Биология | Дәрілік өсімдіктер

Мазмұны

Кіріспе
1 Аналитикалық шолу
1.1 Дәрілік өсімдіктерге тарихи және әдеби шолулар мен
зерттеу бағытын таңдау 6
1.2 Дәрілік өсімдіктерді өсіру және жинау әдістері 10
1.3 Дәрілік өсімдік түкті эрваның емдік қасиеті 12
1.4 Дәрілік өсімдік түкті эрваның сапасын
анықтаудың физико – химиялық тәсілдері 15
1.5 Дәрілік өсімдіктерден дайындалатын қоспаларды дайындау 18
1.6 Патенттік ізненіс анализдері 22
2 Ғылыми зерттеу бөлім
2.1 Зерттеу жұмысын жүргізу 25
2.2 Тәжірибе әдістемесі 28
2.3 Тәжірибе нәтижесі және оларды талқылау 30
Қорытынды 38
Әдебиеттер тізімі 39

1 Аналитикалық шолу
1.1 Дәрілік өсімдіктерге тарихи және әдеби шолулар мен зерттеу бағытын таңдау

Жер бетінде шипалық қасиетке ие алуан түрлі өсімдіктер өседі. Осынау әрқилы географиялық аймақта қоныс тепкен емдік, шипалық қасиеттері алуан түрлі өсімдіктерді адам баласы ерте кезден – ақ кейбір шығыс елдерінде қазіргі қолданылып жүрген дәрілік өсімдіктердің бірсіпырасы белгілі болған. Медицина саласының жетістіктері көбінесе дәрілік өсімдіктерге байланысты. Дәрілік өсімдіктер бұрынғы кездерде де адамға өте пайдалы болған, болып қала да береді. Кейінгі кездерде дәрілік өсімдіктерге деген талап та біршама өсті. Дәрілік өсімдіктер адам ағзасына зиянын тигізбейді, олар үй жағдайында да адам өзі дайындап қабылдай беруіне болады. дәрілік өсімдіктерге деген сұраныс Орта Азияда 1970-1980 жылдарда 250 пайызға өсті, оларды дайындау мүмкіншілігі – 75 пайыз, соған қарағанда дәрілік шөптердің жиналуы әлі де болса қалыпты мөлшерде емес. Қазіргі кезде медицина ғалымдары дәрілік шөптерге барынша ден қойып, әр шөптің организмге қаншалықты пайдалы екенін кеңінен дәлелдеуде. Бұл жөнінде айтарлықтай табысқа жетуде. Осындай пайдалы өсімдіктерді тексере келсе, дәрілік шөптерді мәдени түрде көбейтуге көңіл аударылуда.
Дәрілік өсімдіктер жайында тұңғыш рет біздің дәуірімізге дейінгі ертедегі грек дәрігері Гиппократ (460-377) белгілі еңбек жазды. Ол өсімдіктің қай бөлігі болса да пайдалы, оларды ауруды емдеу мақсатына кеңінен қолдануға болады деп есептеді. Сондай – ақ ол өз дәуірінде қолданылған 200-ден астам өсімдікке сипаттама жасады. Бірақ ғалым сол сипатталынып отырған өсімдіктерге неліктен шипалық қасиет болатынын айтып бере алған жоқ. Бұл мәселелерге арада алты ғасыр өткен соң барып, біздің дәуіріміздің ІІ-ші ғасырында ғана Рим дәрігері Гален алғаш рет жауап берді. Ол өсімдіктерге шипалық қасиеттердің болуы олардың құрамындағы белгілі бір заттардың қасиетіне байланысты екенін анықтады. Медицина саласының жетістіктері көбінесе дәрілік өсімдіктерге байланысты. Дәрілік өсімдіктер бұрынғы кездерде де адамға өте пайдалы болған, болып қала да береді. Кейінгі кездерде дәрілік өсімдіктерге деген талап та біршама өсті. Дәрілік өсімдіктер адам ағзасына зиянын тигізбейді, олар үй жағдайында да адам өзі дайындап қабылдай беруіне болады. дәрілік өсімдіктерге деген сұраныс Орта Азияда 1970-1980 жылдарда 250 пайызға өсті, оларды дайындау мүмкіншілігі – 75 пайыз, соған қарағанда дәрілік шөптердің жиналуы әлі де болса қалыпты мөлшерде емес. Қазіргі кезде медицина ғалымдары дәрілік шөптерге барынша ден қойып, әр шөптің организмге қаншалықты пайдалы екенін кеңінен дәлелдеуде. Бұл жөнінде айтарлықтай табысқа жетуде. Осындай пайдалы өсімдіктерді тексере келсе, дәрілік шөптерді мәдени түрде көбейтуге көңіл аударылуда.
