Дінтану | Діни экстремимнің пайда болуымен теориялық негіздері

Мазмұны

Кiрiспе……………………………………………………………………………..

1. Құран туралы жалпы түсiнiк……………………………………………

1.1. ҚҰРАННЫҢ ҒЫЛЫМИ ФЕНОМЕНДЕРI ……………………………

1.2. ӘЛЕМНIҢ ПАЙДА БОЛУЫ…………………………………………….


1.3. ӘЛЕМДЕГI ТӘРТIП ПЕН ЗАҢДЫЛЫҚТАР…………………………


Қорытынды……………………………………………………………………….
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi………………………………………………

ҚҰРАННЫҢ ҰЛЫ ЖАРАТУШЫНЫҢ КІТАБЫ БОЛУЫНЫҢ ДӘЛЕЛДЕРІ

Құранның 6 ғасырда Меккеде басталып , 23 жылда Абдулмутталибтің немересі және Абдуллаһтың ұлы Мұхаммед (с.а.у) атты хат танымаған умми кісіден араб тілінде адамзатқа таблиғ етілгені баршаға аян. Бұл мәселе жайында мұсылман мен дінсіздер арасында ешқандай қайшылық жоқ. Алайда хазіреті Мұхаммед (с.а.у) осы кітапты қайдан алды? Ұстазы кім еді ?
Әуелі осы сұраққа Құранның өзі: « Арыш» иесінің қасында беделді, күшті, сөзі тыңдалатын сенімді, ардақты елшінің әкелген сөзі»,- деп жауап береді. Аяттағы елщі- Жәбрәйіл Ұлы Жаратушыдан Құранды алып, хазіреті Мұхаммедке (с.а.у) тұтастай жеткізген. Пайғамбарымыздың ешқандай алып қосары болмаған. Құранда : « Аяттарымыз оларға ап анық оқылған кезде, Бізбен қауышуға үміттенбегендер : « Бұдан басқа бір Құран әкел , яки мынаны өзгерт»,-деді. Оларға айт: « Оны өзгертуге менің шамам әсте жетпейді. Мен тек уахи етілгенге ғана еремін». Уахи етілгеніне байланысты бұдан басқа да аяттар Құранда көп кездеседі. Әрі Құранның сөз тұрғысынан да уахи етілгені жайлы аяттар жеткілікті. Біз оны арабша Құран етіп түсірдік»
« Раббыңның Кітабынан саған уахи етілгенді оқы. Оның сөздерін өзгертетін ешкім жоқ». Мүзәмміл сүресінде : « Құранды анықтап, салмақтап оқы».
Аяттардың арабша болуы мен тіләуәт етіп оқылуы- Құранның мағынасы да, сөзі де Аллаһ Тағаладан келгені айдан анық.
Хазіреті Пайғамбарымыздың (с.а.у) Құранды алғаннан кейінгі міндеттері төмендегідей еді :
1. Жатқа білу.
2. Адамдарға жеткізіп, таблиғ ету.
3. Түсіндірме жасап тәпсірлеу.
4. Іске асыру.
Ендігі кезекте Құранның Аллаһтың кітабы екендігін ақыл таразысына салып, Пайғамбарымыздың өмірі мен өскен ортасына және Құранға ден қойып, пайымдап көрейік./1/


