Экономика | Коммерциялық банктердің қызметтері мен операциялары

Мазмұны

Кіріспе...................................................................................................................2

Негізгі бөлім.
I тарау. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің қаржы нарығындағы рөлі……............................................................................................4

1.1. Коммерциялық банктер түсінігі және олардың жіктелуі..........................4
1.2. Коммерциялық банктердің ұйымдастырылу құрылымы..........................6

II тарау. Коммерциялық банктердің қызметтері мен операциялары..............11

2.1. Банк қызметтерінің сипаттамасы..................................................................11
2.2. Коммерциялық банкте жүргізілетін операциялар.......................................14

III тарау. Еліміздегі банктердің қазіргі кездегі жетістіктері мен жаңашылдықтары..................................................................................................22

Қорытынды.......................................................................................................24

Қолданылған әдебиеттер..........................................................................25

I тарау. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің қаржы нарығындағы рөлі
1.1. Коммерциялық банктер түсінігі және олардың жіктелуі.

“Коммерциялық банк” термині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде, банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болған. Бірақ өнеркәсіптің дамуымен және басқа салалардың дамуымен банктер экономиканың өзге сфераларына қызмет көрсете бастағандықтан да банктің “коммерциялық” деген атауы бастапқы мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің “іскер” деген сипатын білдіреді, оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түрлеріне қызмет көрсетуі олардың қызметтерінің саласына байланыссыз болады. коммерциялық банктер – нарық экономикасында қаржылық опреациялар мен қызмет көрсететін несиелік мекемелердің тобын білдіреді. Олардың міндеті ақша айналымы мен капитал айналымының үздіксіз қозғалысын қамтамасыз ету, өнеркәсіп мекемелерін, мемлекет пен халықты несиелеу, халық шаруашылығына қор жинау үшін жағдай жасау болып табылады.
Қазіргі коммерциялық банктер несие жүйесінің басқа буындары сияқты клиенттерге көрсететін қызттерін үнемі дамытуда және көптеген жаңа түрлерін меңгеруде.
Сонымен қатар банктер қаржы делдалы ретінде ақша каптиалын салааралық және аймақаралық қайта бөлуді қамтамасыз етіп, маңызды халықшаруашылық қызметін атқарады.
Бүгінгі коммерциялық банктер өз клиенттеріне екі жүзге жуық әр алуан өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді операциялар коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтай отырып, қолайсыз жағдайда өзіне пайдалы жұмыс жасауға септігін тигізеді.
Бұл операциялардан болған зиян, екінші бір опреациялардан түсетін пайда есебінен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің коммерциялық банктері несие жүйесінің негізгі операциялық буыны болып қалуы кездейсоқтық емес. Олар өзгермелі ақша – несие нарығының жағдайына көндігітін қабілетінің барлығын көрсете алады.
Коммерциялық банктер мынандай белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Жарғылық капиталдың қалыптасуына қарай:
- мемлекеттік;
- акционерлік;
- жеке;
- пай қосу арқылы (жауапкершілігі шектеулі серіктестік);
- аралас (шетел капиталының қатысуымен).
2. Операцияларының түрлеріне қарай:
- әмбебап, яғни экономиканың барлық салаларына бірдей және кең көлемді банктік қызмет көрсететін банктер;
- маманданған, яғни бір салаға ғана қызмет көрсететін банктер.
3. Аумақтық белгісіне қарай:
- халықаралық;
- мемлекетаралық;
- ұлттық;
- аймақтық.
4. Салалық белгісіне қарай:
- өнеркәсіптік банктер;
- сауда банктері;
- ауылшаруашылық банктері;
- құрылыс банктері:
- басқалары.
5. филиалдар санына қарай:
- филиалсыз;
- көп филиалды.
6. Капитал мөлшеріне қарай:
- I разядты:
- II разрядты;
- III разрядты.

