, зейнетақы, үздіксіз төлемдерді төлеу үшін жинақталатын және пайдаланылатын қаражаттарды білдіреді. Мұндай салымдар бойынша өте төменгі пайыз төленеді.
Отандық банктер тәжірибесінде халық салымдарының бірнеше түрлері қолданылады. Айталық, Халық Жинақ банкі мынадай салымдардың түрлерін жеке тұлғаларға ұсынады:
- « НАРОДНЫЙ » салымы - жоғары сыйақы мөлшерлемесі бар және оны мерзімнің соңында төлейтін, мерзімді салым. Төменгі сомасы – 2000 теңге не 50 АҚШ доллары немесе 50 еуро. Мерзімі: 3, 6, 12 және 24 ай.
- « СЕНІМ – ПЛЮС » салымы- ай сайын пайыз төленетін мерзімді салым. Төменгі сомасы – 1000 теңге не 50 АҚШ доллары немесе 50 еуро. Мерзімі: 3, 6, 12 және 24 ай.
- « НАКОПИТЕЛЬНЫЙ ПЛЮС » салымы- қорлану мерзімі: 1 жыл, 3 жыл, және 5 жылдық қорлану салымдары. Төменгі сомасы – 2000 теңге не 50 АҚШ доллары немесе 50 еуро. Мерзімі: 1 жыл, 3 жыл және 5 жыл.
- « ПРОЦЕНТЫ ВПЕРЕД » салымы- салымды ашқан күні пайызды төлейтін мерзімді салым. Төменгі сомасы – 1000 теңге не 100 АҚШ доллары немесе 100 еуро. Мерзімі: 3 және 6 ай.
- « ПРЕМИАЛЬНЫЙ » салымы- сыйлық ақы мөлшерлемесі бар әмбебап талап етуге дейінгі салым. Төменгі сома – 500 теңге.
- « ЗОЛОТОЙ ВОЗВРАСТ » салымы- 50 жасқа толған адамдар зейнеткерлерге арналған арнайы салым. Төменгі салым – 100 теңге. Мерзімі: 90 күн.
- « АҚ БОТА » салымы- арнайы балаларға арналған салым. Төменгі салым – 500 теңге не 5 АҚШ доллары. Мерзімі: 5 жыл.
- « ИНТЕРНЕТ » салымы- Интернет - Банкинг жүйесінде ашылған салым. Төменгі салым 10000 теңге не 100 АҚШ доллары. Мерзімі: 30 күн, 90 күн, 180 күн, 270 күн, 360 күн.
Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдардың бір түріне депозиттік және жинақ сертификаттарын жатқызуға болады.
Депозиттік және жинақ сертификаты- бұл салым иесіне белгілі мерзім өткен соң, тиісті қаражатты және оған есептелетін пайызды алуға құқық беретін және оның шотындағы ақшалай қаражатының барлығын куәландыратын банк - эмитенттің жазбаша куәлігі.
Депозиттік және жинақ сертификиттары иемденуіне қарай екі түрлі болып келеді:
- атаулы сертификаттар;
- мәлімдеуші сертификаттар.
Атаулы депозиттік және жинақ сертификаттары бұл салым иелерінің атына толтырылып беріледі. Ал мәлімдеуші сертификаттарда салым иесінің аты - жөні көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе, сол қаражаттың иесі болып саналады.
Депозиттік және жинақ сертификаттары сатылған тауарлар және көрсетілген қызметтер үшін төлеуге болатын төлем құралы немесе есеп айырысу қызметін атқара алады. Депозиттік сертификаттар көбіне ірі сомада шығарылатындықтан да, оларды заңды тұлғалар сатып алады.
Әлемдік банктік тәжірибеде депозиттік сертификаттардың мынадай екі түрі бар:
- аударылатын;
- аударылмайтын.
Адарылмайтын депозиттік сертификаттар салым иелерінің қолдарында болып, уақыты жеткен соң банкке ұсынылады.
Аударылатын депозиттік сертификаттар басқа бір тұлғаларға екінші нарықта сатып алу - сату арқылы өтеді.
Жинақ сертификаты жеке тұлғаларға арналып шығарылады. Жинақ сертификатының мерзімі 1 жылдан 3 жылға дейінгі мерзім аралығын құрайды. Жинақ сертификаты тек жеке тұлғаларға ғана беріледі.
Мерзімді депозиттік және жинақ сертификаттары мерзімінен бұрын төлеуге ұсынылуы мүмкін. Мұндай жағдайда банк сертификаттары сатып алады, бірақ төменгі мөлшерде пайыз төлейді. Коммерциялық банктер үшін бұл сертификат ресурсты жинақтау тиімділігімен, яғни ірі соманың белгілі бір мерзімге түсуін сипаттайды.
Осындай жағдайда, коммерциялық банктердің активтік операцияларын қаржыландырудың басты көзі ретінде пайдаланылатын тартылған қаражаттарды жинақтауда, коммерциялық банктерден депозиттік саясатты белсенді түрде жүргізе отырып, депозиттік операцияларды ұлғайту талап етеді. Депозиттік операцияларды ұйымдастыру барысында коммерцмялық банктер баланс өтімділігін сақтай отырып, мынадай талаптарды ескеруі тиіс:
- депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активтік опреациялардың мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
- депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашақта пайда алу үшін жұмыс жасауға тиіс;
- депозиттік операцияларды ұымдастыру процесінде мерзімді депозиттер мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл бөлу;
- салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар түрлерін ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға тиіс.


