Экономика | Еңбек нарығы

Мазмұны
Кіріспе..................................................................................2
IБӨЛІМ. Еңбек нарығы...............................................................3
1.1. Еңбек нарығының пайда болу теориясы және
формасы мен маңызы...............................................3
1.2. Еңбек нарығының қалыптасу ерекшелігі................................5
1.3 Еңбек нарығы жұмыссыздық және жұмыспен
қамтудың реттеушісі.............................................................14
II БӨЛІМ. Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығы..........18
2.1. Қазақстан Республикасы және өңірлердегі еңбек нарығының ерекшелігі...............................................................18

2.2. Қазақстан Республикасының еңбек нарығының мониторинг! және жұмыс бастылығының бағалау методологиясы.............................................................27
2.3. Қазақстан Республикасының жұмыссыздық проблемасын
шешу және тұрғындарды жұмыспен
қамтудың мемлекеттік саясаты........................................29
Қорытынды................................................................................35
Қолданған әдебиет тізімі..........................................................37
Кіріспе
Менің бүгінгі таңдаған тақырыбым « Еңбек нарығы ». Еңбек нарығының тек өзіне тән қасиеттері, яғни ерекшеліктері бар. Еңбек нарығы - бұл ресурстар нарығы, басқа да өндіріс факторларының нарығы сияқты жалпы ұқсастығы мен айырмашылығы бар. Еңбек нарығының басқа да ресурстар нарығынан ең негізгі ерекшелігі - нарықта маңызды институттардың ( мемлекет, корпарациялар, кәсіби
одақтар ) болуы. Осы институттарды ескермей еңбек нарығында ұсыныс пен сұранысқа анализ жасай алмаймыз. Еңбек - ресурс, өндіріс факторы. Еңбектің басқа факторлардан, яғни жер мен капиталдан айырмашылығы , еңбек - адамның қызмет, әрекет етуі. Сол себептен нарықта еңбек нарығының мәселелерін қарастырғанда ресурсқа сұранысты білдіріп, шешім қабылдайтын тек фирма ғана емес, сонымен қатар ойлау қабілеті, ырқы бар экономикалық субъекттер. Субъекттер еңбек нарығында ұсынысты қалыптастырады.
Еңбек нарығының құрылуы, оның ерекшеліктерінің дәл эту кезеңіндегі маңызы зор, өйткені бұл кезеңге өндірістің кенет төмендеуі мен қарқынның тез өсуі, көп бос жұмыс орындары, жұмысшылардың өндіріс өрісінен қызмет ету өрісіне өтуі және жекешелендіру мен мемлекетті тарау басқаруына шығарумен байланысты мәселелері тән болады.
Осыған байланысты жаңа әдістермен жұмыс бастылықтың зерттеуін жақындатып өңдеу керек, сонымен қатар, Қазақстан еңбек нарығының даму мәселесін және негізгі тенденциясын табу керек.
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасының нарық қатынасына эту кезеңінде ерекше, инфляциялық жұмыс бастылықтың қолдауының түрі, ол кезде жұмыссыздық жасырынды болады. Осы негізгі мәселөлерді мен өзінің курстық жұмысымда қарастырамын.
1. Еңбек нарығы
1.1 Еңбек нарығының пайда болу теориясы жэне формасы мен маңызы
Еңбек нарқы дегеніміз не? Дұрыс атауы қандай, Еңбек нарқы, жумыс күшінің нарқы, еңбекресурстарының нарқы ма?
Осы сұрақтарға жауап беру үшін сатып алу-сату обьекті, мүлік қуқықтары беру құқығы обьектісі бола алатын тауарды анықтап алу керек. Осындай тауар түрінде жұмыс күші екен. Осы тауарға бүгінгі күнде ғылым мен тәжірибенің жаңа мәліметтері есебімен айтылады. Жұмыс күшін алу жұмысшының өзінің еңбек қабілеттерін белгілі бір мерзімде
*
оларды өндіріс процесінде қолдануға жұмысшының әділет бостандығын сақтау жұмыс берушіге тапсырылады. Жұмыс күшінің қолдану тауарлары ағымында жұмыс күшін қолдану тауарлар нарығында кіру рұқсатын беретін төлем арқылы өтеді. Жұмыс күшін қолдану марапаттау арқылы, ақша төлеу арқылы жүзеге асады, нарық тауарларына рұқсат берілетін келісім, яғни бұл жұмыс күшін сату немесе тұрмысқа қажетті қаражат.
