Психология | ІС ӘРЕКЕТ ЖАЙЛЫ ҒАЛЫМДАРДЫҢ КӨЗҚАРАСТАРЫ

Мазмұны
І. КІРІСПЕ

І ТАРАУ. ІС-ӘРЕКЕТ МӘНІ, МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ
1. Іс-әрекет категориясын талдаудың теориялық бағдарлары
3.Іс-әрекеттің жалпы психологиялық теориясын жасаудың негізгі бағыттары мен мәселелері
4. Іс-әрекет категориясының қазіргі теориялық психологиядағы орны

І ТАРАУ. ІС-ӘРЕКЕТ ЖАЙЛЫ ҒАЛЫМДАРДЫҢ КӨЗҚАРАСТАРЫ
2.1. А.В. Брушлинскийдің іс-әрекет және психикалық іс-әрекет жайлы түсінігі
2.2. В.В. Давыдовтың іс-әрекет категориясының қазіргі теориялық психологиядағы орны туралы көзқарасы
2.3. Л. С. Выготский зерттеулеріндегі іс-әрекет
бағытының негізделуі

ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ

IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ


І ТАРАУ. ІС-ӘРЕКЕТ ЖАЙЛЫ ҒАЛЫМДАРДЫҢ КӨЗҚАРАСТАРЫ
1.1. А.В. Брушлинскийдің іс-әрекет және психикалық іс-әрекет жайлы түсінігі.

А.В. БРУШЛИНСКИЙ
(1933-2002)
Психология ғылымдарының докторы, РҒД корреспондент-мүшесі.
Ғылыми іс-әрекетінің басты тақырыбы –тұлға психологиясы және адамның ойлауы. С.Л. Рубинштейіннің шәкірті.

