Банк ісі | Екінші деңгейлі банктердегі пассивтерді басқару

Мазмұны
Кіріспе..............................................................................................................3
1 тарау. Коммерциялық банктердің пассивтерінің теориялық негізі.
1.1 Банк пассивтерінің мазмұны, олардың қызметі.................................5
1.2 Банк меншікті капиталының жеткіліктілігі.......................................12
1.3 Коммерциялық банктердің тартылған қаражаттары, олардың түрлері........................................................................................................................16
2 тарау. Коммерциялық банктердің пассивтерін талдау.
2.1 Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерінің пассивтерін талдау....................................................................................................24
2.2 “БТА Банк” АҚ – ның пассивтерін талдау.........................................30
3 тарау. Коммерциялық банктердің пассивтерін дамыту жолдары.
3.1 Коммерциялық банктердің пассивтерін басқару...............................36
3.2 Коммерциялық банктердің депозиттік саясатын жетілдіру.............38
Қорытынды....................................................................................................44
Қолданылған әдебиеттер.............................................................................47
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, қаражаттар есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі қажеттерін қанағаттандыратын арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.
Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының құрылуында көптеген ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктер қызметінің тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек. Ал оның қамтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы көлемі және мерзімі бойынша тепе – теңдіктің сақталуын қамтамасыз етеді.
Коммерциялық банктер басқа да шаруашылық субьектілері сияқты, өздерінің коммерциялық және шаруашылық қызмметтерін қамтамасыз етіп отыру үшін, белгілі бір ақшалай қаражаттары, яғни ресурстары болуға тиіс.
“Қазақстан әлемдік экономиканың өскелеу турбуленттілігіне жедел үн қатқан және алдын алу шараларын іске асыруға кіріскен әлемдегі алғашқы . мемлекеттердің бірі болды.
Қаржы жүйесінің тұрақтылығын сақтау үшін біз банктерге қосымша өтімділік бердік. Бұл шағын және орта бизнестің,ірі кәсіпорындардың экономикалық белсенділік қамтамасыз ету үшін жасалды.
Жеке тұлғалардың салымдары бойынша кепілді өтеудің сомасы 700 мыңнан 5 миллион теңгеге дейін ұлғайтылды. Мемлекеттің сыртқы қарыз алумен және капиталының жеткіліктілігімен байланысты банк секторының тәуеклдерін төмендетуге көмектесті”- Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа жолдауынан. [1;15 б]
Сонымен қатар, банктер қызметтерінің ауқымы, яғни, активтік операцияларменен анықталатын обьектілері, банктердің ресурстарының жалпы көлеміне, соның ішінде тартылған қаражаттар көздеріне тікелей байланысты. Міне осындай жағдай, банктердің ресурстар тарту барысында өзара бәсекелестікке баруына жол береді.
Бүгіңгі таңда несиелік ресурстар нарығымен бірге бағалы қағаздар нарығы да дамып келеді. Ол нарықта екінші деңгейлі банктер мемлекеттік және корпоративтік бағалы қағаздарды сатушы немесе сатып алушылар ретінде қызмет көрсетеді. Сондай-ақ, банктермен қатар сақтандыру, қаржы және басқа да несиелік мекемелердің қатар дамуы, уақытша бос қаражат тартудағы мәселені одан әрі күрделендіре түсері сөзсіз. Міне осы жоғарыда айтылған мәселелердің болуы бұл диплом жұмысының тақырыбын таңдауға себеп болды.
Ертедегі Грек философы Аристотель (384-322ж.ж.б.э.б) былай деген: игілік қай жерде болсын, келесідей екі шарттың орындалуына тікелей байланысты, біріншісі- мақсатты дұрыс анықтау, екіншісі- оған жетуде тиісті құралдарды іздестіру.
Ендеше, жоғарыдағы мәселелерді зерттеуге бағытталған дипломдық жұмыс алдында келесідей мақсаты мен міндеттері болады.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты екінші деңгейлі банктердегі пассивтерді басқарудың дұрыс тәсілдерін анықтай отырып, ондағы орын алар мәселелерді талдау болып табылады.
Осы мақсатқа жетуде келесідей міндеттерді шешу қажет:
1. Банк пассивтеріне анықтама беру.