ҚҰРАН ЖАЙЫНДА ЖАЛПЫ ТҮСІНІК

Адамды жаратып, оның әлсіздігі мен мұқтаждықтарын білетін Аллаһ тағала оны мына дүниеде қараусыз қалдырмады. Адамзаттың атасы хазіреті Адамнан бастап ақыр заманның үмбетіне дейін әр дәуірде адамзаттың қажеттілігі мен сана деңгейіне қарай илаһи хабарды сол қауым ішіндегі арнайы таңдалған пайғамбарлар арқылы жіберді. Адамзаттың санасы бұрынғыдан гөрі дамып, толықсыған уақытта ақырғы пайғамбар хазіреті Мұхаммед (с.а.с.) арқылы 23 жыл бойы уахи етіп, Құранды с түсірді.
Құран-адамзаттың қараңғылыққа көмілген заманда қапастан құтқарып, нұнрға бөлеген нұр мен рақымға толы кітап. Құранда Аллаһ Тағала былай деді: «Ол сендерді қараңғылықтан жарыққа шығару үшін құлына ап-ашық аяттар түсірді. Сөзсіз Аллаһ седерген тым мейірімді, аса рақымды». Біз мұсылмандарға Құраннан шипа мен рақымды түсіреміз. Бұл залымдардың зиянын ғана арттырады.
Құраннан – тарихтағы өзіне дейінгі адамдардың қолымен бұрмаланған зге илаһи кітаптарға ұқсамаған жалғыз уаһидық кітап. Осы жағынан Құран-өзге кітап пен діндерді бағалауда жалғыз құқылы кітап. Оның неқты мәнісі – Таурат, Інжіл, Зәбур, және құранның біо бастаудың келуінле. Сабап – Тәурат пен Інжіл ғасырлар бойы адамдардың бұрмалауына үшырап, Құранның әлі күнге бір әрпі де өзгертілмей сақталуында.
Құран – жоқтан жаратылған жеті кат әлем атты алып кітаптың шексіз тәржімесі. Ұлы Жаратушы әлемді Өзінің ұлылығы мен құдіреттілігін таныту үшін жаратқан, Қасиетті хадисте Аллаһ Тағала: «Мен құпия қазына едім. Мені танып білсін деп әлемді жараттым», -дейді. Әлем кітабын адамзатқа арнайы ұсынып, сол кітабы арқылы бізбен тілдеседі. Едеше, адам баласы алып кітапты оқып, оның тылсым сырын-атқарып, негізгі мақсатты табуы шарт. Әлемнің мән мағынасын ұғынуы керек. Бірақ адам пендесінің санасы өлшеулі. Сансыз болмыстың құпия сырын адамзат Ұлы жаратушының пайғамбары арқылы жіберген кітап кілтімен ғана аша алады. Ол – Ұлы жаратушының әлемді көз алдымызға елестетеіп бізге танытқан Құран кітабы .
Құран адамзаттың сан ғасырлар бойы санасы дамып , кемелдік деңгейге жеткен сәтте түскен. Ол осыдан он бес ғасыр бұрын түссе де , қазір де, қияметке дейін де адамзаттың барлық мәселелерін шешуге жетіп артылады. Құранда Алаһ тағала : «Болашақта дәлелдерімізді ғаламзат және өз жаратылыстарында көрсетеміз. Сол кезде олар оның Құранның ақиқат екндігіне анық көздері жетеді» дейді. Яғни, келешекте адамзаттың күллі болмысы мен Құран арасындағы тылсым байланысты түгел зерттеп , ақыр соңында Құранның Ұлы Жаратушының кітабы екндігіне нағыз ақыл иелерінің көздері жетеді. Құранның бұрынғы кітаптардан тағы бір ерекшелігі- алғашқы түскен парақтар мен барлық кітаптардың мазмұнын қамтуда.
Құранның түсуі аса қажет еді. Адамзат- жеті қат алып сарайдың аса қадірлі қонағы . Бүкіл әлем тек адамға арналып жаратылған. Адамзат дүниеге Ұлы Жаратушының жарлығын орындап, ғаламат сарайын тамашалай жүріп , щған ғибадат етіп, хазіреті Мұхаммедтің (с.а.у) : «Адамның жақсысы-адамға пайдалысы» дегеніндей, ізгілік жасап , халыққа пайдасын тигізіп, кейінгі ұрпаққа өшпестей жақсы із қалдырып, жасаған жақсылығының қарымтасына алдағы ақырет әлемінен мәңгілік бақыт мекенін сатып алуға келген . Егер ақырет әлемі мен ондағы мәңгілік өмір болмаса , бұл өмір мен жаратылыстың ешбір мән мағынасы қалмас еді. Адам баласы бұ дүниеге текке келіп, құр қол кеткен болар еді. Алайда әлемнің жаратылыс мақсаты- адам. Әлем- алып ағаш, адам соның жемісі мен мәнісі Адамның жемісі мен мәнісі –мәңгілік бақытты ғұмыр кешу. Ендеше, ақырет болмаса, бұл ғұмыр босқа жаратылды деген мағына шықпай ма ?/2/