СУБЪЕКТІНІҢ ІС-ӘРЕКЕТІ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТ
Адамның дүниемен өзара әрекетіндегі қарым-қатынастың сол немесе басқа деңгейде жүзеге асырылатын негізгі тәсілі іс-әрекет (бастапқыда әрдайым практикалық) болып саналады. Оның субъектісі — қарама-қайшы ажырамайтын бірліктегі аз көлемдегі субъектілерден тҰратын тҰтас адамзат, яғни бір-бірімен әрекеттесетін әр алуан әлеуметтік таптар, топтар, ұлттар, жеке адамдар. Осындай мағынада әр тұлға субъекті болады, бірақ субъект, әрине, тұлғаға теңестірілмейді. Сонымен бірге адамдар ғана субъектілер бола алады, ал жануарлар да, машиналар да субъекті бола алмайды (өз іс-әрекетінің құралы мен тәсілі ретінде адам өте жетілген техниканы жасайды және қолданады).
Осы тұрғыда кеңестік психологияда сана (жалпы айтқанда психика) мен іс-әрекеттің (іс-әрекеттік тұрғыда) жүйелі әдіснамалық бірлігі принципі жасалған. Оның сәтті жасалуына негізгі үлес қосқандар С.Л.Рубинштейн (1922 жылдан бастап) және А. Н. Леонтьев (30-жылдардың екінші жартысынан бастап). Аталған принциптің ең алғашқы және бүгінге дейінгі дұрыс тұжырымдамасы мынадай: "Субъект өз әрекеттерінде, өзінің шығармашылық дербестілігі актілерінде тек көрініп және білініп қоймайды; ол сонда жасалады әрі айқындалады. Сондықтан жасаған нәрсесі арқылы оның ие екенін анықтауға болады; оның іс-әрекетінің бағытыменен оның өзін айқындауға және қалыптастыруға болады". Сонымен бірге адамның психикасы іс-әрекетте (еңбектік, оқу, танымдық, ойын және т.б. түрлерінде) көрініп қана қоймайды, қалыптасады да. Іс-әрекет пен психика — бұл мінез-құлықтық реакциялар жиынтығы емес (бихевиоризм мен необихевиоризмге қарамастан) және сыртқы дүниеден бөлектенген (идеализмге, интроспекционизмге және т.б. қарамастан) айтуы болса да таза спонтандық, өзінің ішінде туындаған тұйық "субстанция" да емес. Психикалық бұл болмыстың бейнелеуінің және соған қоса барлық адам өмірінің өзін-өзі реттеуінің — оның іс-әрекетінің, қарым-қатынасының және т.б. жоғары деңгейі.
Мұнан әрі іс-әрекеттік мәселелердің өңделуі алдымен Б.Ф.Ломов дамытқан қарым-қатынас принципінің әдіснамасы негізінде жалғастырылады. Бұл принцип субъектінің субъектімен өзара қатынастарының шынайылығын (әрине, әр кезде субъект-объектілі әрекеттестікпенен ажырамас байланыста) жалпылайды.
Біздің көзқарасымыз бойынша, көрсетілген мәселені өңдеудегі перспективті бағыттардың бірі — субъектінің практикалық, теориялық және т.б. іс-әрекеті ішінде психикалық әрекеттің орны мен ролін терең де нақты ашудан тұрады. Осы жерде іс-әрекет түсінігі екі жағдайда қолданылады. Сондықтан бұл өзара байланысты, бірақ әр түрлі екі мағына беретінін ескеру қажет: 1) субъектінің іс-әрекеті және 2) ағзаның іс-әрекеті. Екінші мағына қажет те емес сияқты, бірақ шын мәнінде, "психикалық іс-әрекет" түсінігін анықтау үшін ол өте маңызды: бұл, ең алдымен, дененің, адамның дүниемен үздіксіз өзара әрекеті барысындағы туындайтын және қалыптасатын ағзаның (мидың) бейнелеу іс-әрекеті. Ми — психикалық, бейнелік іс-әрекеттің мүшесі, адам — оның субъектісі екені белгілі, сондықтан кез-келген психикалық іс-әрекет — интроспекционизмге қарсы — практикалық, теориялық және тағы басқа іс-әрекеттердің негізінде және құрамында жүзеге асады. Сонымен қатар психикалық іс-әрекет кейбір салыстырмалы тәуелділікте болады (әдетте, ол жеткілікті ескерілмейді).
Мысалы, түс көру типіндегі психикалық іс-әрекет: адам саналы субъект түрінде ең аз мөлшерде өндірілген, бір жола қатыспайды (ұйқыда), сондықтан практикалық, теориялық іс-әрекетті жүргізе алмайды, бірақ оның психикалық іс-әрекеті өте белсенді жүре алады. Әрине, оның бастапқы материалы ұйқы алдындағы субъектінің іс-әрекеті болып табылады, яғни іс-әрекеттің екі түрі бір-бірінен ажырамаған және жекеленбеген. Жалпы барлық санадан тыс психикалық деңгейлер (санасыз сияқты) көрсетілген сөздің мәніндегідей едәуір дәрежеде психикалық іс-әрекетке жатады.