2. Банк ресурстарының құралу көздерін қарастыру.
3. Екінші деңгейлі банктердегі пассивтерінің дамуына талдау жасау.
4. Банктің пассивтерін дамыту жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысының зерттеу обьектісіне “БТА Банк” АҚ-ның пассивтері алынады.
Диплом жұмысының әдістемелік және теориялық негізі. Банктің пассивтерінің мәнін, түрлерін зерттеу, пассивтер дамуына талдау жасау, дамыту жолдарын қарастыру. Ол үшін жалпы әдістемелік принциптерді ұстана отырып, осы бағытта өздерінің еңбектерін жазған шетелдік экономист ғалымдардың еңбектері: М.Х Лаврушин, В.И. Колесников, О.И. Марков, В.М. Усоскин, М.Х. Лапидус және т.б. , отандық экономист ғалымдардың Ғ.С. Сейтқасымов, Н.Н. Мажитов және т.б. шығармашылық еңбектері пайдаланылады.
Диплом жұмысының құқықтық негізіне Қазақстан Республикасының “Банк және банк қызметі туралы” заңы, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің нормативтік құжаттары мен актілері, сол сияқты әр түрлі әдістемелік нұсқамалар мен ережелер пайдаланылады.
1 тарау Коммерциялық банктердің пассивтерінің теориялық негізі
1.1 Банк пассивтерінің мазмұны, олардың қызметі
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын тартатын, екінші жағынан, бұл қаражаттар есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі қажеттерін қанағаттандыратын қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті бнк ресурстары жинақталады.
" Банк ресурстары " термині " несиелік ресурсы" терминіне қарағанда кең ұғымды білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Жоспарлы экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағдайында банк ісінің ұйымдастырылуына мемлекеттік монополия көрінісі байқалады. Барлық кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс болды. Банкке кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс жүзінде ақысыз тартылды. Тек кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай мөлшерде төленді.
Осындай жағдайларда жалпы мемлекеттік қор деген экономикалық түсінік қалыптасты. Жалпы мемлекеттік қарыз қор халық шаруашылығын несиелеу үшін банк жүйесі арқылы мемлекеттің ықпалымен жинақталған қаражаттар жиынтығын білдіреді. Демек, олар банк ресурстары болып саналады. Ссудалық қорды орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының құрылымдарына тікелей әсер етті. Ол уақыттары да банк ресурстары меншікті және тартылған қаражаттарға бөлінген. Мұндағы меншікті қаражаттарға: жарғылық, резервтік, негізгі құралдар, аммортизациялық және банк ісін дамыту қорлары, ал, тартылған қаражаттарға: мемлекеттік бюджет кәсіпорындардың , ұйымдарың есеп айырысу және ағымдық шоттағы қаражаттары және халықтың ақшалай жинақтары жатты. Осындай жағдайларда банк ресурстары нарығы қалыптасып, мемлекеттің қарыз қоры осы нарықтың бір бөлігін құрады.
Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының құрылуында көптеген ерекшеліктері бар деуге болады. Коммерциялық банктердің қызметінің тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның қамтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы мерзімі бойынша тепе – теңдіктің сақталуын талап етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы қалыптасады. Сөйтіп, банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы қағаздармен, факторинг, лизинг және басқа операциялармен тікелей жұмыс істей бастады. Бұл, банктің ресурстық құрамына тек қана ақшалай қаражаттар емес, сол сияқты тауарлы - материалдық құндылықтар және бағалы қағаздар кіреді дегенді білдіреді.
Ұлттық (Орталық) Банкіміз "банктердің банкі" болып табылатындықтан, коммерциялық банктердің ресурстарының бір бөлігі сол банктен алған ресурстардан да құралады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық қызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып ала отырып, оны қажет ететін кәсіпорынға, ұйымға және халыққа сатып отырады.
Банк ресурстары – бұл банктің пассивтік операциялары негізінде қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресурстарының құрылымында біршама өзгерістер болды. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден, коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты қосымша қорлар кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық Банктен және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің корреспонденттік щоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін алынған тауарлы – материалды құндылықтар жатады.
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы, олардың мамандануы, әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне қарай бөлінеді.
