Экономика | КӘСIПОРЫН ҚАРЖЫ ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРТУ ЖОЛДАРЫ

Мазмұны

Кіріспе...........................................................................................................................3

1. КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУ
1.1 Кәсіпорын қаржысының мәні мен мазмұны......................................................4
1.2 Кәсіпорын қаржысының ұйымдастыру негіздері..............................................5
1.3 Кәсіпорынның қаржы механизмі..........................................................................6
2. КӘСІПОРЫННЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

2.1 Кәсіпорынның негізгі технико-өндірістік көрсеткіштері...............................10

2.2 Кәсіпорынның активтерін талдау......................................................................11
2.3 Кәсіпорынның активтерінің құралу көздерінің құрамы құрылымын талдау..........................................................................................................................13
2.4 Кәсіпорынның баланс өтімділігін және төлем қабілеттілігін талдау............15

3 КӘСIПОРЫН ҚАРЖЫ ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Кәсiпорынның қаржы жағдайына әсер ететiн iшкi және сыртқы
факторлар...............................................................................................................19
3.2. Кәсiпорынның қаржы жағдайын жақсарту жолдары ......................................22
3.3 Кәсіпкерлік қызметтегі несиелендірудің ұйымдастыру жолдары..................24
Қорытынды .................................................................................................................29
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi ..................................................................................30......

1. КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ БАСҚАРУ
1.1 Кәсіпорын қаржысының мәні мен мазмұны

Кәсіпорын қаржысы – біртұтас қаржы жүйесінің құрамдас бөлігі . Елдегі ақша қатынастарынық маңызды саласын атап айтқан материалдың өндірістің ақша қатынастарын қамтитындықтан , олар қаржының негізгі бастапқы , бөлігі болып табылады. Өйткені нақ сонда жалпы ұлттық өнім , ұлттық табыс және ұлттық байлық жасалады . Бұлар халықтың қажеттері , өндірістік емес салалардың материалдық шығындары , ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесі қамтамасыз етілетін бірден бір көздер.
Мемлекеттегі сияқты кәсіпорындардың қаржысы ақша түрінде ұлғаймалы ұдайы өндірістің негізгі процестерін кірсетіп , экономикалық заңдардың талаптарына сәйкес іске асырылуына септігін тигізеді . Оларды мемлекет экономиканы дамыту ішін қажетті ақшалай табыстар мен қорларды біліп , пайдалануға қолданады .
Кәсіпорындардың дұрыс жолға қойылған қаржысыз экономикалық дамуы мүмкін емес. Кәсіпорындардың қаржысы экономиканы басқару жүйесінің , экономиканы ізгертудің аса маңызды құрамы . Өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде олар басқа өндірістік қатынастармен бірге шаруашылықтарды басқаруға төменгі буындардың шаруашылық қызметінің тиімділігіне тікелей әсер етеді. Меншік формаларының дамуы әр тірлі шығындарға кәсіпорынды туғызады .Мемлекеттік кәсіпорындардың еңбек ұжымдарына берілуі меншік түрін өзгертті.
Түбегейлі экономикалық реформа барысында пайда болған меншіктің сан алуан формалары – республикалық, коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындардың сан алуан формаларының шығуына жеткізді. Шаруашылық жүргізудегі әр бір сала қаржысының техно – экономикалық ерекшеліктерінен туындайтын айырмашылықтар бар. Сонымен бірге әр тірлі саладағы кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың принциптері бірдей . Өйткені бірыңғай экономикалық заңдар ортақ принциптерге негізделген. Мұның өзі олардың барлығын бір бастапқы буынға біріктіруге мүмкіндік береді.
Кәсіпорын қаржысының өзіндік мәні және көрінісінің сыртқы формалары бар және олар сан алуан . Олардың беріктілігі біркелкі емес . Қаржының сыртқы формалары жиі өзгертілуде . Мысалы , кәсіпорындардың мемлекеттік бюджеттен шаруашылық мұқтаждарын қаржыландырудың кері қозғалысы өзін - өзі қаржыландырумен ауыстырылды : кәсіпорындардың қаржы қозғалысының формалары өзгереді , бұл қатынастар нормативтік сипат алып , шаруашылық коммерциялық негіз алуда . қаржы ресурстарының құрылымы , әдістері , жұмсалу бағыттары да өзгеруде қаржынының мәні де өзгеруде , ал өндірістік қатынастары , олардың даму барысы , мемлекеттің шаруашылың , мәдени әлеуметтік өмірдегі рөліне байланысты , қаржы қатынастары , ең алдымен бөлістік қатынастар олардың бөліс жүйесінің өзгерістерге ұшырап , өндіріс тиімділігін ынталандырудағы рөлі артуда . Қоғамдық өнім ұлттық табысты білу әдістері мен формаларының өзгеруі кәсіпорындардың мемлкеттік бюджетпен және несие жүйесімен нарыққа алу процесінде қаржы қатынастарын өзгертіп , олардың ғылыми – техникалық прогресті жеделдету өндірістің өнімділігін арттыруда ынталандыркшы ролін боса көрсетуде.
Кәсіпорынның қаржысының негізгі белгілері :
1 қаржы қатынастарының көп қырлығы , олардың формалары мен мақсатты орналымының сай алкандылығы;
2 өндірістік қорлардың міндетті болуы , олардың құрылуы , тұрақты толтырылуы , көбеюі , білінуіне байланысты қатынастар туындалуы ;
3 жоғары белсенділік кәсіпорының шаруашылың қызметінің барлың қырларында ықпал жасау мүмкіндігі .
Сонымен кәсіпорын қаржы – бұл ақшалай табыстарды , жинақтарды және қорларды жасауға , білуге және пайдалануға байланысты туындайтын экономикалық қатынастар .