Саналы мен санасыздықтың ажырамас бірлігі әр кезде өзгеріп жатқан даралық пен сыртқы дүниенің әрекеттесуіндегі психикалық іс-әрекеттің өзгеше үздіказдігін қамтамасыз етеді. Бұл мәнінде барлық психикалық объективті түрде бәрінен бұрын қашанда үздіксіз, тірі, иілгіш және икемді, ешқашан басынан толығынан берілмейтін ("бағдарланбайтын"), сондықтан да адамның дүниемен әрекеттесуінің жолында қалыптасушы және дамушы, қандай да бір нәтижелердің (бейнелер, түсініктер, сезімдер және т.б.) себепкер процесс сияқты керінеді. Бұл психикалықтың процесс ретінде үздіксіздігі оны техникалық жүйелерден және математикалық құрылымдардан айырып тұрады: динамикалық өзара ауысу арқылы психикалық құбылыстың барлық сатылары бір-бірінен үздіксіз өсіп-өнеді және сондықтан да машинаның жұмыс істеуіңдегі түрлі циклдерінен айырмашылығы (қозғалтқыштың қосуы, аударып қосылуы немесе сөнуі т.б.) және математикалық жиын элементтерінен айырмашылығы бір-бірінен онтологиялық бөлінбеген. Психиканы қосу немесе сөндіру мүмкін емес, ол әр жеке адамның туылғанынан бастап өмірден кетуіне дейін үздіксіз қызмет істейді. Бұл мәнінде психикалықтың үздіксіздігі континуалды-генетикалық (дизъюнктивті емес, дихотомиялық емес) болады, ал бұл жағдай әдеттегіше кибернетикада, информатикада, математикада және т.б. жеткілікті ескерілмейді (мысалы, психиканың моделін жасауда, жасанды интеллектіні құрастыруда және т.б.)
Психикалық іс-әрекеттің спецификалық үздіксіздігін түсіну сол іс-әрекеттің жоғарыда көрсетілген салыстырмалы тәуелділігін де, практикалық және теориялық субъектінің іс-әрекетімен салыстырғанда, жаңадан ашуға көмектеседі: біріншісі әрқашан үздіксіз болып отырады, ал екіншісі ұйқы кезінде болса да тоқтап тұрады. Сондықтан да солардың біріншісі (бірақ екіншісі емес) сөздің қатаң түрдегі мәнінде процесс болып табылады. Психикалық іс-әрекет психикалық арқылы процесс ретінде нақтыланады. Бірақ, әрине, барлық психикалықтың үздіксіздігінде оның ішінде қашанда үзікті бір нәрсе де болады. Психикалық құбылыстың қорытындысы, әр өнімі (мысалы, инсайт") тұтас үздіксіз құбылыстың ішінде аяқталатын компонент түрінде болады. Осылайша, психика дегеніміз үздіксіз (процесс) пен аяқталатын үзіктіліктің (ойлау операцияларының, өнімнің және т.б.) бірлігі болып табылады. Осы жағдайда үздіксіз жәпе үзіктінің психологиялық ұғымы солардың математикада және техникадағы қолдануларынан елеулі ерекшеленеді және басқа көп ғылымдардан айырмашылыгы психологияда жалпы философиялық үздіксіздік пен үзіктіліктің нығыз бірлігі туралы идея дәйекті жүзеге асады.
Біздің көзқарасымыз бойынша, осының негізінде философиялық-әлеуметтік іс-әрекеттің проблематикасында жеке психологиялық аспектісін ажырату әрі қарай қатаң түрінде сенімді болашағы бар болып ашылады. 30—40-жылдары С.Л.Рубинштейн мен А.Н.Леонтьев жасаған атақты іс-әрекетті талдау схемасы психология мен кейбір оған жақын ғылымдарда қазірге дейін кеңінен таралған. Сол схема бойынша субъект іс-әрекеті бір-бірімен өзара байланысты мына компоненттерге: мақсаттар, мотивтер (түрткілер), әрекеттер, операциялар және т.б. Рубинштейн осыларға қоса қылықты да жіктеген. Осындай бағыт қажет және көбінесе жемісті болады, бірақ, психологтардың көпшілігінің пікіріне қарамастан, өзіндік психологиялық зерттеу үшін жеткіліксіз. Себебі субъектіні, оның іс-әрекеті мен компоненттерін тек қана психология емес, философия, әлеуметтану, этика, логика, физиология және т.б. ғылым салалары зерттейді. Яғни психология субъектінің спецификалық-психологиялық аспектісін, оның іс-әрекетін және оның құрамын бөле отырып, өзінің зерттеу пәнін қатаңырақ нақтылауға міндетті болады. Осындай нақтылаудың жолында С.Л.Рубинштейн мен оның мектебі жасаған психикалықтьң процесс ретіндегі теориясы қажетті және нақты кезеңі болып табылады.
Сонымен, сол сияқты әрекеттер мен операциялар қашанда іс-әрекеттің белгілі шектеулі жағдайларына қатысты азды-көпті салыстырмалы қалыптасады. Осы мәнінде олардың икемділігі мен өзгергіштігі жеткіліксіз болады, бұл олардың өзгеріп кеткен жаңа жағдайда, толық адекваттық бола алмаған кезінде байқалады. Әрекеттер мен операцияларға қарағанда психикалық процесс ретінде шамасынша өзгергіш және икемді болады. Адам ойлау құбылысының нәтижесінде, әр кезде бір нәрсемен жаңа болып тұратын іс-әрекеттің, қарым-қатынастың және тағы да басқалардың шарттарын нақтылап анықтайды, сонымен бірге жаңасын қалыптастырады және бұрынғы әрекеттердің тәсілдеріп өзгертеді. Сондықтан ойлау үздіксіз құбылыс ретінде негізінен жаңаны табу және ашу болады, екінші орында тұрады және, онша икемді емес компоненттері сияқты, сол құбылыстың барысында ғана соның мүсіндері ретінде (сондықтан олар психологияда осы түрінде ғана зерттелу керек) пайда болатын және дамытылатын әрекеттер мен операцияларға қарағанда, бастапқы және өте икемді болады. Мұны Б.О. Есенғазиеваның эксперименттері өте дәлелді түрде көрсеткен. Сонымен, ойлаудың үздіксіз процесінде ойлаудыц аяқталатын әрекеттері мен операциялары қалыптасады (логикалық, математикалық, лингвистикалық және т.б. Қолдануда және қалыптасуда нақты шарттарының көрсеткіштері жеткілікті болмағандықтан, кез келген интеллектілі операция үзілгіш болады; сондықтан оны іске қосқан адам соның шектерінен шығуы керек. Мысалы, қосу, алу және т.б.