Адамзатты бұл фәниге қастерлеп әкелген Ұлы Жаратушының онымен тілдеспеуі, емтихан әлеміне нендей мақсатпен шақырғанынан хабар бермеуі мүмкін емес. Сөзсіз, елшісі арқылы хабар беруі тиіс еді. Сол хабардың ақырғысы осы Құран. Егер Құран болмаса , бұл ғұмырға неге келгенін ұға алмай, сахарада сағым қуған жанға ұқсар еді. Бұдан бұрынғы түскен кітаптар түгелдей адам қолымен бұрмаланғандықтан, Ұлы Жаратушыдан толық мәлімет ала алмай санасы сарсаңға түсері хақ. Әрі бұрынғы кітаптар сол заманның санасынан аса алмаған еді.
Құран- Аллаһ Тағаланың есімдері мен сипаттарының жер мен көкте жасырылған рухани қазыналарын табушысы. Онсыз Аллах Тағаланы тани алмайтын едік. Әлем- Ұлы Жаратушының есімдері мен сипаттарының шағылдары. Құран бізге әлемдегі сол шағылдарға көз тастатып, солардың нағыз иесінің қандайлығын танытады. Көзімізді мысал етейікші. Көру қасиетінің қайнары – Аллаһ Тағаланың Басир (көруші) сипаты. Басир Жаратушы күллі жаратылысты көреді. Біздікі шектеулі. Әрі бүгін бар, ертең жоқ . Мерзімі біткенде ғайыпқа айналады. Ендеше көру қасиеті тікелей бізге тән емес. Бар болғаны тасқа түскен сәуледей, Аллаһ Тағаланың Басир сипатынан түскен шағыл ғана. Күннің жарығы да Жаратушының Нұр есімін танытқан шағылы ғана. Күнге зер салсақ оның сөнуге бет алған дене екенін байқаймыз. Ендеше, ондағы сәуле мен қуаттың қайнары-Аллаһтың Нұр есімі. Құран әлемнің таңғажайыптылығынан сөз қозғай келе, олардың қайнар көзі- Ұлы Жаратушының есімдері екендігін айтып, адамзатқа ғибрат береді.
Құран- Исламның рухани кеңістігінің көгінде жарық шашқан нұрлы шырақ. Құран – Исламның негізі мен мәні. Құран-ақірет әлемінің де қасиетті картасы. Ол- тек қана бұл ғұмырлық адамдар арасындағы қарым қатынас емес, сонымен қатар келешек мәңгі әлемді де тамаша түсіндірген кітап. Құран ақыреттік мекен жайды, ондағы жәннаттың аса ғажайыптығы мен сұлулығын және жаһаннамның жан шошырлығы мен қорқыныштылығын суреттеп, бізге нендей қам жасауымызды үйреткен кітап. Задында, адам баласының Отаны- жәннат. Адамзаттың ата- анасы сол жерден келген. Бірақ адам баласы сол Отанына жеткенше әлі талай сапар шекпек. Құран- осы Отанына асығып, бұл ғұмырдан өтіп бара жатқан жолаушының қолына берілген жол картасы. Құрансыз адамзат күні ертең алдынан не күтіп тұрғанын біле алмай, қатты күйзеліске түсер еді./3/
Құран әрі адамзаттың тәрбиешісі. Құранның басты мақсаты- адам баласының жан-тәнін кірден арылтып, рухына ғайыптық қанат тағып, жәннатқа лайық ету. Асылында, Құраннан тәлім-тәрбие алған адам рухының бұл дүниесі де жәннатқа ұқсас. Өйткені, адамның жан дүниесі мен болмысын тәрбиелеуде ең кемел әдісті адамды жоқтан жаратқан Аллаһ Тағала ғана біледі. Ендеше, Құран- адамзаттың жалғыз тәрбиешісі.
Құран- күллі адамзаттың заттық және рухани қажеттілігіне сай, кең ауқымға ие, қасиетті дара кітап. Құран- адам баласының тән азығы мен жан азығы, бұл фәнилік ғұмыры мен ақыреттік өмірі, адамның жеке басы мен отбасы, экономика, саясат, басқару жүйесіне бірдей жеткілікті кітап. Құран адам өміріне немқұрайдылықпен қарамай, оның барлық қажеттілігін қамтыған кітап. Адам баласы дүрбелең өмірдегі бөгеттер мен асулардан соның көмегімен өтіп, дертінің дауасын, рухының азығын Құраннан ғана таба алады. Құран-сөзі де, мағынасы да өзіне тән Хақ Тағаланың адамзатқа жіберген ақырғы кітабы./4/

