Экология | Баянауыл Ұлттық паркінің табиғат жағыдайы мен рекреациялық ресурстарының туристік мүмкіншіліктері және экологиясы

Мазмұны
Кіріспе
I –бөлім . Ұлттық парктерді туристік –экологиялық мақсатта зерттеудің теориялық және тәжірибелік негіздері.
1.1. Ұлттық парктердің калыптасуы мен дамуы,құрылымы мен
ерекшеліктері.
1.2. Мемілекеттік парктер мәселесі.
1.3. Ұлттық парктердің туристік-экологиялық мәні.
II – бөлім. Баянауыл Ұлттық паркінің табиғат жағыдайы мен рекреациялық ресурстарының туристік мүмкіншіліктері және экологиясы.
2.1 Табиғи ресурстардың туристік мүмкіншіліктеріне рекреациялық баға беру.
2.2Баянауыл ұлттық паркінің мәдени -тарихи туристік нысандары және олардың туризмдегі мүмкіндіктері.
2.3.Баянауыл ұлттық паркінің экологиялық жағдайы.
2.4.Туризм және экскурсиялық ерекшеліктері
Қорытынды
Қосымша материалдар
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
КІРІСПЕ.
Қазақстанда кейінгі жылдары туризм көпшілікті қамтитын ең дамыған демалыс түріне айналып келеді. Туристік саяхат жасау - дене шынықтырумен бірге адамның дүние танымын да өсіреді. Ол тек қана демалудың тәсілі емес, адамдарды мәдени және рухани жағынан көтереді. Сол сияқты адамның денсаулығын да жақсартады. Туризм адамдарды табиғат көркімен, ерекше сұлу жерлермен таныстырады. Туған өлкеде саяхат жасау адамдардың табиғатқа деген сүйіспеншілігін арттырады.
Туризм осындай мол рухани қазына силаумен қатар жасөспірімдерге тәрбиелік дәріс беретін қоғамдық мектеп. Ұлы саяхатшы
Н.М. Прежевальский « Өмір сүрудің тамашалығы сол, әрқашанда саяхат жасауға болады » деп үнемі айтып өткен. Туристер өз жорықтарында жаңалықтар ашып, қоғамға белгілі бір дәрежеде пайда келтірсе, екінші жағынан денсаулығын шынықтырады, организмдерінің мезгілсіз қартаюына жол бермейді.
Елімізде туризм экскурсиясын кең көлемде дамытудың маңызы мен қажеттілігі мемлекеттік құжаттарда нақтылы көрініс тапқан. Бүгінгі таңдағы өзекті мәселенің бірі - Қазақстанның экономикасын көтеріп, халықтың әл-ауқатын жақсарту болса, оның бір жолы - туризм.
Елбасы Н.Назарбаевтің 2030 стратегиялық бағдарламасында « Туризм, спорт, денсаулыққа баса назар аударуды басшылыққа ала отырып, туған елімізде салауатты өмір салтының даңғыл жолын салуға болады » делінген. Сондықтан туристер еліміздің қай жерінде болмасын табиғатқа және оның сұлулығына сүйіспеншілікпен қарап, қоршаған ортаның сән аясында тәртіп бұзбай, жақсылап демалып қайтып отырса құба – құп. Егер туристер жүрген жерде табиғатты қорғау туралы заңдардың талабын орындамаса, онда табиғатқа өлшеусіз шығын келтіретіні сөзсіз.