Сондықтан кез келгеп иптеллектілі операция немесе сондай операциялаудың жүйесі өзімен-өзі емес, ойлаудыц барысында үздіксіз жанды процесі ретінде қалыптасады (бұны келешекте оқу мен еңбекті компыотерлендіруде ескеру қажет). Тек осы процессуалдық мәтінде ойлау әрекеттері мен операцияларының нақты қайсысы жетілдірілуі, қолданылуы және дамытылуы тиіс екендігі анықталады. Ойлау тек өзінің кез келген операциялары жүйесіне әкеп тірелмейді. Ж. Пиаженіц, П.Я.Гальпериннің және басқалардың зерттеулерінде ашып көрсетілгендей, ойлау іс-әрекетінің операциялық аспектісі қажет, бірақ ойлаудың мәнін түсінуге жеткілікті емес; ол процессуалдық — кең келемді аспектінің құрамына кіреді. Сол сияқты субъект іс-әрекетінің кез келген мотиві күні бұрын және жалпы немесе басынан толық қалыптаспайды. Психологияда ойлау туралы мәліметтері бойыиша бұл мотивтердің процессуалдылығы, жеке алғанда, М.И.Воловикованың эксперименттерінен біліне бастайды.
Сонымен, іс-әрекеттіц бұрынғы бөлшектелген схемасының барлық компоненттері (әрекеттер, операциялар, мотивтер т.б.) олардың процессуалдығы зерттеле бастағанда жаңа, "аса психологиялық" ретінде көрінеді. Бұл ең басынан тұтас және толық дайын немесе берілген мақсатқа да жатады, ол, керісінше, психикалық (оның ішінде ойлауда) процесс барысында қалыптасады. .
Ойлау процесс ретінде субъектіпіц ойлаудағы іс-әрекетімен — тұлғалық аспектімен (мотивациямен, қабілеттермен, рефлексиямен және т.б.) үзілмес байланыста. Ойлаудың тұлғалық және процессуалдық аспектілерінің әрқашан дизъюнктивті емес өзара байланысы дегеи осы. Психикалық дамудың кез келген сатысында, жетілген (шартты тұрақталған) мотивтер мен қабілеттерге байланысты, адам ойлау құбылысып жүзеге асырады; одан әрі қарай олар ойлаудыц процесс ретіндегі әрбір сәтінде барлық ағымдық және одан кейінгі сатыларында қалыптасады. Мысалы, спецификалық танымдық мотивация ойлаудың нақты процесс ретіндегі барысында, оның әрі қарай өтуін айқындай отырып, қалыптасады. Адамнын мотивтері мен мақсаттары ойлау барысында соңғыны көбінесе тұлғалық, яғни бәрінен бұрын іс-әрекет аспектісінде сипаттайды. Басқаша айтқанда, бұл — тұлғалық және іс-әрекеттік — екі түрлі және қатар жатқан жоспар емес, біреу, өйткені іс-әрекет тек қана адаммен, жалпы субъектімен жүзеге асады, бірақ, тұлға дегеніміз де, әрине, сондай іс-әрекет болып қалмайды. Адам шешетін міндеттердің шарттары мен талаптары, ізделетін шаманың талдауы, синтезі мен жалпылауы оның ойлауын көбінесе процессуалдық түрде сипаттайды.
Ойлау, қабылдау және тағы басқалар процесс ретінде ең алдымен жете ұғынылмай, санасыз қалыптасады. Бірақ қабылдаудың тұлғалық деңгейін, ойлаудың іс-әрекеттік аспектісінде және т.б. адам осы бірқатар процестердің етуін саналы түрде рефлексия арқылы реттейді.
Осындай саналы өзін-өзі реттеу ете қажет, бірақ ол сол есепті табысты шешу үшін әлі де жеткіліксіз болуы мүмкін. Екінші оқиғада әсіресе көп нәрсе ойлаудың процесс ретінде сапасына және деңгейіне тәуелді болады, оның интуициялық, санадан тыс дерлік компоненттердің саналы бақылауға берілетіндігі тек, айналып келгенде, жартылай және бір нәрсе арқылы ғана болады.
1.2. В.В. Давыдовтың іс-әрекет категориясының қазіргі теориялық психологиядағы орны туралы көзқарасы.
В.В. ДАВЫДОВ
(1930-1996)
Психология ғылымдарының докторы, П.Я. Гальпериннің шәкірті және оның идеясын әрі қарай дамытушы. Психология саласындағы дамытушы оқыту теориясының негізін қалаушы.
ІС-ӘРЕКЕТ КАТЕГОРИЯСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ТЕОРИЯЛЫҚ
ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ ОРНЫ
Іс-әрекет категориясы адамдар өмірінің спецификасын ажыратады, олар әлеуметтік және табиғи болмысты мақсатты түрде қайта өзгертеді. Сондай өзгертудің алғашқы түрі тіршілік қажеттіліктерін қанағаттандыратын заттық құрал-саймандардың өндірісі болып келеді, солардың арқасында адамдар заттарды жасайды. Заттық өндіріс (еңбек) әмбебап болады, өйткені соның негізінде кез келген құрал-саймандар мен заттарды жасай алады. Мұндай өндіріс тек өзара байланыстағы және катынастағы адамдар арқылы ғана жүзеге асады. Солардың жиынтығы адамдардың өндірістік немесе қоғамдық қатынастарын құрастырады. Заттық өндірістің және қоғамдық .....