Құранның қайнар көзі

Құран-Ұлы Жаратушының сөзі. Біз оның барлық жағыныа ой салып қарасақ, оның илаһи қайнардан келгенін анық байқай аламыз. Құранның Аллаһ сөзі екендігіне оның өзі дәлел. Оның қырық түрлі мұғжизалық жағы бар. Бірақ бұл жағын әзірге қоя тұрып , оның сыртқы қайнарларына көз салып көрейік. Яғни , Құранның он төрт ғасыр бұрынғы түскен аймағын зерттеп , оның уахи жолымен түскеніне күмәнмен қараған адамдарға қисын жолымен жауап берейік. Ендеше, осы мәселеге тереңнен талдау жасайық:
Құранның уахи жолымен түскеніне күманданғандардың оның негізгі қайнар көзі турасындағы пікірлері мынадай . Ханифтер, пұтқа табынушылар, сабиилер, еврейлер мен христиандар, хазіреті Мұхаммед пайғамбардың (с.а.у) саяхаттары, хазіреті Мұхаммед пайғамбардың (с.а.у) умми болуы, өзіндік жеке пікірлер бар. Жерде өмірге қажеттінің борлығы бар. Солардың бірі, тірі организмдері ғарыштың зиянды жерлерінен қорғайтын ауа қабаты , қалқан есебінде. Бүгінде, жердегі ауа қабатының бірнеше қабаттан тұратыны белгілі, бір-бірімен қабаттасқан қабаттар . Жер атмосферасы дәл. Құран аяттарында айтылғандай, жеті қабаттан тұрады, бұл да Құран феномендерінің бірі болып табылады.
Аятта «үйлесімділікке» деп аударылған, Араб тіліндегі «тибакан» сөзінің басқа да мағынасы бар: ол «қабат жабу немесе жамылғы, бір нәрсені бүркеп тұрған», жоғарғы қабат төменгі қабат көлемімен дәл келетінін баса айтады. Және де бұл аятта, араб тілінде «табака табака» деп айтылатын осы сөз көпше түрде атмосфера қабаттарының құрылымын физиоллгиялық түрде анық көрсетіп тұр.
Бұл білім ғалымдар әлеміне және халыққа, ғылым дамуымен, техника дамуының арқасында, және қазіргі заманғы өлшем құралдары мен жүйелерін ойлап табудың арқасында тек 20-шы жүзжылдықта мәлім болды. Қазіргі заманғы зерттеулер, 1400 жыл бұрын Құрандағы жерге түскен білім, абсолютті Ақиқат және сирек ғылыми феномендер екенін, айқын растайды.

Қорғалан көк аспан күмбезі Құранда жоғарғы тәңір, сенушілерге аспан күмбезінің құрылымының маңызды ерекшелігі туралы хабарлайды.
(“Біз аспанды қорғалынған қабаттардан тұрғыздық, бірақ олар сонда да бұл құбылыстардан жеркенеді ( Әнбия сүресі, 21,32).)
Құранда айтылған аспан күмбезінің ерекшеліктері ғылыми зерттеулердің нәтижесінде тек 20 ғасырдың екінші жартысында
Табылып анықталды. Жер шарын барлық жағынан қорғап тұрған атмосфера, , тірі организмдердің және біздің өміріміздің қорғанысы мен жаңа жағдайларда қолдау бағытында, өте маңызды функцияларды атқарады. Мысалыға, ол Жерге жақындаған үлкен және кіші аспан метеорларын, меотериттер мен басқа да ғарыш денелерін, ерітіп жібереді және жояды, осылайша олардың аспан бетіне құлауының алдын алады./5/