Ол сонымен бірге бұл заттарды қалай бөліп алуға болатынын көрсете отырып, тұңғыш рет науқастарды өсімдіктің қайнатындысымен, шырынымен, тұнбасымен, ұнтағымен және одан жасалған дәрімен емдеді.
Өсімдіктерді ауру-сырқауды емдеуге пайдалану әр елде өздеріне керек бағытта, әр түрде жүргізілген. Осыдан келіп жалпы дәрілік өсімдіктерді ауруларды емдеуге қолдануда Греция елі біраз роль атқарған. Греция дәрігері Гиппократ дәрілік өсімдіктердің екі жүзден астам түрін жазып, оларды ауруларды емдеуге қалай пайдалануға болатындығы туралы толық ғылыми тұрғыдан түсінік берген. Ал, Грецияның Диоскорид деген дәрігері өзінің “Дәрілік заттар” деген еңбегінде дәрілік өсімдіктің алты жүз түрінің қолданылу жолдарын жазған. Медицина саласының жетістіктері көбінесе дәрілік өсімдіктерге байланысты. Дәрілік өсімдіктер бұрынғы кездерде де адамға өте пайдалы болған, болып қала да береді. Кейінгі кездерде дәрілік өсімдіктерге деген талап та біршама өсті. Дәрілік өсімдіктер адам ағзасына зиянын тигізбейді, олар үй жағдайында да адам өзі дайындап қабылдай беруіне болады. дәрілік өсімдіктерге деген сұраныс Орта Азияда 1970-1980 жылдарда 250 пайызға өсті, оларды дайындау мүмкіншілігі – 75 пайыз, соған қарағанда дәрілік шөптердің жиналуы әлі де болса қалыпты мөлшерде емес. Қазіргі кезде медицина ғалымдары дәрілік шөптерге барынша ден қойып, әр шөптің организмге қаншалықты пайдалы екенін кеңінен дәлелдеуде. Бұл жөнінде айтарлықтай табысқа жетуде. Осындай пайдалы өсімдіктерді тексере келсе, дәрілік шөптерді мәдени түрде көбейтуге көңіл аударылуда.
Рим дәрігерлері бұл өсімдіктерді ауруларды емдеуге пайдалану жайындағы деректерді осы Греция ғалымдарының мәліметтерінен алған. Дегенмен Рим дәрігерлерінің емдік қасиеті бар өсімдіктердің санын көбейтуге тигізетін әсері де өте зор. Үлкен Плинийдің айтуы бойынша, римдіктер дәрілік өсімдіктердің мыңнан астам түрлерін тапқан.
Дәрілік өсімдіктер туралы көптеген мәліметтерді Оңтүстік Батыс Азия халықтары да біздің заманымызға жеткізген. Соның ішінде Индия фармакологтары өз елінің флорасынан өсімдіктің сегіз жүзге жуық түрін тапқан. Тибет дәрігерлерінің емдеу әдістері білім негізінде құрылған.
ХҮІ ғасырда алғаш рет Парацельс атты атақты дәрігер шипалық қасиеті бар өсімдіктерге химиялық анализ жасады. Ол да өсімдіктің емдік қасиеті оның құрамындағы кейбір заттарға байланысты екендігіне баса назар аудара отырып, сол заттарды таза күйінде алуға күш салады.
Ал дәрілік өсімдіктерді зерттеу ісі ХҮІІІ – ХІХ ғасырларда қолға алынып, 1878 жылы Н.И.Анненков “Ботаникалық сөздік ” атты кітап құрастырды. Белгілі орыс агрономы А.Т.Болатов “Экономикалық дүкен” атты журнал шығарып, дәрілік өсімдіктер туралы көптеген мақалалар жариялады.
Экологиялық және климаттық аудандары бар Қазақстан жерінде өсімдіктер флорасы алуан түрлі, олардың түрлері 5630-ға жетеді, соның ішінде пайдалылығы жөнінен белгілі болғаны 1200 түрлі өсімдік.
Оңтүстік Қазақстан флорасында 3 мың түрлі өсімдік өседі, оның ішінде көптеген дәрілік өсімдіктер бар. [1]
Дәрілік өсімдіктер Қазақстанда 1932 – 1947 жылдардан бастап зерттеле бастады. [2]
1926 жылы ғалым П.С.Массагетов түкті эрва шөбінің дәрілік қасиетін анықтады. Түкті эрва және анабазис шөптерінің дәрілік қасиеті адам денсаулығына зор көмегін тигізді.