Тұрмысқа қажетті қаражат дегеніміз не?
Тұрмысқа қажетті қаражат-бұл жұмысшының еңбек процесінде жоғалтқан дене күштері және ақыл-ой қабілетін, сондай-ақ өзінің отбасын асырауға қажетті тауарлар жинағы. Тұрмысқа қажетті қаржатқа бірінші кезекте тамақ, киім, аяқ-киім, баспана, дәрі-дәрмек, білім алуға қажетті қаражат, мамандық және т. б. жатады. Бірақ та оның тізіміне байлық жатпайды.
Тауарлы-ақшалай қатынастардың жиынтығы, жұмыс күшіне ұсыныстар мен тапсырыстар, тұрмысқа қажетті қаражат (жұмысшыларды қызметі бойынша белу), жұмыс күшінің нарқы деп аталады.
Жұмыс күші еңбекте эр түрлі қабілеттілігін барлық жұмыс процесінде қолданады. Жұмыс беруші жұмысшының барлық қабілеттілігіне ақы төлеу қажет пе, әлде өндіріске жұмсаған күшіне төлеу керек пе? Бүгінгі күнде өткен тарихи жылдармен салыстырғанда өндіріске қажетті еңбек көп қырынан өсті, ал жұмыс күні біраз қысқартылды. Мұнда тек еңбек процесінде жұмсаған күшіне ғана төлеу әділеттілік. Басқа сөзбен айтқанда, мүмкіндігін, жұмыс күшін қалыптасуын барлық күштерінің жиынтығы емес, ғана марапаттамай жұмысшылардың нақты
»
еңбегін бағалау қажет (тігіншінің, етікші, программисту еңбектері және т. б).
Осы проблемаға еңбекке жұмсаған қабілетіне ғана методологиялық (ғылыми-теориялық) әдіс жағынан бару қажет.
Мұндай жұмыс күшінің нарқын жұмыс күшінің қалыптасуы немесе еңбек нарқы деп атауға болады.
Еңбек нарқы-бұл тауарлы-ақшалай қарым-қатынас, бұл біріншіден жұмыс күшіне сұраныс, өз кезегінде қоғамдық азық-түлікке немесе тауарға деген сұраны, үшіншіден уақытша жұмыс күшін пайдалану. Осында алмастыру обьектілері негізінде еңбек қабілетінің қалыптасуын немесе істейтін жұмыс күші шығады. Еңбек нарығының осындай түсінігін қоғамда өндіріске жеткен кезде дәлелденген деуге болады. Ол қысқа жұмыс күні ішінде жұмысшының тіршілік күштерімен профессионалдық өсуді қалпына келтіруге жұмысшының отбасында дұрыс өмір сүруіне, сондай-ақ бос уақытында пайдалы жұмыспен айналысуын камтамасыз етеді.
"Еңбек ресурстарының нарқы" түсінігін қарастырсақ, ол дұрыс түсінік емес. Еңбек ресурстары қатарына белгілі адамдар тобы жатады (мысалға, оларға жоғарғы оқу орындарының түлектерін жатқызуға болады.) еңбек резервін, қабілетін, болашақта еңбекте пайдаланатын, қазіргі уақытта әлеуметтік еңбек нарқында жария етілмейді. Сонымен қатар еңбек резе ре/, сондай-ақ мемлекеттің қоғамдық институттардың қоғамдық көзқараста болуы қажет. Опар нақты, ресми экономика саласындағы бос адамдарды өздеріне тарту үшін жағдай жасаулары қажет. Олай болмаса, еңбек резерв! көлеңкелі экономика үшін, қылмыстық істер үшін база болуы мүмкін.