Құранның ғылыми феномендерi
Әлемнiң пайда болуы
Қай кезде де адамдарды, бiздiң шексiз әлемiмiздiң қалай пайда болғандығы туралы сұрақ ойландырып келдi. Ол тыныштықта ма әлде қозғалыста ма, онда теңсiздiкпен реттiлiктi сақтап тұратын, заң қалай жұмыс iстейдi? Әйтседе 20-шы ғасырдың басында ғалымдар бұл сұрақты терең зерттеудi қолға алмады,әлде 19-ға да тараған ғылыми түсiнiкке сай, әлем мәңгiлiк және бастауы жоқ деген түсiнiк қалыптасты.Ғалымдар бұл факттi дәлелденген пiкiр ретiнде қабылдады.Сондықтан пайда болу туралы түсiнiктi талқылау идеясын ешкiм ойламады да. Әлем, бұл материяның бiрлiгi, мәңгiлiк жалғасады деп болжанды. Осылайша, бұл болжам әлемнiң статикалық моделi атына ие болды. Осылайша жаратылыс түсiнiгiнiң өзi ақылға келмедi, себебi бiр келкi пiкiр бойынша әлем әрқашан бар болды демек оның бастауының болу мүмкiндiгi туралы, ой, ең аз дегенде логикаға саи келмедi. Бұл пiкiр материалистiк көзқарастың негiзiнде қаланып материяның мәңгiлiктi өзгермейтiндiгiн қабылдап, ғылым жаратушыны жоққа шығарды. Әлемдi бейболмыстан жаратқан жаратушыны жоққа шығарды, мойындамады. Әйтседе 20ғ- да үздiксiз дамып отырған ғылым мен техниканың ашылуы, сол уақыттың барлық жабайы көзқарасын және материалистiк философия көзқарасын талқандады, осылайша статикалық және әлемнiң мәңгiлiгi туралы тезис жоққа шығарылды. Бүгiнде 21 ғ басында қазiргi заманғы физика және астрономия көптеген эксперименттердiң нәтижесiнде , бақылау мен есептеулер дәлелдегендей, әлем жаратылысының белгiлi бiр уақыты болған және күштi қуатты жарылыс нәтижесiнде бейболмыстан пайда болған. Сонымен қоса әлем тiптен өзгерiссiз және статикалық емес, бiрақ үздiксiз қозғалысқа және өзгерiске бейiмделген. Бүгiнде бұл фактiлер ғылыми әлемде ақиқат ретiнде қабылданды. Әйтседе 14 ғасыр бұрын, Құран, Құранға сенушiлерге әлемнiң қалай пайда болғандығы туралы хабарлаған. ( Ол сол аспан мен жердi жоқтан жаратқан Бақара сүресi 101) бұл адамзатқа Құранмен жiберiлген уахи қазiргi заманғы ғылым жаңалығымен толық үйлесiмдi. Астрофизика тұжырымдаған толассыз фактiлер ғылым әлемiн мынандай қорытындыға әкелдi. Әлем өзiнiң материалды және уақытша алыптығымен қоса бiр уақытта қуатты жарылыс нәтижесiнде пайда болған. Үлкен жарылыс теориясы немесе басқаша “Биг Бенг” теориясы әлемнiң бейболмыстан колоссалдi жарылыс нәтижесiнде бiр нүктеден нөлдiк уақыт сәтiнде, 15 милиард жыл бұрын пайда болған. Үлкен жарылысқа дейiн кеңiстiкте материя деген атқа ие болатындай, ешқандай субстанция болмаған. Бейболмыс метафизикалық сипаттама, онда заттылық, энергия, тiптi уақытта жоқ. Үлкен жарылыс осы тiзiлгендердiң бәрiнiң бiр уақытта пайда болуына себеп болды. Қазiргi заманғы астрофизика тұжырымдаған фактiлер, адамзатқа 1400 жыл бұрын сыйға түскен Құранмен хабарланған. 14 ғ бұрын, тiптi астрономия түсiнiгi ғылым ретiнде болмаған кездiң өзiнде, Құранда әлемнiң үздiксiз кеңеюi туралы бiлiм түсiрiлдi./6/
(“Бiз аспанды өз ұлылығымызбен тұрғыздық, және Бiз кеңейтушiлермiз.” 51сүре 47.) Аятта айтылған аспан сөзi ар. тiлiнде “сама а” аспан, көптеген құран аяттарында ғарыш немесе әлемдi бiлдiру үшiн қолданылады. Мысалы: Бiз аспанды ұлы күшпен тұрғыздық, және Бiз кеңейтушiмiз. Оны аятта “Бiз оны кеңейтемiз” сипатында араб тiлiнде “инна ля мусиуна” деп айтылады. “Муси уна” сөзi кеңейту дегендi бiлдiредi, және “әусаа” етiстiгiнен шығады. “Ля” лөмекшi сөзi Зат есiмнiң немесе сын есiмнiң алдында тұрса, оған мағына және екпiн түсiредi Өте көп немесе күшпен. Осылайша, аяттың мағынасы Бiз аспанды тұрғыздық әлемдi және Бiз кеңейтушiлермiз оны күшпен. Қазiргi заманғы астрономия келген қорытындыға келетiн болсақ, Құранда түсiрiлгенмен толық сәйкес. 20 ғ басына дейiн ғылым әлемiнде әлем статикалық құрылымда және мәңгiлiк жасаған деген түсiнiк биледi. Әйтседе қазiргi технологиялар мен жасалынған- зерттеулер, бақылаулар мен есептеулер, әлемнiң дәл бастауының болғандығын, өз бастауынан берi қарай үздiксiз дамып келе жатқанын дәлелдедi. Алғаш, Әлемнiң тұрақты дамуы және сонысымен қоса кеңеюiн болжаған, 20ғ басында, орыс физигi Александр Фридманом және белгиялық астрономы Георг Леметр болатын. Өз есептеулерiнiң теориялық негiзiне сүйенiлген, бұл болжау 1929ж Ақш-та өз экспериментальдық расталуына ие болды. Маунт Уилсон обсерваториясында Калифорния штатында Американдық астроном Эдвин Хаббл, аспан сферасын қуатты телескоп арқылы бақылады , және таңқаларлық құбылысты тапты. Жұлдыздар мен галактика бiр бiрiнен үздiксiз алыстап жатқанын байқады. Бұл жаңалық астрономия тарихындағы ұлы ашылу және ғылым дамуындағы өзгерiс сәтi болды. Бұл бүкiл ғылым әлемiн дүр сiлкiндiрдi. Сонымен қоса Хаббл жұлдыздардың жерден алыстау дәрежесiне қарай, қызылға жуық жарық шашатынын байқады.Физиканың фундаментальдi заңдарына сәйкес бақылау нүктесiне ұмтылған, жарық сәулелер спектор диапазоны шамасында, күлгiн түске ұмтылады, ал спектр сәулесi, бақылаушадан алыстаған қызыл түске ұмтылады. Бұл жұлдыздардың жерден үздiксiз алыстауын көрсетедi.Бiраз уақыт өткеннен кейiн Хаббл тағы бiр маңызды ашылым жасады, жұлдыздар мен галактика тек бiзден ғана емес, жер планетасынан, сонымен қатар бiр бiрiнен де алыстайтындығын бақылады. Жалғыз қорытынды, көптеген бақылаулар негiзiнде, бiр бiрiнен тәнiмен алшақтаған космостағылар мәнi, әлем үнемi кеңейiп жатыр. Бұл қорытынды соңғы бiрнеше жылда расталды.20ғ басында бұл факт теориялық тұрғыда ұлы ғалым Альберт Эйнштейнмен анықталған. Бiрақ Эйнштейн мұндай қорытындыға келе отырып, өз болжамдарын дереу жариялай алмады, өйткенi сол уақытта ғылым әлемiнде толық билiк еткен , Әлемнiң статикалық моделi тезисiне қарсы шықпады. Эйнштейн кейiннен бұл жағдайды өз өмiрiндегi ең үлкен қателiк деп мойындады. Бұл ғылым дамуын өзгерткен қадам, ғылыми факт, Құранда14 ғасыр бұрын хабарланған, бұл дегенiмiз Құран жаратушы Тәңiрдiң Бiздiң әлемiмiздi жаратушының және бүкiл әлем Билеушiсiнiң сөзi екенiн дәлелдейдi.