1938 жылы Қазақстанда дәрілік өсімдіктерді зерттеу мақсатымен арнаулы экспедиция құрылды. Ол экспедицияны В.Е.Корнилова басқарды (1940).
Ғалым Н.В.Павловтың (1947) ғылыми зерттеулерінің нәтижесінде “Қазақстандағы дәрілік шөптер шикізаты” атты монография жарық көрді.
Бұл жылдары биология саласында жетілдіруде үлкен жұмыстар жүргізілді. Өсімдік тамырларында химиялық процестер зерттелді, атап айтқанда анабазис, т.б. [7]
Қазақстанда өсетін көп өсімдіктердің анатомиялық құрамдарына талдау жасалынды, атап айтқанда, өсімдік – қоянерін, гармала, гелиотроп аргузиев, түкті эрва шөптері. [14]
Алматы облысында болған экспедиция кезінде таулы және шөлейт далаларда өсетін дәрілік өсімдіктердің 1300 түрі жиналып, олар 322 түрге бөлінді, 77 тұқымдастар анықталды.
Алколоидты – 177 түр, гликозидоностық 132 түрі, сапониноностық – 500 және т.б. өсімдіктер ашылады.
Ғалым Г.С.Синицинаның зерттеу еңбегінің нәтижесінде, сол ғалымның басқаруымен жаңа емдік өсімдіктердің интродукциясы жасалынды. Олар: паслен дольчатый, женьшень, марал тамыры, Бунге зизифоры, зверобой өсімдіктері.
Ғалым Л.Ф.Демидовская Оңтүстік Қазақстандағы эфир майлары бар өсімдіктерді ашты. Түкті эрва өсімдігінің табиғи қоры 50 мың тонна құрғақ тамыр жиналды. [8]
Әртүрлі саладағы фитохимиктер, фармокологтар мен дәрігерлер эхинацея туысының өкілдерін зерттеуге және қолдануға үлкен қызығушылық танытуда.
Бұл жағдай иммунно димирлеуші әрекеттегі жаңа фитопрепараттарды құру мәселесімен соқтығысқан елдерге ТМД, Ресей, Украина және белорусия тән. 50 жыл бойы эхинацея препараттарын шығарып келе жатқан Германия елінің тәжірибесі – эхинацеяның фитохимиясын терең зерттеу, жіңішке жапырағы эхинацеядан препараттарды шығаруға негіз болды. Өсімдіктерді ауру-сырқауды емдеуге пайдалану әр елде өздеріне керек бағытта, әр түрде жүргізілген. Осыдан келіп жалпы дәрілік өсімдіктерді ауруларды емдеуге қолдануда Греция елі біраз роль атқарған. Греция дәрігері Гиппократ дәрілік өсімдіктердің екі жүзден астам түрін жазып, оларды ауруларды емдеуге қалай пайдалануға болатындығы туралы толық ғылыми тұрғыдан түсінік берген. Экологиялық және климаттық аудандары бар Қазақстан жерінде өсімдіктер флорасы алуан түрлі, олардың түрлері 5630-ға жетеді, соның ішінде пайдалылығы жөнінен белгілі болғаны 1200 түрлі өсімдік.
Оңтүстік Қазақстан флорасында 3 мың түрлі өсімдік өседі, оның ішінде көптеген дәрілік өсімдіктер бар. [1]
Дәрілік өсімдіктер Қазақстанда 1932 – 1947 жылдардан бастап зерттеле бастады. [2]
Қазақстан – дәрі өндірісі жақсы дамымаса да, халық қажеттілігін, таяу шетелдерден дәрілік препараттар әкелумен өтейді, оның үстіне республикада өз жерінде дәрі шығаратын үлкен өндіріс орындары бар.
Негізгі шикізат болып жабайы өсіп тұрған өсімдіктер пайдаланылады. Далада жабайы өсіп тұрған дәрілік шөптерді өндіріске дайындау, өнімнің табиғат құбылыстарына байланысты, бірде аз, бірде көп өсуі зор қиындықтар туғызады.
Дәрі шөптердің кейбіреулері табиғатта өте аз мөлшерде кездеседі, сондықтан олардан қор жинау рентабельді болмай қалады. Сол себепті арнаулы түрде дәрілік шөп егетін “Дермене” және “Фрунзе” совхоз шаруашылықтары құрылып, ол жерлерде дәрі шөптерге арнаулы алаңшылар бөлініп, техника және білімді мамандар жұмыс істей бастаған. Осының арқасында дәрі шөптерден үлкен өнім алына бастаған.