*
1.2 Еңбек нарығының ерекшелігі
Еңбек нарығының ең негізгі айырмашылығы онда ұсынылған тауар қасиетіне байланысты. Сонда осы нарықта не сатылады, не сатып алынады? Бұл сурақтың жауабы мынадай - әрине, еңбек. Бірақ еңбек дегеннің өзі жұмысшының қызметі, оның игіліктер өндіргенде дене және ой еңбегіне жұмсалған энергиясы. Еңбек адамнан бөлінбейді, ол - жеке тұлғаның өмір сүру формасы. Яғни осыдан еңбекті экономикалық, саяси тұрғыдан еркін қоғамда не сатуға, не сатып алуға болмайды. Ерікті адам сатылмайды (құлиеленушілік мемлекеттер сияқты) және де адамға тиісті қызметтерді де сату, сатып алуға жатпайды, еңбекті де осы тұрғыдан қарастыруға болады. Еңбек нарығында еңбек емес, жұмыс күші сатылады. Жұмыс күшінің саны мен сапасы көптеген факторларға байланысты: жұмысшының кәсіби дайындылығы,
- екіншіден, еңбектің ақшалық емес факторлары ( жоғары мөртебе, еңбек ету жағдайы, денсаулыққа қауіпсіздігі, кәсіби өсу, жұмыс орнындағы моральді климат ) үлкен роль атқарады.
- үшіншіден, эр түрлі институционалды қурылымдардың -кәсіби бірлестіктер, мемлекеттің жұмыспен қамтамасыз ету, кәсіби деңгейін көтеру саясаты, кәсіпкерлер бірлестігі, т. б. Бул негізінен қызмет көрсетуді сатушылар - жалданған жұмысшылар халықтың басты тобын құрайтынына тікелей байланысты. Ал жалданып жұмыс істеу олардың табыс көзі.
Жалақы тұтынушылардың ең негізгі табыс көзі, сол себептен жалақы тутынушылардың сүранысы мен тауарлардың бағасына эсер етеді. Жалақы дегенде біз « еңбек » деген өндіріс факторынан алғандағы табысты айтамыз. Егер түптеп қарастыратын болсақ, жалақы дегенде біз бір уақыт көлеміндегі еңрек бірлігін қолданғанды айтамыз.
Жалақының номиналды және нақтылы екі түрі бар. Номиналды жалақы дегеніміз жалданған жұмысшының жумыс істеген сағатына, күніне, аптасына, айына, жылына алатын ақша көлемі. Номиналды жалақының көлеміне қарай жалақының деңгейін, табысты біле аламыз. Нақтылы жалақы дегеніміз алынған ақша көлеміне сатып алуға болатын игіліктер мен қызметтер жиынтығы. Ол номиналды жалақыға тікелей байланысты және керісінше, тутыну тауарларының, ақылы қызметтердің қунына, сонымен қатар жұмысшының төлейтін салығына байланысты.
Жұмыс күшіне баға сұраныс пен усынысқа байланысты қойылады.
Еңбек нарығында сұраныс субъектісінің ролін мемлекет немесе кәсіпкерлік, ал үй шаруашылығы - усыныс субъектісі болады.
Жетілген бәсеке жағдайында кәсіпкерлердің жумысқа жалдаған жұмысшылар саны мынадай екі көрсетк/шпен анықталады: жалақының көлемі мен тауардың шекті құндылығы ( ақшалай өлшемде ), Жалданған жұмыскерлердің саны көбейген сайын шекті өнімнің көлемі азаяды. Қосымша еңбек бірлігінің көбею шекті еңбек өнімінің ақшалай құны жалақы көлемімімен теңесетін болған жағдайда тоқтатылады.
Еңбекке сұраныс көлемі жалақы көлеміне кері байланыста. Жалақының өсуі кезінде басқа жағдайларды тұрақты деп алсақ, кэсіпкер тепе - теңдікті сақтау мақсатында еңбекті қолдануды азайту керек, ал жалақы көлемі төмендеген кезде еңбекке сұраныс көлемі көбейеді. Жалақының көлемі мен еңбекке сұраныс көлемінің арасындағы қатынасты еңбекке сұраныс қисығы арқылы көре аламыз.