1.2 Кісіпорын іаржысын ійымдастырудыі негіздері .

Кісіпорын іаржысын ійымдастырудыі принциптері ортаі. Оныі біріііайлыіы індірістердіі ортаі маісат – міндеттермен жіне оныі дамуыныі ортаі экономикалыі заідармен аныіталады. Кісіпорын іаржысын ійымдастырудыі негізгі принциптері : шаруашылыі есеп , жоспарлылыі , меншіктіі барлыі формаларыныі теідігі , іаржы резервтері шаруашылыі есеп негізгі алынатын рпинцип жеке кісіпорындар мен ійымдардыі шаруашылыі іызметін жіргізудіі басты ідісі.
Шаруашылыі есептіі міні кісіпорыніа оныі іызметіне іажетті жаріы іорын іірайтын негізгі жіне айналым іаржысы білінеді. Шаруашылыі жіргізу ідісі ретінде шаруашылыі есеп шаруашылыі іызметініі табыстары мен шыіындарын бірыііайластыруды іарастырады.іазіргі уаіытта шаруашылыі есеп ідісі тітынушыіа іызмет етіп , кісіпорындар мен халыітыі сіранымын іанаіаттандыру , іатаі тіртіп , мемлекет іамтамасыз еткен ресурстарды тілеу , індірісті жаіарту жіне іліайту бюджет алдындаіы міндеттемелерді сізсіз орындау .
Шаруашылыі есептіі негізгі принциптері - ізін -ізі аітау жіне ізін - ізі іаржыландыру. ізін - ізі аітау - шаруашылыі есептіі басты принципі , яіни кісіпорын тиімді іткізген табысты есебінен індірістік шыіындардыі аяіталуы.
ізін - ізі іаржыландыру ізін - ізі аітау кіреді . Одан айырмашылыіы індіріс шыіындарын аяітаумен іатар нормативтік пайда алуды кіздейді. Жоспарлыі принципі індірістіі маісат – міндеттері , оларіа іол жеткізу ідістері , мерзіміне іарай алдын - ала есептеу жолдарымен кісіпорынныі іаржы іызметі жізеге астыныі білдіреді. Есептеулердіі негізінде жіне белгіленген іаржы нормативтерін пайдаланып , іаржы кірсеткіштерін аныітайды . Олар арнайы ііжат іаржы жоспарында бейнеленеді.
Кісіпорынныі алдаіы іызметіндегі баідарлары білдыр болса , жоспарлар іаржы кірсеткіштері пысыітылмай – аі іолда бар наіты міліметтер жиналып , іылыми ііделеді , яіни болжам жіргізіліп , кісіпорынныі іаржылыі даму болжамы жасалады. Болжам баіаланып , кісіпорындардыі шаруашылыі іызметі нісіалары бойынша шешім іабылдауіа негіз болады.
Кісіпорындардыі барлыі меншік формаларыныі теідігі принципі мемлекеттіі барлыі меншік формаларыныі дамуына кепілдігі нітижесінде жізеге асырылады. Меншік иесі із мімкін іалаіанына пайдаланып , заііа іайшы келмейтін кез – келген іс – іимыл жасайды . Кісіпорындардыі іаржысын ійымдпстырудыі таіы бір принципі іаржы резервтерініі болуы ( резерв іоры , тіуекел іоры ) . Ол барлыі деігейін де бастапіы індірістік буында да , одан жоіары буындарында ( бірлестік , концерн , министрлік т.с.с ) болады. іаржы резервтері ір тірлі ідіспен - індірістік жіне ілеуметтік даму іорларыныі кілеміне іарай – табыс жіне пайдадан тісімдер жіберу аріылы тіраіты нормативтер бойынша ііралуы мімкін. іаржы резерві уаіытша іаржы іиыншылыіын жойып , шпаруашылыі іызметіне іалыпты жаіадй іамтамасыз ету жіне індірістік , ілеуметтік ( іаржы жоспарларында іарастырылмаіан ) даму шыіындарын іаржыландыруіа арналіан .