1954 жылы Шымкент қаласында Оңтүстік өңірі бойынша бірінші және жалғыз дәрілік өсімдіктерді зертейтін ғылыми – зерттеу тәжірибе станциясы “Бүкілодақтық дәрілік өсімдіктерді зерттейтін институт” негізінде құрылған. Бұл станция дәрілік өсімдіктердің қорларын көбейтумен және жабайы дәрілік шөптерді қайта өсірумен шұғылданады. Станция жұмысының арқасында, паслен дольчатый, түкті эрва, өткір жапырақты кассия, қызғыш катарантус, сары мачек және басқа да өсімдіктер анылталды. Жусан және тау эфедрасының үлкен қоры жасалынған. 1992 жылы Одақ құлаған кезде, тәжірибе станциясы да таратылып іздестіру және зерттеу жұмыстары тоқтаған. Жаңа зерттеліп келе жатқан түкті эрва, күңгірт эхинацея, дәрілік мелисса тәрізді өсімдіктерді зерттеу жұмыстары тоқтап қалған. Өсімдіктердің бұл биологиялық байланыс белсенділігін арттыратын технологиялары зауытта жасалынып та қойған еді.
Оңтүстік Қазақстан өзінің табиғи дәрілік өсімдіктерінің көптілігімен ерекшеленеді. Бұл жердің табиғатының жайлы болып келуі, бұл жерде өспейтін дәрілік шөптерді, басқа жерлерден әкеліп өсіруге жағдай жасайды. Шымкен қаласында орналасқан ірі фармацевтикалық зауыты дәрілік өсімдіктердің шикізатынан қажетті дәрі – дәрмекті жасай отырып, кең көлемде отандық дәрі өндірісіне пайда келтіруде.


1.2 Дәрілік өсімдіктерді өсіру және жинау әдістері

Дәрілік өсімдіктер қысы-жазы қол астымызда болып, керек уақытында еш жақтан іздемей-ақ пайдалануға болады. Үй ішінде өсірілетін өсімдіктер қатарына жұпаргүл, жебіршөп, жалбыз, зире, шалфей, мелисса т.б. осы сияқтылар жатады. Осынадй қатар құнарлы топырақ, құм қарашірік, уақталған тастарды әзірлеу тиіс. Бұдан кейін қажетті өсімдік егілген ыдыстарды қоятын орын дайындап алған дұрыс. Қыста терезе алдын, ал жаз айларында балкон, лоджа, террасты пайдалануға болады.Өсімдіктерге жарық толық түсетін болуы керек. жарық жеткіліксіз болса люминесцентті шамды тәулігіне 8-10 сағаттай жағып, қосымша жарық жібереді. Өсімдіктерді отырғызар және дән себер алдында ыдыс түбіне әзірленген уақ тастарды, ал оның бірдей мөлшерде құнарлығы топырақты, құмды, қарашірікті салып толытырады.
Дәрілік өсімдіктердің елуден астам түрі өндірістік жолмен өсіріледі. Осыған байланысты олардың биолгиялық ерекшеліктері, агротехникалық шаралары толық зерттеліп, олар арнайы айналысатын шаруашылықтарға тегіс, қолданылып келеді. Сондай плантацияларда алоэ, левзия, жалбыз рауғаш, шалян, қуандәрі, мия түймедақ, шырғанақ, лаванда, бақажапырақ, тағы басқалары, әр түрлі дәрілік өсімдіктер өсірілуде. Өсімдікті үйде өсіргенде ең жауапты жұмыстың бірі- ыдыстардағы топырақтан ылғал үзілмеуі керек. оларға пайдаланылатын суды біраз тұндырып алып құйған дұрыс. өсімдіктер ыдыстарға отырғызылып болған соң 8-10 аптадан кейін 2 грамм тыңайтқыш ерітіндісімен суарады. Шаруашылық заттарын сататын дүкендерде арнайы тыңвйтқыщ ерітіндісін алған жөн. Дәрілік өсімдіктерді өсіргенде олардың әрқайсысының биологиялық ерекшеліктеріне көңіл аударып отырған жөн. Бұл өсімдіктердің біразы тек вегетативтік жолмен, ал кейбіреулері тұқымынан немесе тамыр түйнектерінен өсіп өнеді. Сонымен қатар олардың өсіп-өнуі табиғат жағдайының әртүрлі өзгерістеріне орай құбылмалы келеді. Оңтүстік Қазақстан өзінің табиғи дәрілік өсімдіктерінің көптілігімен ерекшеленеді. Бұл жердің табиғатының жайлы болып келуі, бұл жерде өспейтін дәрілік шөптерді, басқа жерлерден әкеліп өсіруге жағдай жасайды. Шымкен қаласында орналасқан ірі фармацевтикалық зауыты дәрілік өсімдіктердің шикізатынан қажетті дәрі – дәрмекті жасай отырып, кең көлемде отандық дәрі өндірісіне пайда келтіруде.