Абцисса осінде қажет ететін жұмыс күшінің көлемі ( і), ал ординат осінде жалақының мөлшері (\А/) көрсетілген.
И/
-> I. Оі қисығы
Жұмысшылар саны
Оі қисығындағы әрбір нүкте жалақының эр мөлшеріндегі еңбекке сұраныс көлемін көрсетеді. Қисықтың кері бағыты жалақының өте аз мөлшерінде сұраныс көлемінің көп екендігін және керісінше, жалақының ең көп мөлшерінде еңбекке сұраныс мөлшерінің аздығын байқаймыз.Еңбекке сұраныс көлемінің функциясы
Графикте жалақының берілген мөлшерінде жұмысшының істейтін уақытының жалпы мөлшері берілген. Бұл қисық сұраныс немесе ұсыныс қисықтарынан өзгеше.
қисығы
I нүктесінде бізді қызықтыратын қисықта еңбек күшіне ұсыныс көлемінің жалақының жоғары мөлшерінде жоғары екенін анықтаймыз. Бірақ
І" нүктесінен өткеннен соң 5/. қисығы бағытын өзгертеді. Қисық өз бағытын кері бағытталып ордината осіне барынша таянады. Бұл өте қызық парадокс, жалақының жоғары мөлшерінде жұмыс күшінің ұсынысы азаяды. Осыдан жалақының тек белгілі бір мөлшеріне дейін ғана ұсыныс көлемі артады, ал одан кейін кеми бастайды. Жалақы мөлшерінің өсуі ұсыныс көлемінің ұлғаю мен кішіреюіне әкеледі. Бұл сонда қалай?
Жалақы мөлшері ұлғайған сайын бір сағаттағы істелген жұмыс көлеміне төлем де жоғары болады, ал эр бос өткізілген уақыт жұмысшы үшін бос, далаға кеткен уақыт, сол уақытта табыссыз қалдық дейді. Осы табыс бос уақытты жұмыс уақытына айналдырған кезде ғана мүмкін болады. Сәйкесінше, бос уақыт жұмыс уақытымен ауыстырылады, осы қосымша уақыт аралығында қосымша өнім өндіріледі. Жоғарыда айтылғандарды
ю
басқаша. Абцисса осінде қажет ететін қызмет көрсетудің көлемі (і), ал ординат осінде жалақының мөлшері (\М) көрсетілген.
\А/
-> /_ 8і қисығы
Еңбекке ұсыныс қисығы
Еңбек ұсыныс көлемі де жалақының мөлшеріне байланысты. Еңбек нарығында сатушылар жетілген бәсеке жағдайында жалақы мөлшерінің өскен кезінде қызмет көрсетуге ұсыныс көлемін ұлғайтуға тырысады. Сол себептен еңбек ұсыныс қисығы оң бағытта.
Еңбек ұсынысының 8і қисығы жалақының мөлшері өскен жағдайда жұмыс күшіне ұсыныс көлемі өскенін, ал жалақы мөлшері төмендегенде еңбекке ұсыныс көлемі азайғанын көрсетеді. Қоғамдағы көптеген факторлар жалпы ұсыныс көлеміне, саны мен сапасына эсер етеді. Факторларға халықтың жалпы саны, экономикалық белсенді халықтың мөлшері, жұмыс күнінің орташа ұзақтығы, кәсіби құрамыжәне т.б. жатады.
Еңбекке сұраныс пен ұсыныс қисықтарын қоспай тұрып тағы да бір өте қызық экономикалық құбылысқа тоқталайық. Яғни бұлар : алмастыру эффектісі мен табыс эффект/с/. Бұл жағдайды біз жеке индивидумның еңбек ұсынысы жалақының мөлшері өскен кезде қалай өзгеретінін зерттегенде көре аламыз. Бір қарағанда, еңбекке ұсыныс көлемі өсу керек. Бірақ олай емес.