Әлемнiң тiршiлiгiнiң соңы және үлкен қақтығыс.

Бiз жоғарыда айтқанымыздай әлем үлкен жарылыстан пайда болған, және осы жарылыс сәтiнен бастап, әлем үздiксiз кеңеюдi бастан кешiрiп келедi. Ғалымдардың айтуынша әлемнiң кеңею массасы белгiлi бiр өзiне сай максималды мөлшерге жеткенде , жердiң тартылыс күшiнiң әсерiмен әлемнiң кеңеюi тоқтатылады, сөйтiп керi процесс басталады. Әлем тартыла бастағанда өз iшiнде қысқара бастайды. Қысқару процесi, үнемi үдеп отыратын температурамен қысым әсерiнен, әлем максималды жоғарғы концентрациялы көлемге қысқармайынша және ақырына дейiн қысқармайынша, өз тiршiлiгiн жойып, бейболмыста қалай пайда болса солай жоғалғанға дейiн бола беретiн процесс. Есептеу бойынша, қысқару процесi және қысылу ,және әлемнiң тiршiлiгiнгң тоқтауы, колоссальдi қуатты дыбыспен және үлкен қақтығыспен бiрлеседi. Ғалымдардың айтуы бойынша Үлкен қақтығыс әлде немесе “биг кранч” деп аталады . Әлемнiң өз iшiнде жоғалуы, дегенiмiз жерде тiршiлiк ететiн барлық тiршiлiк иесiнiң жоғалуы. Стенфорд университетiнiң профессорлары, физиктер- Ренат каллеш және Андрей Линде мынандай талдау жүргiздi, Әлемнiң тартылыс процесiн түсiндiретiн Әлем ауыртпалығы ,оның бастапқы қысылу сәтiне үздiксiз қозғалып келедi, және нәтижесiнде жоғалады. Бiз жан жағымызды көрiп .....