Мысалы, алоэ өсімдігі бұтақ кесінділеріннен, яғни вегетативті жолмен өсетін, жылылықты жақсы көретін өсімдік. Ал топырақтағы артық ылғал бұл өсімдіктің өсуіне кедергі жасайды. Ал жалбыз-тікен өсімдігі дәнінен, дымқылы молырақ топырақта өсіп-өнеді. Дәрілік қасиеті бар өсімдіктердің кейбіреулерін үйде егіп өсіруге болады. егер осы істі дұрыс қолға алатын болсақ, біріншіден, бұл табиғатқа жасаған көмегіміз, яғни табиғаттағы өсімдік байлығына аз болса да қосымша қор болады. Өсімдікті үйде өсіргенде ең жауапты жұмыстың бірі- ыдыстардағы топырақтан ылғал үзілмеуі керек. оларға пайдаланылатын суды біраз тұндырып алып құйған дұрыс. өсімдіктер ыдыстарға отырғызылып болған соң 8-10 аптадан кейін 2 грамм тыңайтқыш ерітіндісімен суарады. Шаруашылық заттарын сататын дүкендерде арнайы тыңвйтқыщ ерітіндісін алған жөн. Тыңайтқышпен суарғанда ыдыстағы топыраққа сіңіріп, өсімдікке тигізбеуге тырысу керек.

1.3 Дәрілік өсімдік түкті эрваның емдік қасиеті

Соңғы он жылдың ішінде химия саласының жетістіктері мен синтетикалық дәрі – дәрмектердің көпшілігіне қарамастан өсімдік тектес дәрілік заттарға деген қызығушылық анағұрлым артты. Шығу тегі жағынан табиғи болып келетін дәрілік заттарға деген оң көзқарас барған сайын арта түсуде, өйткені өсімдіктегі белсенді заттардың әсері әдетте жан – жақты болады және табиғатта ешқашан кездеспейтін заттардан тұратын синтездеу жолымен алынған химиялық дәрі – дәрмектерге тән жанама әсер “жасыл дәріхана” дәрі – дәрмектерінде айтарлықтай болмайды.
Қазіргі кезде республикамыздағы дәрілік заттар шығаратын өндірістік орындар еліміздің дәрі – дәрмектерге деген қажеттілігінің 2-3 пайызын ғана қанағаттандырады. Еліміздің дәрілік заттарға жалпы қажеттілік жылына 300 млн АҚШ долларын құрайды және оның 55 пайызы ТМД елдерінен 42 пайызынан астамы алыс шет елдерден тасымалданатын дәрілердің есебінен өлшенеді.
Өзіндік фармацевтикалық өндіріс құру өте көп қаржы және ұзақ қажет етеді. Дәрілік өсімдіктерден дәрі-дәрмек өндіру, медицинада және мал дәрігерлігінде өсімдіктердің өзін және жиынтығын қолдануды көбейту жұмыстарын ұйымдастыру анағұрлым тез, әрі ыңғайлы болыр еді.
Соңғы жылдары дәрілік өсімдіктерді кең көлемді егіс алқаптарында өсіруге көп көңіл бөлінуде, өйткені отандық шикізат қорын жетілдіруде бұл бағыттың болашағы зор. Соған орай Қазақстан Республикасының көптеген аграрлық ғылыми – зерттеу институттарында дәрігерлік өсімдіктерді жерсіндіру және оларды өсірудің тиімді әдістер жиынтығын жетілдіру, биологиялық белсенді заттарды анықтап, химиялық тұрғыдан зерттеу, сондай – ақ өңдеудің әдістер жиынтығын жасап фитопрепараттар алу жөнінде зерттеулер жүргізілуде. Дәрілік валерьян өсімдігі жоғарыда айтылғандай, ылғалы мол жерлерде жақсы өседі. Мұның дәні екі жылға дейін өнімділігін жоғалтпайды. Валерья дәнін ерте көктемде, болмаса күзде қатар аралығын 30-45 сантиметрден 1,5-20 см тереңдікке егеді. Бірінші жылында ......