Кісіпорындаіы бірлестіктердегі іаржылыі жімысты дербес іірылымдыі білім болып табылатын іаржы білімі атіарады. Шаіын кісіпорындарда іаржы білімі ітім немесе бухгалтерия білімімен іоса атіарылуы мімкін ( іаржы - ітім немесе бухгалтерлік – іаржы білімдері )
іаржы жійесініі біл буынында нарыі жаідайындаіы басіару іаржы менеджменті деп аталады жіне кісіпорындар мен ійымдардыі кісіпкерлік іызметі аріылы салыі шеіберінде ілеуметтік экономикалыі процестер мен аіша тасіысыі басіарудыі нысаны болып табылады. іаржы менеджментініі міні тиісті іызметтер тарапынан іосымша іаржы ресурстарын еі тиімді етіп тартуіа , оларды неіірлым ітымды етіп жімсауіа , іаржы нарыіында баіалы іаіаздарды сатып алып , іайта сатып апйдалы операциялар жасауіа мімкіндік беретіндей етіп іаржыны басіаруды ійымдастыру.
Кісіпорындардаіы іаржы менеджментініі обьектілері болып мыналар табылады: жылжымайтын жіне жылжымалы мілік ііны , жімыс пен іызмет кірсету , интелектуалдыі іызметініі нітижелері , материалдыі емес игіліктер . Кісіпорындардыі іаржы білімдері несие жіне есеп айырысу операцияларыныі ( акциялардыі , вексельдердіі , факторингтіі жіне басіалардыі ) жаіа нысандарын пайдалана отырып , оперативті іаржылыі жоспарлауды , кісіпорынныі іаржы ресурстарын икемді жімсауды жізеге асырады.
Шаруашылыі серіптестіктерінде іаржыны басіаруды басіа функциялармен іатар , жоіаріы органдар - ікілдіктердіі жалпы жиналысы ійлестіріліп отырады. іаржы білімініі іірылымы ідетте болжам аналитикалыі , есеп іисап білімніі ілгілік іірылымы мыналарды іамтиды: жоспарлау экономикалыі бюро ; банк жіне кассалыі операциялардыі бюросы ; есеп айырысу бюросы . Валюта операцияларын жізеге асыратын кісіпорындарда валюта тобы іірылады.
Кісіпорындардыі іаржы іызметтерініі маіызды міндеттері мыналар болып табылады:
- пайда немесе табысты ісірудіі жолдарын іздестіруді жіне рентабельділікті арттыру ;
- індіріс , кірделі жімсалым , жаіа техниканы ендіру жіне басіа жоспарлы шыіындар жініндегі тапсырмаларды іаржы ресурстарымен іамтамсыз ету
- мемлекеттік бюджет , банктер , жабдыітаушылар , жоіаріы тіріан ійымдар алдаіы іаржылыі міндеттемелерді орындау ;
- есеп айырысуларды ійымдастыру ;
- індірістік капитал мен кірделі жімсалымды тиімді пайдалануіа жірдемдесу ;
- іаржы ресурстарын дірыс пайдалануды баіылау , айналым іаражаттарыныі саіталымдылыіы мен тездетілген айналымдылыіын іамтамсыз ету жіне басіалары.
Шаруашылыіты жіргізудіі нарыітыі негізіне кішкеннен кейін кісіпорын басшыларыныі акционерлік компаниялар мішелерініі іана емес , сондай – аі басіарудыі ікімшіл - іміршіл ідістері жаідайында болжамы ріл атіаріан іаржы іызметтерініі де рілі ерекше арта тісті . Кісіпорындарды дамытудыі іаржы кіздерін іаржы ресурстарын неіірлым тиімді инвестициялардыі баіыттарын іздестіру , баіалы іаіаздармен операциялар жасау жіне іаржы менеджментініі басіа міселелері нарыітыі экономика жаідайындаіы кісіпорындардыі іаржы іызметтерініі негізгі міселелері бола бастады.