Қазақстан Республикасындағы банктік жүйеде 01.07.2003 жылғы статистикалық мәліметтер бойынша қазіргі жұмыс жасайтын екінші деңгейдегі банктердің барлығы дерлік акционерлік қоғам формасындағы банктер, соның ішінде, екі банк қана мемлекетке 100% тиесілі банктер, оларға Қазақстан даму банкі мен Эскимбанк, ал шетел каптиталының қатысуымен (100% - 10 банк, 50%-дан аса – 4 банк) құрылған банктерде саны - 14, оның ішінде, еншілес банктер – 10.
Акционерлік банктердің жарғылық капиталы шығаратын акцияларын сатудан түсетін түсімдерден құралады. Акциялар екі түрге бөлінеді: жай және артықшылығы бар. Жай акция – оның иелеріне сол қоғамды басқару ісіне араласуына, оның пайдасына дивиденд алып отыруға құқық береді. Ал артықшылығы бар акция – оның иесіне қоғамды басқаруына қатысатынына қарай құқық бермегенімен, уақытылы, яғни қоғамның пайдысна байланыссыз тұрақты пайызын алуға, қоғам банкроттыққа ұшыраған жағдайларда жай акция иесінен бұрын қоғамға қосқан өз үлесін алуға құқық береді.
Егер де банк жауапкершілігі шектеулі қоғам түрде құрылған болса, онда оның жарғылық қорының әр құрылтайшыға тиетін үлесі құрылтайшылық құжатта анықталады және бұл банктің қатынасушылары немесе құрылтайшылары өздерін тиісті үлем шегінде ғана міндеттемелеріне жауап береді.
Банктің ұйымдастырылу және құқықтық формасына байланыссыз, оның жарғылық капиталы оның қатынасушылары жеке және заңды тұлғалар есебінен құрылады, сондай-ақ олардың міндеттемелерінің қамтамасыз ету құралы болып табылады. Жарғылық капитал оның қатынасушыларының меншікті қаражаты есебінен ғана құрылуы мүмкін. Банктік несиелер есебінен жарғылық капиталды құруға тиым салынады. Банктің жарғылық капиталы тек ақшалай қаржаттар есебінен құрылуы мүмкін.
Тіркеуге алынатын уақытта жаңадан құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық құжатта хабарланған, оның акционерлерінің сомасының 50% төленуі тиіс, ал тіркеуге алған кезінен бастап 1 жыл ішінде оның жарияланған сомасы толық төленуге тиісті.
Еліміздегі банктерге келсек, 2004 жылдың 1 мамырына қарай II деңгейдегі банк – 35, 1 – мемлекеттік, 16 – шетел мекемелерінің қатысуымен, 18 – акционерлік қоғам бар екендігі анықталды. 24 коммерциялық банктің филиалдық желісі бар, жалпы саны 354. “Халық банк” – 149, “Казкоммерцбанк” – 23, “Каспий” банкі, “Туран Алем” – 22 филиалы бар. 21 банктің есептеу кассалық бөлімшесі бар. Саны 1038. осының ішіндегі ККБ-ке тоқталсақ, ол 1990 жылы құрылған, 67 РКО және Лондонда шетелдік уәкілдігі бар. Банктің 2003 жылдың 30 маусымындағы еншіліс компаниялары төмендегідей:

Ұйым аттары Орны Үлесі, % Қызмет көрсету түрі Еншілікке алынған уақыт
ААҚ “Казкоммерц Секьюритиз” ҚР 100 Құжат қағаздар нарығындағы операциялар 30.10.1997ж.
ААҚ “Казкоммерц-Полис” ҚР 65 Сақтандыру 14.11.2004ж.
“Казкоммерц Интернешнл” Нидерналды патшалығы 100 Халықаралық қаржы нарығында капитал тарту 31.12.1997ж.
“Казкоммерц -Капитал” Нидерналды патшалығы 100 Халықаралық қаржы нарығында капитал тарту 5.04.2000ж.
“Казкоммерц Финанс” Нидерналды патшалығы 100 Капитал тарту 21.02.2001ж.
ААҚ «Казкоммерцбанк Қырғызыстан» Қырғызыстан 73,97 Коммерциялық банк 30.06.2002ж.

1.2. Коммерциялық банктердің ұйымдастырылу құрылымы

Коммерциялық банктердің ұйымдастырылу құрылымы банкті басқару құрылымына және оның функционалдық бөлімшелері мен әр түрлі қызметтерінің құрылымына бөлінеді. Басқару органы пайда алу мақсатында коммерциялық банктің қызметіне тиімді жетекшілік етуді қамтамасыз етеді. Акционерлік банктерді басқару құрылымы келесідей:
Акционерлік коммерциялық банктің ең жоғарғы органы – акцинонерлердің жалпы жиналысы болып табылады.
Акционерлердің жалпы жиналысы жылына бір рет шақырылып отырады. Бұл жиналыста мынандай міндеттемелер шешіледі:
- банктің жарғысына өзгерістер енгізу;
- банктің жарғылық капиталын өзгерту;
- банктің Кеңесін сайлау;
- банктің жылдық есебін бекіту;
- банктің табысын бөлу;
- банктің құрылымдық немесе еншіліс құру және тарату.