Турист табиғатты білуге міндетті.Табиғаттың негізгі өзара қатынасын түсініп, оның табиғи байлығын адамдардың бірқалыпты тіршілігі мен денсаулығы үшін дұрыс пайдалану қажет екендігін республикамыздың қай түпкірінде болсын өзі жүрген жерді кең көлемде түсініп, үгіт – насихат жұмыстарын жүргізулері керек. Ол үшін әрбір турист табиғат қорғау мәселелері жайында жазылған әдебиеттерді көбірек оқуы керек және өзі таңдап алған баратын жерінің тарихын, халқын, жер бедерін, ескерткіштерін, жануарлар мен өсімдік дүниелерін жетік білуі қажет. Өздері жүрген жерлерде топырақтың құнарлы қабатына зақым келтімей, жүрген – тұрған, қонған жерлерінде бұталарды сындырмай, тамақ пен ыдыс – аяқтың қалдықтарын қалай болса солай лақтырып кетпеулері керек. Жерді қадірлеу керек. Өйткені жер қай заманда болмасын адамның ата – мекені және халық игілігіне жарайтын табиғаттың мол байлығының бірі. Сондықтан болар « Жер – ана » деп аталуы Баянауыл тауларының етегінен басына дейін өскен бозтал, балқарағай, ақ қайың орманы, тау аралығындағы қазаншұңқырда жатқан суы мөлдір көлдер ( Сабындыкөл, Жасыбай, Торайғыр, Біржанкөл ) әсем құзы, алуан бейнелі алып жартастары, үңгірлері, тау етектерінен аққан бұлақтары табиғатқа ерекше көрік береді.
Баянауыл өлкесінің сұлу табиғатының ортасы – Баянауыл тауларының жоталар аймағы жасыл орманға бөленген биік тау қиялары, күмістей мөлдір көлдері, жұпар иісі аңқыған гүл жамылған алаңдары, жидекті – жемісті табиғи баққа толы сай – салалары, сарқырап аққан бұлақтары, таңғажайып жаратылған жартастары мен тау шыңдары, самал ауасы жанға сая болған бұл таулы алқапты халық ежелден Сарыарқаның « Жер ұйығы » атаса, қазірде Қазақстанның « Швейцариясы » атайды.
Баянауыл ұлттық табиғи паркі, Павлодар облысының Баянауыл ауданында орналасқан. Ол Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің 1985ж 12 тамыздағы «Павлодар облысында Баянауыл ұлттық табиғи паркін құру туралы» №276 қаулысымен құрылды. Ұлттық парк Қазақстанның Сарыарқасының орманды жазирасында орналасқан. Оның жалпы көлемі 50688 га, соның ішінде орманды алқап 18241 га. Ұлттық парктің аумағы 3 филиалға бөлінген: Баянауыл (19188 га), Жасыбай (22904 га,) және Далба (8596 га).
1994ж ұлттық паркке Қызылтау мемлекеттік табиғи қорығы қосылды. Оның аумағы 60000 га.
Жер бедері жекелеген жақпар тасты тау шоғырларынан тұрады ; Саябақта 20- дан аса археологиялық ескерткіштер, қола дәуірінен қалған қорғандар, тасты жазулар мен таңбалар, үңгірлер (« Әулиетас », « Драверт » т.б.) бар.
Ұзақ жылдар бойы жел мен судың әрекетінен түрлі мүсіндерге айналған жартастар (« Найзатас », « Кемпіртас », « Көгершін », « Атбасы » т.б.) саябақ табиғатына ерекше көрік береді. Саябақтың өсімдіктер дүниесі мен жануарлар әлемі де алуан түрлі. Өсімдіктердің 400- ден астам түрі (қарағай, қайың, қандыағаш т.б) сондай – ақ Қазақстанның « Қызыл кітабына » енгізген жабысқақ, қандыағаш, көктем жанаргүлі де осына өседі. Омыртқалы жануарлардың 100 – ден аса түрі кездеседі. Сүтқоректілердің 40 -тан аса түрлері ( арқар, елік, қасқыр, түлкі т.б ) мекендесе, құстардың 143- ден астам түрлері ( шіл, бүркіт, қаз, аққу ) ұялайды. Аққу, арқар, бүркіт Қазақстанның « Қызыл кітабына » енгізілген. Балықтың 8 түрі ( шортан, сазан, оңғақ т.б ) бар. Саябақ аумағы атқаратын қызметіне қарай қорықтық, қорықшалық және демалыс белдемелеріне бөлінген. Қорықтық белдемеде шаруашылық жұмыстардың қай түріне болса да тиым салынып, биологиялық алуан түрлілік, экожүйелер қорғалады. Қорықшалық белдемде шаруашылық жұмыстар белгілі бір тәртіппен шектеулі түрде жүргізіледі. Демалыс аймағына келушілер саны да реттеліп отырады. Баянауыл ұлттық табиғи саябағының табиғат қорғауды адам игілігі үшін ұқыпты пайдалануды насихаттау ісінде алатын орны ерекше, ғылыми, мәдени және эстетикалық маңызы зор.