квалификациясы, тәжірибесі, жауапкершілігі және де т. б. Жұмыс күшін сату - сатып алуы ерікті жұмысшының келісіліп алынған шарттар бойынша жұмысқа орналасуы ( алынуы ) арқылы жузеге асады. Шарттар көбінесе жұмыс күнінің ұзақтығына, жалақының көлеміне, лауазымына және т. б. аспекттер бойынша жасалынады. Жумысшыны жұмысқа алған уақытта - мемлекет немесе кәсіпкерлік қызмет көрсетуді қолдануды сатып алады, ал еңбектің иегері болып жұмысшының өзі қалады. Сол себептен « еңбек нарығы » дегенде біз еңбекті тікелей сату немесе сатып алу емес, жұмыс күшін сату немесе сатып алуды қарастырамыз. Әрі қарай еңбек нарығы дегенде біз осы ұғымда қарастырамыз.
Еңбек нарығындағы сұраныс басқа да ресурстар нарығындағы сияқты туынды, ол тікелей осы ресурсты қолданып өндірілген тауарлар сұранысына байланысты. Мысалға, сапалы жолдарға деген қажеттіліктің жоғарылауы жол жұмысшыларына сұранысты арттырады, ал автокөлікке сұраныстың түсуі автокөлік жасаушы жұмысшылардың қызмет көрсетуіне сұранысты түсіреді.
Жоғарыда айтылған тауардың ерекшелігі мен формасының нарықтағы сату, сатып алуы осы нарықтың төмендегідей ерекшеліктерін көрсетеді:
- біріншіден, сатушы мен сатып алушының ұзақ мерзімді қарым - қатынасы. Басқа тұтыну нарықтарында сатушы мен сатып алушының қарым- қатынасы сату объектісін сатып алушының меншігіне берумен аяқталады. Ал еңбек нарығында сатушы мен сатып алушының қарым -қатынасы келісім - шартта белгіленген уақыт аралығында жүргізіледі. Сатушы мен сатып алушының қарым -қатынасының ұзақтығы қызмет көрсетуді сату мен сатып алу операцияларына байланысты.
алмастыру эффект/с/ деп атаймыз. Берілген графикте I нүктесіне дейінгі аралықта алмастыру эффект/с/ көрсетілген.
Табыс эффектісі алмастыру эффектісіне қарағанда керісінше және жұмысшының жоғары материалды қамтамасыз етілуі кезінде байқалады. Күнделікті нан табудың мәселелері шешілген кезде бос уақытты өткізу жайлы біздің көзқарасымыз өзгереді. Оған бос уақыт бұрынғыдай қосымша жалақы сияқты көрінбейді. Жоқ, бул демалу уақыты болып көрінеді және жалақыға қосылмай қалған қаржыны есептемейді. Жоғары деңгейлі жалақы да буған мүмкіншілік береді. Осыдан тек қана көбірек тауарлар сатып алу ғана емес, көбірек бос уақыт алуға да талаптанады. Ал осыны еңбекке ұсыныс көлемін азайту арқылы ғана іске асыруға болады. Ол үшін бос уақытты қода бар ақшаға емес, бос уақыт үшін жалақыдан алынатын алымға сатып алу керек. Қисық I нүктесінен өткеннен кейін табыс эффектісі басым бола бастайды, бұл
жоғары жалақы мөлшерінде ұсыныстың төмендеуіне әкеледі. Жұмысшы көбірек дем алуға ұмтылады.
Қай эффектінің басымырақ екеніне жауап табылмаған. Бірақ айта кететін бір жайт, бұл қарастырып отырғанымыз тек жеке индивидтің ұсынысымен байланысты.
Үсыныс және сұраныс қисықтарын біріктіре отырып өз зерттеуімізді әрі қарай жалғастырайық.