Екінші басқару органы банктің қадағалау кеңесі болып табылады. Банктің бақылау кеңесі банк қызметіне бақылау жасау органы ретінде мынандай міндеттерді атқарады:
- нормативтік актілерді бекітеді;
- басқарма немесе басқарма төрағасының шешімі бойынша жасалған мәмілелерді бекітеді;

Келесі басқару органы – бұл басқарма (банк кеңесі). Басқарма – атқарушы немесе өкілетті орган, яғни ол банктің иелерінен, оның акционерлерінен құралады және олардың мүдделерін қорғайды.
Басқарманың міндеттеріне мыналар жатады:
- банктің стратегиялық мақсатын анықтау;
- банктің саясатарын жасау;
- жетекшілік қызметке кадрлар таңдау;
- комитеттерді құру;
- ссудалық және инвестициялық операцияларға бақылау жасау.

Басқарма төрағасы банктің бірінші жетекшісі болып табылады және ол банк қызметіне жетекшілікті жүзеге асырады. Банк төрағасына мынадай міндеттер жүктеледі:
- банктің қызметіне қатысты барлық мәселелер бойынша бұйрықтар шығару және нұсқаулар беру;
- барлық мемлекеттік және басқа да органдарда, басқа банктерде, оның ішінде, шетелдік банктерде банк қызметіне қатысты барлық мәселелер бойынша өкілеттілікті жүзеге асыру;
- банктің мүлкіне және қаражаттарына ие болу;
- банктің штаттық жұмысшыларын саны мен құрылымын бекіту;
- еңбек келісімшарты бойынша банктің лауазымды тұлғаларымен келісімдер (контрактілер) жасау;

Ревизиялық комиссия банк қызметіне қаржылық есептің дұрыстығы жағынан бақылау жасаушы орган болып табылады.
Несиелік комитет - бұл несиенің берілуіне байланысты қорытынды жасаушы орган.
Несиелік комитет мынадай міндетерді орындайды:
- несие алуға берген клиенттің өтінішін және несиелік қызметкердің несие беру туралы шешім шығарады;
- несие беру немесе одан бас тарту туралы шешмі шығарады;
- несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формаларын анықтайды;
- несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді;
- несиені қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белгілейді;
- несиелеу шартын бекітеді;
- берілген несилерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
- банктің несиелік стратегиясын жасайды;
- несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
- несиелік комитеттің мәжілісін хаттамаларына қол қояды және хаттамаларды тіркеу кітабын жүргізеді.