Дипломдық жұмысың міндеттері мен мақсаттары
Баянауыл ұлттық паркінің негізінде қорғауға алынған табиғи территориялық комплексті сипаттама бере отырып географиядан , геологиядан , ботаникадан , экологиядан алған білім қорларын пайдалана отырып физика-географиялық ландшафтық экологиялық талдау жасау , табиғи денсаулық сақтау , туристік ресурстарына талдау . Нәтижесінде географиялық , алған білімді мүмкіншілігінше пайдалану барысында географиялық түсініктерді тереңдете түсу . Физика – географиялық сипаттама мектеп программасына сәйкес кластар бойынша қарастырылады . Қорытындылай келе ұлттық мемлекеттік парктің ашылу себебі , оның мақсаты мен міндеттері айқындалу қажет .
Жұмыстың көкейтестілігі: Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи саябағының туристік - рекреациялық даму мүмкіншіліктерін айқындап, осы өлкенің рекрация қуаттылығын көрсету және табиғатты пайдалану принципіне негізденіп, оның табиғи ортасын сақтауды қамтамассыз ету. Осы аймақты үлкен халықаралық дәрежедегі демалыс орнына айналдыру. Осы өлкенің қазіргі жағдайы мен мүмкіншіліктерін есептеу арқылы көрсет. Математикалық сараптамалар жасалып, тарихи деректер жинақталд. Туристер мен демалушылардың демалу мүмкіншіліктері толық көрсетілді. Қазіргі мүмкіншіліктер мен келешекте болуға тиісті мүмкіншіліктерге ұсыныстар жасалды. Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің туристік – рекреациясын дамыту жолдарын көрсетіп, адамдардың көңілді демалуы үшін табиғатты табиғи қалпына келтіру.
1.1. Ұлттық парктердің қалыптасуы мен дамуы .құрылымы мен ерекшеліктері.
Ұлттық парктер алғаш капиталистік мемлекеттерде пайда табу мақсаты мен ашылған . Яғни олар ең алдымен экономикалық мақсатпен салынды . Соған байланысты соңғы уақыттарға дейін ұлттық парктердің негізгі функциясы айқын болмай келді . Негізгі зерттеулер шамамен 1968 жылдан басталады .
Ұлттық парктердің даму кезеңдерін қарастырсақ , бірінші ұлттық парк 1872 жылы Солтүстік Америкада құрылған . Ол «ескі Иеллоустон табиғат паркі » . Мұнда көлемі 900 мың/га
жуық алқапта 3000 –нан астам гейзерлер мен ыстық су көздері , Иоллоустон өзендерінің сарқырамалары , жан –жануарлар мен құстар мол мекендейді . Сонымен бірге адам қолы тимеген жабайы ормандар бар . 1980 жылы Калифорния штатындағы Сьерра-Невада тауарларының батыс беткейінде 300 мың – га –дан астам жерді алып Иосемид ұлттық парктерінің табиғат комплекстерін қорғау ұйымдастырылады . 1885 жылы Канаданың құзды тауларында Банф ұлттық паркі құрылды . Бірте –бірте осындай парктердің көбейе беруіне байланысты ұлттық парк ұғымы 1969 жылы «Халқаралық табиғат және табиғат ресурстарын сақтау » қоғамы ассамблеясында ресми түрде бекітілді . Осы уақытқа дейін 100 жыл өтті . Бұл ұлттық парк идеясы көптеген мемлекеттерді қамтиды . Оның негізгі тарихи идеясы табиғаттың өте әдемі ерекшеліктерін дамытып , сақтап халыққа көрсету .