1.2 Коммерциялық банктердің депозиттік нарықтағы операцияларын талдау
Коммерциялық банктердің депозит нарығын талдамас бұрын қазіргі кездегі Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жалпы жағдайына сандық мәліметтер негізінде тоқтала кетейік. Қазіргі кезде өткен жылдармен салыстырғанда банктердің саны 42 банктен 36-ға азайды. Банктердің санының азаюы мына келесі себептерге байланысты:
- банк заңдылықтарының бекітілген талаптарын бұзғаны үшін 3 банктің банктік операция жүргізуге арналған лицензиясы қайтарып алынды; - несиелік серіктестерге айналуына байланысты 3 банктің лицензиясы
қайтарып алынды.
Банк секторының құрылымы бойынша қарайтын болсақ, онда мына келесі мәліметтерді келтіруге болады: мемлекетаралық банктер-1, жарғылық капиталда Қазақстан Республикасы үкіметінің 100%-қ қатысуы бар банктер саны-2, шетелдің қатысуымен құрылған банктер саны-17, коммерциялық банктердің барлық филиалдарының саны-368, банктердің шетелдегі өкілеттіліктерінің саны-8, Қазақстан Республикасындағы резидент емес банктердің өкілеттіліктерінің саны-14, кастодиандық қызмет көрсету лицензиясы бар банктер саны-10. 2003 жылдың 1 қаңтарына байланысты екінші деңгейлі банктердің жиынтық меншікті капиталы 39,1 млрд. теңгеге өсіп (32%), 162,2 млрд. теңгені құрады.
Банк жүйесіне барлық тартылған депозиттерге талдау жасайтын болсақ, 1998 жылдың қаңтар айында 73514 мың теңге депозиттер тартылды.
1 кесте – Банк жүйесіндегі депозиттердің құрылымы *
Барлығы: Ұлттық валютада: Шетел валютасында:
Депозиттер Депозиттер Депозиттер
Қаңтар 1998 73514 54226 19288
Тамыз 1998 83457 55585 27872
Қаңтар 1999 73464 44497 28967
Тамыз 1999 120681 63424 57257
Қаңтар 2000 168156 83764 84392
Тамыз 2000 248750 117947 130804
Қаңтар 2001 284533 134744 149788
Тамыз 2001 391463 161581 229882
Қаңтар 2002 420725 150284 270440
Тамыз 2002 497904 206371 291533
Қаңтар 2003 581933 235466 346467
Тамыз 2003 703135 362834 340301
* Ұлттық банктің статистикалық бюллетеньнен алынды

1999 жылдың қаңтар айында барлық тартылған депозиттер 83457 мың. теңгені құраған.
2000 жылдың қарастырылып отырған кезеңінде барлық тартылған депозиттер 168156 мың. теңгені құрап, 1998 жылдың осы кезеңмен салыстырғанда үлкен ауытқу, яғни тартылған депозиттер 94642 теңгеге, өскені байқалды.
2001 жылдың қаңтарында 284533 мың теңге депозиттер тартылды.
2002 жылдың қаңтарында барлық тартылған депозиттер 420725 мың теңгені құрап, ең үлкен ауытқу осы жылда болған, яғни 1998 жылдың қаңтар айындағы осы көрсеткіштермен салыстырсақ, 2002 жылдың осы кезеңіндегі барлық депозиттер 347211 мың теңгеге артқанын көрсетеді.2003 жылдың тамыз айында бұл көрсеткіштер сәйкесінше 703135 млн. теңгені құрады.
Банк жүйесіне ұлттық валютада тартылған депозиттер 1998 жылдың қаңтарында 54226 мың теңге депозиттер тартылды.
1999 жылдың осы кезеңінде ұлттық валютада тартылған депозиттер 44497 мың теңгені құрады, ал 2000 жылдың қаңтарында ұлттық валютада тартылған депозиттер көлемі 83764 мың теңгені, 2001 жылдың қарастырылып отырған кезеңінде ұлттық валютадағы осы көрсеткіштердің күрт ауытқығанын кете мәліметтері куәландырады. 1998 жылдың қаңтарында тартылған депозиттер 54226 мың теңге, ал 2001 жылдың қаңтарында бірінші көрсеткіш 134744 мың теңгені, 1998 жылдың қаңтар айындағы осы көрсеткішердің көлемімен салыстырғанда 2001 жылдың қаңтарында ұлттық валютада тартылған депозиттер 80518 мың теңгеге артқанын көреміз.
2003 жылдың тамыз айындағы ұлттық валютада тартылған депозиттер көлемі алдыңғы жылмен салыстырғанда сәйкесінше 1,5 есе жуық өсім орын алған.
Банк жүйесіне шетел валютасында тартылған депозиттердің өсу тенденциясына келсек, 1998 жылдың қаңтарында 19288 мың теңге депозиттер тартылды. 2000 жылдың қаңтар айында шетел валютасында тартылған депозиттердің көлемінің үлкен ауытқуға ұшыраған, яғни 1998 жылдың қаңтарында тартылған депозиттер 19288 мың теңге болса, ал 2001 жылдың .....