Қызмет бөліміне: кадр бөлімі, заң бөлімі, күзет бөлімі, әкімшілік – шаруашылық бөлімі және т.с.с. кіреді.
Ал банктің функционалдық құрылымына барлық департаменттер мен бөлімдер жатады.
Банк жүйесін ұйымдастыру белгілеріне қарай филиалсыз банктерге, бөлімшелері бар банктерге және банктік топтарға бөлуге болады. Көптеген елдерде банк жүйесінің бір типі берілген, ал Қазақстанда дамымаған түрдегі банктік ұйымдардың барлық түрлері бар.
Ұлттық банктің рұқсатымен банктер Қазақстан Республикасы аумағында және одан тысқары жерлерде банктерін аша алады, ал өздерінің өкілеттілігін Ұлттық банкінің келесі бір хабарлауымен ашады.
Банк филиалы – бұл бас банктің берген құқықтары ішінде банктік операцияларды жүзеге асыратын банктік мекеме. Банк филиалы заңды тұлға болып саналмайды, дербес балансы болмайды және өзінің басбанкі берген қаражаттар мен өкілеттеліктер шегінде қызмет көрсетеді.
Банк өкілдігі – депозит таратудан басқа белгілі бір банктік опреацияларды орындайтын және өз атынан, банктің тапсырмасымен жұмыс жасайтын заңды тұлға болып табылмайтын, құрылымдық бөлімше.
Еншіліс банк – жарғылақ қордың 50%-нан астамы бас банкіге тиесілі, заңды тұлға болып табылатын банктік мекеме.
Қазақстан бұрынғы КСРО-ның монополиялық банктік жүйесін қабылдады. Бұрынғы мамандандырылған банктері (Тұран банкі, Хредсоцбанк, Агроөнеркәсіп банкі, Әлембанк, Халық банкі) республиканың барлық аумағында өздерінің бөлімшелерін иеленіп, жаңадан құрылған коммерциялық банктерде сондай өз филиалдарын құрды (Казкоммерцбанк, Центркредитбанк, Темірбанк).
Әлемдік банктік тәжірибеге қарағанда, бөлімшелері бар банктердің артықшылығы – олар бас банктің толық бақылауында және оның балансында болады.
Қазақстандағы соңғы уақыттарда құрылған барлық коммерциялық банктер филиалсыз, яғни щоғырланған болып келеді.
Бөлімшелер мен филиал топтарының кеңірек таралуы банкке бас банктің толық бақылауында болуға, операциялар шеңберінің кеңеюі және депозиттер тарту үшін көптеген аумақты жаулап алуға және осындай факторлар есебінен пайданы ұлғайтуға мүмкіндік береді.
Банкті ұйымдастырудың осындай және өзге де формасын таңдау көптеген факторлармен анықталады: банктің стратегиялық міндеттерімен, оның бөлшек сауда нарығына қатынасымен, сол мекемеде қабылданған басқарудың жалпы философиясымен. Қазіргі тәжірибеде банк тарабын орталықсыздандырған түрде басқару қолданылады, себебі ол барлық сұрақтарды дербес түрде шешуге мүмкіндік береді.
Банктің ұйымдастырылу құрылымы және соған сәйкес опреациялары орталықсыздандыру дәрежесі, бірінші кезекте жалпылама түрде анықталады. Сондықтан да банктің 1-2 бөлімшесі болатын болса , онда орталықтан басқаруды жүзеге асыру тиімді. Кез- келген жағдайда да барлық жүйені тиімді жедел басқарудың болғаны міндетті, өйткені шешім қабылдау барысында кешігу, бас кеңсе мен бөлімше арасында ақпараттық үзіліс болмауға тиіс.
Мысал ретінде “Казкоммерцбанк” ұйымдастыру құрылымын қарайтын болсақ, жарғыға сәйкес, банктің директорлар кеңесі болады, банктің атқарушы органы басқарма және Аудиторлардан тұрады. Акционерлер басқарма мүшелерін сайлайды. Директорлар кеңесі басқару директорларын таңдап, акционерлер мүддесін қорғап, банктегі жалпы басқаруға жауап береді және стратегиялық-операциялық жоспарын бекітеді.
II тарау. Коммерциялық банктердің қызметтері мен операциялары
2.1. Банк қызметтерінің сипаттамасы

Коммерциялық банктердің негізгі атқаратын қызметтері:
- акция қаражатын шоғырландыру және тарту;
- несие беру;
- шаруашылықтармен есеп және төлем жұмыстарын жүргізу;
- төлем құралдарын шығару;
- бағалы қағаздарды шығаруды және орналастыруды ұйымдастыру;
- сенімхат бойынша клиенттердің мүлкін басқару, яғни траст операциясын жүргізу;
- клиенттерге кеңес беру.
Уақытша бос акция қаражатын шоғырландырып, оны капиталға айналдыру – банктердің ежелден атқаратын қызметтерінің бірі. Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақшасын банкке тарту, бір жағынан, олардың несие процент түрінде табыс түсірсе, ал екінші жағынан банктің несие операцияларын жүргізуіне негіз қалайды. Шоғырланған жинақ ақша әр түрлі экономикалық және әлеуметтік қажеттіліктерге жұмсалуы мүмкін. Тек банктің делдалдық етуімен ақша қаражаты жинақталып, кейін ол капиталға айналады.
Коммерциялық банктердің атқаратын келесі қызметі – несие беруде делдал болу. Бос акция қаражат иесі мен қарыз алушының арасында тікелей несие қатынастарының туындауынакедергі болатын жәйттер: ұсынатын капитал көлемінің қарызға қажетті көлемге сай келмеуі, капиталдың айналыстан босау мерзімінің қарыздарға қажет мерзімге сай келмеуі. Сондай-ақ қарыздардың төлем қабілетсіздік қаупі капитал иесі мен оны қарызға алушының арасында тікелей несиелік байланыс болуын қиындатады. Каппитал иесі қарыздардың қаржылық жағдайы туралы хабардар болмауы да ....