XIX ғасырлардың соңында шамамен 100 мемлекетте 2 мыңдай ұлттық парк пайда болды . Ұлттық парк саны жөнінен өте күшті қарқынмен көбейе бастады . Яғни ол пайда табудың негізгі кездерінің біріне айнала бастады . Әсіресе ұлттық парктың даму жылдамдығы дамып келе жатқан елдерде күшті жүрді . Мысалы , Индонезияда қысқа мерзім ішінде , яғни 1980 жылы мен 1982 жыл аралығында 16 ұлттық парк пайда болды .
Ұлттық парк ұғымының ұлттық анықтамасы сонау 1933 жылы Лондондағы болған конференцияға қабылданған . Дамып келе жатқан елдерде ұлттық парктердің тез кқбеюі ірі капиталистік мемлекеттер оларды отар ретінде ұстап жерлеріне қожайын етіп , ұздеріне пайда табу үшін көбейтті .
Соңғы ондаған жылдардың ішінде табиғаттың жақсы жерлері халықтың демалысы үшін пайдаланылуда . Адамдар табиғатты әсем жерлерге көптеп демалуға ағылып жатады . Мысалы , Африка материгіндегі құрылған униқымды ұлттық парктерге жылына ондаған миллион адам демалуға барады . Табиғат аясында демалу қажеттілігін қанағаттандыру көптеген мемлекеттік мәні бар мәселеге айналды . Батыс мемлекеттерінің кейбіреулерінде демалыс орындарынан түсетін пайданың мөлшері өндерістің басқа саласынан түсетін пайдадан әлдеқайда артық болып отыр. Мысалы , Африкадағы Кения ұлттық паркіне келген туристерден тусетін пайда 1971 жылы 50 миллион , АҚШ парктері II , 2 мил. пайда түсірген . Туристерден түстен пайда кейбір елдерде жалпы мемлекеттік пайданың 1223 бөлегіне тең келеді . Осыған байланысты АҚШ – тың кейбір шаруашылығының табиғи демалушылардан қосымша ақша түсіру үшін ғана пайдаланылады . Осы жолдармен демалыс мақсатында пайдалану табиғатқа көп зиян келтіреді. Өсімдіктермен тіршілік жағдайын нашарлатып , жануарлардың жер аударуына немесе жойылып кетуіне , ластанудың әсерінен жалпы табиғи зиян келтіреді . Өсімдіктердің тіршілік жағдайын нашарлап , жануарлардың жер аударуының немесе жойылып кетуіне , ластануын әсерінен жалпы табиғи биоценоздардың дамуына кедергі жасайды .
1.2. Қазақстан республикасындағы парктер мәселесі
Тәуелсіз мемлекеттердің территориясында 20-дан астам ұлттық парктер бар , ал алдағы уақытта жоспарланып отырған парктердің саны 40-тан астам . Біздің еліміздің, яғни кең байтақ Қазақстан республикасында қазірге дейін бір ғана ұлттық парк жұмыс істейді . Ол Баянауыл ұлттық паркі . Баянауыл ұлттық паркін айтар алдында табиғи парк пен парктің айырмашылығын анықтап алғанымыз жөн .
Мемкеттік табиғи парктердің ұлттық парктердің негізгі айырмашылығы жөнінен елімізде бірінші рет 1921 жылы қыркүйектің 10 – да шыққан халық комиссарлар кеңесінең деректерінде былай деп айтылған . «Ол ұлттық парктен гөрі көлемдірек , ішінде табиғи архитектуралық ескерткіштері бар қорықтық ұлттық парк болуы тиіс ». Бұдан біз ұлттық парктің тек қана парк емес , сонымен қатар қорықтық мәні болу керек екендігін кқреміз . 1962 жылы республиканың жоғары Советінің «Қазақ СССР табиғатын қорғау»
үкімі шығарылды . Онда табиғат парктері ландыщафы өте сұлу және әр алуан , халық шаруашылығы үшін игерілмеген және көлемі бірнеше мың-га жететін аймақ болу қажет делінген .