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
1. Банктің меншік капиталы
2. Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген қажеттілігінің 10 % - ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған қаражаттарының үлесіне тиеді. [ 2; 68 б]
Пассивтік операциялардың негізінде банктің ресурстары жинақталады. Сондықтан да, пассивтік операциялардың коммерциялық банктер қызметіндегі рөлі жоғары.
Банк ресурстары пассивтік операциялар нәтижесінде құрылғандықтан, оған анықтама берген дұрыс. Қаржы және несие сөздігінде " пассивтік операциялар бұл несиелік және активтік операцияларды жүзеге асыруға арналған банктің өз ресурсын құру операциялары" – делінеді.
Ал соңғы оқулықтарға сүйенсек, пассивтік операциялар – бұл нәтижесінде пассивтік шоттағы немесе активтік – пассивтік шоттағы қаражаттардың өсуін , яғни пассив пен активтің арту формасын білдіретін операцияларды сипаттайды.
Бұл анықтамалар бірін бірі толықтырады десе болады, себебі біріншісі пассивтік операцияның толық түсінігін бере алмайды. [ 1; 159 б]
Пассивтік операциялар көмегімен банктер нарықтан несиелік ресурстарды сатып алады.
Пассивтік операциялардың төмендегідей формалары болады:
• Коммерциялық банктердің бағалы қағаздарды алғашқы эмиссиялау;
• Банк пайдасынан капиталдарды немесе қорларды ұлғайту және құру;
• Басқа да заңды тұлғалардан несиелер алу;
• Депозиттік операция.
Пассивтік операциялар айналыстағы қаражаттарды банктерге тартуға мүмкіндік береді. Алғашқы пассивтік операцияларды екі формасы негізінде банктік ресурстардың бірінші ірі тобы, яғни меншікті ресурстары құралады. Келесі екінші ірі топ – заемдық немесе тарытлған ресурстар құрылады.
Банктің меншікті қаражаттары қатарына меншікті капиталы мен оған сай келетін баптар кіреді. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен шамасы, басқа қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда, өзіндік ерекшеліктерге ие. Банктің меншікті капиталы арқылы, оның барлық қаражаттарға деген қажеттілігінің 10% - ы өтеледі. Шын мәнісінде меншікті және тартылған қаражаттардың арасында шекті ең төменгі мөлшерде шекарасы болады.
Банктің меншікті қаражаттарының банктің үнемі тұрақтылығын ұстап тұруда маңызы бар. Банктің бастапқы құрылуы барысында осы меншікті қаражаттары алғашқы шығындарды, яғни жерге, ғимаратқа, жабдықтауға, жалақыға жұмсалатын шығындарды жабады. Себебі, меншікті қаражатсыз банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті қаражаттар есебінен банкте қажетті резервтер құрылды. Ең соңында, банктің меншікті қаражаты – бұл ұзақ мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі болып табылады.
Банктің меншікті қаражаттары - банктің экономикалық дербестігін және қызмет ету тұрақтылыығын қамтамасыз ететін әр түрлі қорлар ( капиталдар) мен бөлінбеген пайда жиынтығы.
Банктердің балансына жасалған талдауға байланысты банктердің қаражаттарының ішінде келесідей ресурстарды бөліп қарауға болады:
- меншікті капитал;
- депозиттер;
- банкаралық міндеттемелер.
Бүгінгі күні көптеген банктеріміз үшін міндеттемелер портфелін ықшамдау міндеті маңызды болуда. Бұл банк ресурстарының базасының толығымен өзгеруіне, әр ресурс түрінің құнындағы өзгерістерге және банктер арасында бәсекелестіктің артуына байланысты.
Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің міндеттемелеріндегі сәйкессіздік себептеріне:
- банк аралық ресурстарының жоғарғы деңгейде болуы;
- жұмыс жасайтын активтердің деңгейінің төмендігі;
- сырттан тартылған депозиттерінің деңгейінің төмендігі;
Қазақстандық банктердің меншікті капиталы өте аз. Оның себебі, кезіндегі Кеңес үкіметі тұсында банктің меншікті капиталының ешқандай рөлі болмады.
Сондай – ақ, ол уақыттарда банктердің банкротқа ұшырауы мүмкін емес болады. Сондықтан да болар бүгінгі тәуелсіз банктік жүйедегі екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталының барлық мөлшері әлемдегі бір ірі банктің капиталынан бірнеше есе төмен екендігін көрсетеді.