1.3 Кісіпорынныі іаржылыі механизмі.

Нарыітыі экономиканыі негізгі принциптеріне келесілер жатады:
1. кісіпорынныі экономикалыі жіне заіи дербестігі;
2. еркін бісекеніі іалыптасуы;
3. баіа іірылуыныі еркіндігі;
4. кісіпорын іызметіне мемлекеттіі ікімшілік араласуына жол берілмеуі;
5. сау іаржылыі-рыноктыі жійе;
6. Нарыітыі экономиканыі негізгі принциптерін мемлекеттік іоріау.
Осы принциптер негізінде ір бір кісіпорын ізініі іаржылыі(рыноктыі) механизмін іірады:
- экономикалыі жіне заіды іызметтерін із еркімен жіргізеді;
- шыіыстарды кіріс есебінен жіргізеді де, табыстылыіты іамтамасыз етеді;
- ізініі мілкіне материалдыі жауапкершілікке кепіл береді;
- іызметкерлердіі іызмет нітижесіне деген материалдыі іызыіушылыіты іамтамасыз етеді.
Кісіпорын жійе ретінде екі ішкі жійенден тірады: басіарушы жіне басіарылушы(3-схема).
3-схема. Кісіпорынныі негізгі ішкі жійелері.

Басіарушы жійесі ідетте бірнеше отделдерден тірады: техникалыі, коммерциялыі, індірістік, іаржылыі, бухгалтерия жіне т.б.
Басіарылушы жійесі, яіни шаруашылыі іызмет, індірістік білімшелер тірінде болады да, келесі элементтермен сипатталады:
1. індірістіі техникалыі іамсыздануы(техника, технология);
2. індірісті ійымдастыру;
3. еібекті ійымдастыру;
4. кісіпорын жімысшылары арасындаіы экономикалыі (індірістік) іарым-іатынастарды іалыптастыру;
5. кісіпорынныі сыртіы экономикалыі байланыстарын ійымдастыру;
6. еібек іжымыныі ілеуметтік жаідайын ійымдастыру;
7. табиіатты пайдалануды ійымдастыру.
Кісіпорын іаржысын басіару іаржылыі механизм кімегімен жізеге асады. Кісіпорынныі іаржы механизмі – біл іаржы ідістері кімегімен іаржы тітіалары аріылы кісіпорынныі іаржылыі іатынастарын басіару жійесі. Яіни максималды пайда табу маісатында мен кісіпорынныі іаржысын ійымдастыру жійесі. Ол індірістіі соііы нітижелеріне тиімді ісер ету маісатымен іаржы ресурстарын пайдалануды ійымдастыру, жоспарлау мен ынталандыруда кірініс табады. Кісіпорынныі іаржылыі механизмі мемлекеттіі іаржы жійесінде орталыі буын болып табылады. Біл материалды індіріс аясы іаржысыныі алдыііы іатарлы рілімен тісіндіріледі.
Егер іаржы –біл адамдар еркінен тіуелсіз імір сіретін объективті экономикалыі категория болса, онда іаржылыі механизм іаржыларды басіаруіа арналіан. Ол бір жаіынан объективті, себебі объективті экономикалыі заідар талаптарына сай ііралады , ал екінші жаіынан –субъективті мінезге ие, ійткені ол мемлекетпен ііралады.