Сұраныс және ұсыныс қисықтарының қиылысу Е нүктесіне көңіл аударайық. Бұл нүктеге графиктеде көрсетілген жалақы мөлшері \А/Е мен осы мөлшердегі ІЕ ұсынысты көрсетеді. Е нүктесінде еңбекке сұраныс көлемі еңбекке ұсыныс көлеміне тепе тең жағдайда. Бұл дегеніміз осы мөлшерде жалақы төлейтін кәсіпкер өзіне қажетті жұмыс күшін ала алады, яғни жұмыс күшіне сұраныс толығымен қанағаттандырылады. Нарықтық тепе - тең жағдайында барлық жұмысшылар жұмыспен қамтамасыз етілген. Е нүктесі жұмысшылардың толығымен жұмыспен қамтылғанын көрсетеді.
Жалақының \А/Е басқа мөлшерінде еңбек нарығындағы тепе -теңдік жағдайы бұзылады. Еңбекке сұраныс пен ұсыныстың сәйкес келгенінде жалақы нарықта тепе - теңдік мөлшері ретінде анықталады.
Жалақы мөлшерінің тепе - тең жағдайынан жоғары болуы И/ еңбек нарығындағы ұсыныстың сұраныстан жоғары болғанын көрсетеді ( О - І5 ) . Осы жағдайда толық жұмыспен қамтылудан ауытқу болады, барлық жұмыс күшін сатушыларға жұмыс орны жетіспейді.Жұмыс күшіне ұсыныс артып кетеді, графикте абцисса осінде іо - І5 көрсетілген.
12
Жалақы мөлшерінің нарықтық тепе - тең жалақы мөлшерінен төмендеген кезінде ( мысалы И/ ) еңбек нарығындағы сұраныс ұсыныстан асады І8 - /_0. Себебі ретінде төменгі жалақы мөлшеріне келіспейтін жұмысшылар жетіспегендіктен бос жұмыс орындары пайда болады.
Осы екі жағдай да ( жұмыссыздық пен бос жұмыс орындарының болуы ) жетілген бәсекелі нарықта тұрақты бола алмайды, олар нарық механизмдері әсерінен толық жұмыспен қамтылуға дейін өзгертіледі.
Шындығында да, еңбекке ұсыныс сұраныстан жалақы мөлшерінің тепе - тең деңгейінен жоғары болған жағдайында көп болғандықтан жұмыссыздар төмен жалақы деңгейіне қарамастан жұмыс істеуге дайын тұрады. Сондықтан жұмысы барлар жұмысынан айырылып қалмау үшін төмен жалақы мөлшеріне жұмыс күшін ұсынуға мәжбүр болады. Кәсіпкерлер төмен жалақы деңгейінде көбірек жұмысшыларды алуға ынталанады. Осыдан жалақының төмендеуіне тек сұраныс емес, сонымен қатар ұсыныс та эсер етеді.
Сұраныс ұсыныстан асқан жағдайда жұмыс берушілер бос орындарды толтыру үшін жалақы деңгейін көбейту арқылы жұмысшыларды жұмыс орындарына шақырады.
1.3 Еңбек нарығы жұмыссыздық жэне жұмыспен қамтудың реттеушісі
Кез - келген елде халық арасында жұмыссыздық ешқашан бірдей болмайды. Сондықтан жұмыссыздықты "емдеуде" халық арасында кең тараған жұмыссыз топтарды анықтау диагностикадағы ең маңызды аспектілердің бірі. Статистикалық мәліметтер көрсеткіші бойынша жалпы жұмыссыздар санының 65 пайызын барлық жастағы әйелдер қүрайды немесе бұл ер адамдардан екі есе көп. Бұл қазіргі уақыттағы бос орындарға орналасуға үміткер адамдарға қойылған негізгі талаптар арнайы -техникалық мамандықтарды қажет етуіне байланысты. Алматы қалалық жұмыспен қамту орталығы мәліметтер бойынша техникалық саласындағы бос орындарға жұмыс ұсынушылар 40 пайызды құрайды. Жұмыссыздық 25 жасқа дейінгі жастар арасында кең таралды. Жұмыспен қамту орталығына жұмыс сұраған халықтың жалпы саны 41,2 пайызды құрайды. Бұл көрсеткішті "өз тілегі" бойынша жұмысты тез арада таба алмай, жұмыс іздеумен айналысушы....