Банктің меншікті қаражаттарының құрылымы бірдей емес, олар әр түрлі әсер ететін факторлардың оның ішінде активтердің сапасына, меншікті пайдасының пайдалануына капиталдың бағасын нығайту мақсатына байланысты банк саясатына қатысты жыл бойына өзгеріп отырады.[ 2; 70 б]
Сонымен, банктің меншікті қаражаттарын келесідей топтар құрайды: жарғылық қор ( капитал), резервтік қор, қосымша қорлар, банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған қорлар ( резервтер) бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің жарғылық қоры ( капитал) банктің заңды тұлға ретіндегі міндетті түрде құрылуын және оның өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциалдық нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы оның құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайларының сомасынан тұрады.
Бағалы қағаз ( акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны ұстаушылар – акционерлер қосқан жарналардан құралады.
" ҚР – ғы банктер және банктік қызмет туралы" Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, банктер акционерлік қоғам формасында құрыла алады. Бұл дегеніміз, олардың акцияларын ашық түрде салатындығын білдіреді. Олардың ашық түрдегі қоғам түріне өтүіне Қазақстан Ұлттық банкінен рұқсат қағазын алған күннен бастап, бір жыл ішінде пруденциалдық нормативтерімен басқадай міндетті нормалармен лимиттерді бұзбай, сол сияқты зиянсыз жұмыс жасаған жағдайда ғана рұқсат беріледі.
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық қоры құрылтайшылық қоры қоұрылтайцшылық құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық капиталын ұлғайту, тек қана пай қосущылардың қосымша қосқан жарналары және пай қосушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда, акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту үшін қосымша акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрыңғы шығарылған акцияларының бағасын өсіреді.
Банктің акционерлік капиталына: банктің жай акциялары, артықшылығы бар акциялар, басы артық капитал ( акциялардың курстық бағасының соммасымен және олардың номиналдық құны арасындағы айырма) және бөлінбеген пайдасы жатады.
Акционерлік банктің акциясы – банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және дивиденд алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы қағазды білдіреді. Ашық типтегі банктің акциясы қатаң түрде белгіленген тізім бойынша немесе құрылтайшылардың арасында бөлінеді.
Банктің жай акциясын иеленушілер банктің таза табысынан дивиденд алып отыруға, оның жойылуы барысында тиісті мүлкіне ие болуға және оның жойылуы барысында бірінші кезекте өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен қатар, банктер сырттан қаражаттар тарту мақсатында облигацияларды да шығара алады. [ 2; 72 б]
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралкы келесідей кезеңдерден тұрады:
1. Бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны экспертизадан өткізу;
2. Бағалы қағаздардың эмиссиялауын тіркеу;
3. Банк эмитенттің бағалы қағаздарын тіркеу;
4. Шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін тіркеу.
Акционерлік банктер акцияларды келесідей жағдайларды шығарады:
- банкті акционерлік формада құруда;
- банктік жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығаруда;
- облигациялар шығару арқылы сырттан қаражаттар тартуда.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қоры жатады. Резервтік қор – банктің қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында құрылады. Сондай – ақ, резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді. Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір проценттік мөлшерде, айталық, 25% - ті мөлшерінде құрылатын болса, оның мөлшері жарғылық қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады. Резервтік қордың құрылуының негізгі көзі банк пайдасы болып табылады. Кейде, банкте пайда болмаған жағдайларды резервтік қор есебінен банк тің артықшылығы бар акциялар бойынша проценттер төленеді.
Қосымша қорлар негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу нәтижесінде құрылады.
Арнайы қорлар болса, негізгі қорларды қайта бағалау негізінде, валюталық қаражаттарды қайта бағалау қоры ұлттық валюта мен шетелдік валюталардың арасындағы айырма нәтижесінде құрылады. Валюталық қаражаттарды қайта бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында маңызды болып табылады.
Келесі бір қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету мақсатында құрылатын арнайы резервтерді: несиелік тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты құрылған резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін және резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Банк ісі теориясында банктің меншікті капиталы мен меншікті қаражаттарды өзара ажыратылады....