Кісіпорынныі іаржы механизмі кісіпорынныі ізініі іаржы функциялары мен олардыі ара іатынасын іске асыруды тиімді жіне толыіты іамтуіа ынталандыру керек. іаржылыі механизми іірылымына ізара байланысты бес элемент кіреді:
іаржы ідістері;
іаржы тітіалары мен ііралдары;
іііыітыі іамтамасыз ету;
Нормативтік іамтамасыз ету;
Аіпараттыі іамтамасыз ету.
іаржылыі ідістер болып іаржылыі жоспарлау мен болжау, іаржылыі есеп, іаржылыі талдау, іаржылыі реттеу (салыітандыру, несиелеу, саітандыру, іаржыландыру, материалдыі ынталандыру, т.б.), іаржылыі баіылау табылады.
іаржылыі ідістерге шаруашылыі процеске іаржылыі іатынастардыі ісер ету тісілі деп аныітама беруге болады.
іаржылыі тітіалары мен ііралдар іаржылыі ідістерді іске асырудыі ііралы ретінде кірініс табады. Оларіа мыналар жатады: табыстар, амортизациялыі аударымдарды пайдалану мен білудіі белгіленген тіртібі, маісатты аіша іорларын іалыптастыру, іаржылыі санкцияларды іолдану, арендалыі тілем мілшерлемесін, ссуда, депозит, облигациялар бойынша пайыздарды тілеу, жаріылыі капиталіа салымдар , ілестік салымдарды енгізу тіртібі, дивидендтер тілеу, валюта баіамын белгілеу.
Бухгалтерлік есептіі 32 «іаржылыі ііралдар: ашу жіне ісыну» халыі аралыі стандартына сійкес іаржылыі іірал ретінде бір кісіпорыніа нітижесінде іаржылыі актив болатын келісім негізінде берілген, ал басіаіа – іаржылыі міндеттеме немесе капиталды ііралдар жатады.
іаржылыі ііралдар іірамына кіретіндер: дебиторлыі жіне кредиторлыі іарыздар сияіты аліашіы ііралдар, акциялар, іаржылыі опцион, фьючерстер жіне форвардтар, пайыздыі жіне валюталыі своптар сияіты індірістік ііралдар.
іаржылыі активтер мына тірде болуы мімкін: аіша іаражаттары, басіа кісіпорыннан алыніан аіша іаражаттарын немесе басіа да іаржылыі активтер алуіа келісімдік іііыі, басіа кісіпорындармен іаржылыі ііралдарды айырбастауіа келісімдік іііыі, басіа кісіпорынныі капиталды ііралы.
іаржылыі міндеттеме –біл келісімдік болып табылатын кез келген міндеттеме: аіша іаражаттарын немесе басіа да іаржылыі активтерді беруі; басіа кісіпорындармен іаржылыі ііралдарды айырбастау.
іаржылыі ііралдармен операциялар іріашан іаржылыі тіуекелділіктерге ие. іаржылыі есептілікті іолданушыларіа іаржылыі ііралдардыі тіуекелдік деігейін баіалауіа аныітамалыі іамсыздандыру кімектеседі. іаржылыі тіуекелдердіі негізгі тірлерін іарастырайыі:
• Баіа тіуекелі. Ол ізіне тек ілуетті (потенциалды) шыіындарды іана емес, ілуетті пайданы да іамтиды. Баіа тіуекелініі жіктелуі: валюталыі тіуекел, пайыздыі тіуекел, нарыітыі тіуекел.
Валюталыі тіуекел –іаржылыі іірал ііныныі шетел валютасыныі айырбас баіамыныі ізгеруі нітижесінде ізгеріске ішырау тіуекелі.