Қазақстан бойынша бірінші ұлттық парктің Баянауылда орналасуына екі түрлі себеп болды : яғни , бұл аймақтың тез урбанизациялануы индустриясы мен ауыл шаруашылығының күрт дамуы және соған байланысты табиғи ортаның бұзылуы .
Бұл жердің географиялық орны және ландшафтың ерекше сұлулығы , батаникалық – географиялның құндылығы және рекреациялық артықшылығы болды .
Сондықтан 1977 жылы 19 қыркүйекте Қазақ СССР – нің Министірлер Советі Баянауыл ұлттық паркіне айналдыру туралы қаулы қабылданды . Парктің құрылымы туралы проектіде басқа мәселелермен қатар мынандай шаралар жүргізу туралы атап көрсетілген. Бірінші орташа таулы – орманда фауна мен флораның генофондына талдау жасау , ландшафтық табиғат қорғауға бағытталған және рекреациялық баға беру мәселелері табиғат комплекстерін мейлінше мұқият сақтау . Әрбір белдеудің статусы мен шекараларын анықтау.
Жоспарланған ұлттық парктер
Ұлттық парктер табиғат қорғау мәселесінде басқа қорғалатын объектілер ішінен ерекше орын алады.
Қазіргі уақытта Қазақстан республикасы бойынша орман шаруашылығы министрлігіне қарайтын бір ғана ұлттық парк бар. Ол Павлодар облысында 1985 жылы мемлекеттік орман фонды территориясында 46,0 мың/ га жерге орналасқан Баянауыл ұлттық паркі .
Болашақта табиғатты қорғау және тіршілік ортасынан экологиялық жағдайларын жақсарту мақсатымен Қазақстан республикасының ғылыми Академиясы «Қазақстан» республикасының қорықтық қоры объектілерінің жалпы схемасы атты ғылыми негізге сүйенген схема жасалынды . Ол схема бойынша шамамен 2005 жылы мынандай ұлттық парктер құрылу қажет .
Іле сырты Алатауы ;
Қарқаралы;
Себин ;
Іле аңғары . / Таблица – I /
Бұдан бұрын іске асырыла бастаған Қарқаралы ұлттық паркінің құрылысы үстіміздегі жылда бітуі тиіс . Іле сырты Алатауы ұлттық паркінің техникалық – экономикалық жобасын
Табица -1
«КазГИПРАФ» институты жасап бітіреді . Ал парк ісінің қолға алынуы биылғы жылдың,
Шілдесінде орман шаруашылығы аймағында орын белгілеуден басталды . Көкшетау облыстық атқару комитетінде «Бурабай» ұлттық паркін құру туралы мәселе қарастырылуда. Ол қорық Щучье-Бурабай курорттық белдеуінде рекреациялық аймақта орналасады . Оған «Борабай» экологиялық фондық станциясының территориясынан Зеренді , Имантау , Шалқар көлдөрі кірмейді .
«Казэкология» орталығының бұл парк туралы жасаған тұжырымы қазіргі кезде Қазақстан Ғылым академиясына және басқа да мүдделі орындарға тапсырылған . Егер ол орындар құптайтын пікір айтса , онда орман министрлігі Көкшетау облысының атқару комитетімен бірге отырып ұлттық парк құру мәселесімен шұғылданады . 1991 жылғы 10 көкекте Қазақ СССР Министірлігі берген № 59 нұсқауына байланысты мемлекеттік экологиялық комитетінің шешімі бойынша және Талдықорған облысының атқару комитетінің 1991 жылғы 18 маусымдағы № 33 9/ 137 бойынша «Алтынемел » мемлекеттік ұлттық паркін орналастыру жөнінде арнайы топ құрылды . Бірақ Қазақстан Республикасының мемлекеттік архитектура құрылысы № 59 қаулысының № 4 тарауы бойынша берілетін нұсқау берілмеген . Сонымен қатар Жезқазған облысында «Қызыл арай» ұлттық паркін құру туралы мәлімет түсті , бірақ ол қаралған жоқ .