Пайыздыі тіуекел –іаржылыі іірал ііныныі нарыітыі пайыздыі мілшерлемелердіі ізгеруінен ізгеріске ішырау тіуекелі.
Нарыітыі тіуекел –іаржылыі іірал ііныныі нарыітыі баіа ізгерісінен ізгеруге ішырау тіуекелі.
• Несиелік тіуекел. Біл тіуекел іаржылыі ііралда іатысатын бір контрагент міндеттемені ітей алмай іалып, екінші жаііа зиян шектіретінін білдіреді.
• ітеу тіуекелі немесе іаржыландыру тіуекелі -кісіпорынныі іаржылыі іірал бойынша ізініі міндеттемелерін ітеу бойынша мобилизациялау барысында іиыншылаітаріа келу мімкіндігініі тіуекелі. Ол іаржылыі активтіі шынайы іінына жаіын іін бойынша тез сатуіа мімкінсіздігінен туындайды.
• Аіша аіымыныі тіуекелі. Ол аішалай іаржы ііралымен байланысты болашаі аіша аіымыныі мілшері ізгеріске ішырайтынын кіздейді.
іаржылыі ііралдармен опеациялар нарыітыі жіне шынайы ііны негізінде жізеге асады.
Нарыітыі іін –сатудан алуіа боатын немесе активті нарыіта іаржы ііралын иемденуге тілем жасауда іолданылатын сома.
Шынайы іін –біл екі жаі келісімі негізінде актив айырбасталуы немесе міндетеме ітелуі мімкін соиа.
іаржылыі механизмніі іызметін іііыітыі іамтамасыз ету заі актілерінен, іаулылар мен бійрыітардан жіне басіару органдарыныі басіа да іііытыі ііжаттарынан тірады.
іаржылыі механизмніі іызметін нормативтік іамтамасыз ету нісіаулар, нормативтер, тариф мілшерлемесініі нормасын, ідістемелік нісіаулар мен тісіндірмелер, т.б. іалыптастырады.
іаржылыі механизмніі іызметінаіпараттыі іамтамасыз ету тірлі экономикалыі, коммерциялыі, іаржылыі жіне басіа аіпарат тірлерінен ііралады. іаржылыі аныітамаларіа іріптестер мен бісекелестердіі іаржылыі тіраітылыіы мен тілем іабілеттілігі жінінде аіпараттар, тауар, іор жіне валюта нарыітарындаіы баіалар, валюта баіамы, дивидендтер, пайыздар жініндегі аіпараттар, биржалыі, биржалыі емес нарыітардаіы жаідай жінінде міліметтер, шаруашылыі субъектілердіі іаржылыі жіне коммерциялыі іызметтері жінінде аіпараттар, кіптеген басіа да міліметтер жатады.
Кім аіпаратіа ие, сол іаржы нарыіына да иелік етеді. іаржылыі менеджерлерде сенімді іскер аіараттар болса , іаржылыі жіне коммерциялыі шешімдерді тезірек іабылдауіа мімкіндік туады, осындай шешімдердіі дірыстыіына ісер етеді. Ал біл сійкесінше пайданыі ісуіне ікеледі.
Кіріп отыріандай, кісіпорынныі іаржылыі механизмі ілкен жійе тірінде болып келеді де, келесідей іасиеттерге ие:
-іртірлілік;
-іайтымды байланыстардыі болуы.
Жійе тиімді болуы ішін ол бітін болуы керек. Біркелкі бітін жійеніі ......