Осы айтылған құрылуға тиіс ұлттық парктердің көлемі 1995 жылы шамамен 977 мың / га , ал 200 жылы 15000 мың/ га жетуі тиіс . Көлемінің бұлай өсуі алдағы уақытқа болжалынған Себин және Ұлытау ұлттық парктері есебінде көбейіп отыр. Сонымен бірге Шығыс Қазақстан облысындағы Бұқтырма су қоймасы маңайында ұлттық парк орналастыру өте қажет , оның негізгі орталығы ретінде Марқакөл қорығы болуы өте тиімді . Бұл ұлттық парктің , рудалы Алтай өндірістері жағдайында қажеттілігі айтпаса да түсінікті . Ұлттық парктер бір жағынан адам экологиясы үшін өте қажет объект ,болып
Есептелінсе , екінші жағынан материалдық шығынды көп қажет ететіндіктен және халық шаруашылығына қажетті территорияда орналасатындағынан халық шаруашылығына көп қиындық тигізеді . Мысалы, Баянауыл ұлттық паркінің жобасы бойынша 6,5 миллион сом , ал Іле сырты паркіне 84,5 миллион сом бөлінген . Сонымен қоса алғашқы есептеулер , келісулер , проектілер жасау және қажеттілігін дәлелдеу жұмыстарында үлкен қаржы керек болады . Қазіргі кездегі экологиялық жағдай тіршілікті сақтап қалу мәселесін алға шығарады . Сондықтан ұлттық парктер және басқа да қорғалуға қажет объектілерді іске асыру кезек күттірмейтін шара жіне бұл мәселелер ешқандай ақша мөлшерімен есептелмеуге тиіс. Ұлттық парк құру міселені әрбір облыс бойынша қарастырылып , әсіресе халық шаруашылығына зиянды – зиянсыз жақтары егжей-тегжейлі тексеріліп , жергілікті республика органдары , қалың бұқара және шаруашылық басқармалары бойынша өзара келісіліп экологиялық комитеттің арнайы шешімі бойынша іске асырылуы тиіс.
1.3. Ұлттық парктердің туристік – экологиялық мәні.
Экологиялық негізгі мақсаты –адам тіршілігін сақтау , яғни қоғамдық ондіріс және тұтыну әрекеттері мен табиғи байлықтардың даму сәйкестігін сақтай отырып адамның рухани интеллектуалдық активтілігін үнемі жоғары деңгей үстау.
Адам табиғи объект , олай болса оның барлық болмысы табиғатпен тығыз байланысты болу қажет. Бұл мәселе қазыргі экологиялық қолайсыздық жағдайда күшті сезілуде . Ғылыми техникалық прогресс жетістігінде адамзат табиғатпен белгілі бір мөлшерде алшақтап кетті . Соның әсерінен адам денсаулығы нашарлауда , жалпы тіршілік потенциалы төмендеп барады . Сондықтан қазіргі кезде адам денсаулығын , оның рухани және физикалық күшін орнына келтіру , ұлғайту немесе тұрақтандыру қазіргі экология –
лық сәтсіздік заманында өте күшті болып отыр . Адам өзінің интеллектуалдық мүмкіншіліктерін табиғат аясында ғана көтере алады.
Адам демалысы үшін ең қолайлы орта – ұлттық парк.
Ұлттық парк дегеніміз не ? Ол қандай орта ? Алдымен міне осы ұғымға келер бол –
сақ , Ұлттық парк дегеніміз – ландшафтарды қорғау мен адамдардың демалысын ұйымдастыратын объект ....