Экономика | Аудит туралы

Мазмұны

Кіріспе 3

I - ТАРАУ. Аудиттің әдістемелік маңызы 5
1.1 Аудиттің әдістері туралы түсінік 5
1.2 Аналитикалық анықтау-есептеу әдісі 9
1.3 Әдістемелік құжаттау әдісі 9
1.4 Нақты тексеру - бақылау әдісі 12

II - ТАРАУ. Аудит түрлеріне сипаттама 15
2.1 Сыртқы аудит және оның ерекшелігі 15
2.2 Ішкі аудит және оның мақсаты 21
2.3 Ішкі және сыртқы аудиттің айырмашылықтары 30


Қорытынды 32
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 3

I ТАРАУ. Аудиттің әдістемелік маңызы
1.1 Аудиттің әдістері туралы түсінік

Ғылым саласында зерттеу, оның шындықты анықтау үшін ғылым тану жолын оның ғылыми әдістері деп атайды. Негізінде ғылын тану әдістері қандай бір ғалым саласында болмасын арнайы ғылым тану құралы ретінде қолданылады. Әрбір ғылым саласының ерекшелігіне сәйкес оның әдістерінің де өзіндік айырмашылығы болады. Сонда да болса жалпы ғылыми даму ағамында теориялық тұрғыдан философиялық анықтама бойынша барлық ғыным саласына бірдей әмбепап әдіс - ол диалектикалық әдіс деп танылған. Диалектикалық өдістің негізі -табиғатғағы экономикадаш құбылыстың барлыш өзара байланысты деп зерттеп қарастыруында. Себебі, диалектикалық әдіс өмірдегі барлық қүбылысты өзара объективтік зандылықпен байланыста екенін негізге алуында. Сондықтан да диалектикалық әдіс қандай ғылым саласы болса да оның ғылыми методологиясының негізін құрайды. Аудит, экономика ғыным саласына қосылады, оның даму барысында қоғамға қажет жетістіктерін пайдалану үшін аудитке тән ғылыми әдістер тобы оның методологиясын анықтайды, олар өз кезегінде жалпы методолоғая және жеке методология болып бөлінеді.
Аудиттің жеке әдістемесі диалектика принциптері мен жалпы ғыными теориялық зерттеу зандылықтарынан құралады.
Аудиттің жеке методологиясы барлық ғылым саласына тән әдістер тобынан құралады; олар: талдау және топтау, индукция және дедукция, бақылау, салыстыру, өлшеу. Осы аталған әдістердің барлығы философияның гнесология теориясы бөлімінде толық, жан-жақты қарастырылған.
Анализ-ғылыми зерттеу әдісі, оның негізгі объектісі соның құрамына, бөлшегіне жекелеп мазмүн, мағынасын анықтап, өз кезегінде түтасты құрайтын әр бөлшек жеке талдауға жататын құрамға айналады. Синтез (топтау, біріктіру, корытындылау) ғылыми зертттеу әдісі оның негізі зерттеу объектісімен құрамының арасындағы өзара байланысына талдау жасап мазмүн, мағынасына анықтау жасап қорытындылайды.
Аудит процесінде анализ және синтез аудит объектісіне осы әдістер арқылы талдау жүргізу үшін қажет, Осы әдістердің, ерекшеліктеріне сопкес талдау объектісінің жекелейй және топтаулы түріне де талдау жасап оның мазмүн, мағынасын анықтауға болады. Аудит барысыңда шаруашылық субъек-тілерінің қаржылық-табыстынык көрсеткіштерін талдау үшін дедукция - индукция әдісі қолданылады.
Дедукция (тұжырымдау, қорытындынау) - ақыл-ойға салып, жалпы көрсеткіштерді жеке көрсеткіштерге дәлел жасап, логикалық тұжырымдау, корытынды жасау. Яғни, осы әдісгі қолданған жағдайда кәсіпорын шаруашынығының жалпы көрсеткіштеріне талдау жасайды, содан кейін әрбір бөлімдеріне талдау жасап сол мәліметтер арқылы топтап, қорытынды жасалылады. Индукция - ақын-ойға салын жеке объектшерге талдау жасап, жалпы көрсеткіштерге анықтама беретін логикалық әдіс.
Аудит барысында дедукция әдісі шаруашынық субъекті-лерінің жалпы көрсетюштерінің мағынасы мен мазмүнына талдау жасап оның жеке құрамдарына байланыстылығын анықтау. Индукция шаруашынық субъектілерінің шаруашыны-гының жеке көрсеткіштеріне талдау жасап оның жалпы көлемін көрсететін аныктамаларға байланыстылыған анықтап қорытынды жасайды.
Қорыта келгенде, аудит барысыңда индукция дедукция экономикалық талдау әдісі ретінде үлкен орын алады.
Аналогия (ұқсастық) - ғылыми зерттеудегі үқсастық негізінде объекгілерді анықтау. Аналогия әдісі зерттеу объектілерінің әр түрлі жағанан үқсастығын қарастыру арқылы анықтама жасайды.
Жүйелі талдау - талдау объектілерін жүйеге келтіріп, оны құрайтын бөлімдерін топтау арқылы зерттеу әдісі. Аудит барысында жүйелі талдау әдісі талдау объектісінің бөлімдерін жеке-жеке бағалап, оларға әсер ететін факторларды талдап олардың бірлескен түріндегі объектілерге осерін бір жүйеге келтіреді. Яғаи, жүйелі талдау әдісі факторлардың арасындағы жүйелі байланысты анықтайды.
Өндіріс өнімінің функциялық бағалануын талдау әдісі объектіні жүйеленген черттеу әдісі мен талдаудың ДАМУЫ барысында өндіріс талаоына сәйкес өндіріс процесінде барлық түрлі өндіріс шығындарынын тиімділігін, шығындарды оптималды мөлшерде есептеу үідің қолданылады. Бүл әдіс өндірістік шаруашылық субъекгілерінің ішкі аудиттік жұмысында қолданылады.
Сонымен, аудитте қолданынатын жалпы ғылыми зерттеу әдістерін қарастырдық. Әр ғылым саласында жалпы ғылыми зерттеу әдісінен басқа жеке-жеке әр ғылын саласының ерекшелігіне сәйкес сол ғылым саласының мазмұнына, пәніне сәйкесғылыми әдістері болады. Мысалы, бухгалтерлік есеіттің нақты өзіне тән құжатғау, түгелдеу және бағалау, калькуляциялау, есептеу, екі жақты жазу, баланс деген ғылыми әдістері бар.
Сол сияқты аудиттің де жеке ғылым саласы ретінде өзінің пәні мен ерекшеліктеріне сәйкес арнайы ғылым тану туралы жұмыс жүргізу процесін қамтамасыз ететін ғылыми әдістері бар.
Ол әдістер аудиттің мақсаты мек атқаратын функцияларына сәйкес жалпы ғыными әдістермен үйлестікпен құралған. Олар әсіресе жақын ғылымдар саласының методикалық әдістерімен тығыз байланысты. Аудит жұмысынын барысында сол жоғарыда аташған ғылым салаларының әдістері аудитте тікелей қолданылады және де олар аудит әдістерінің құрамьғаа тікелей әсерін тигізеді. Мысалы, аудит, тексеру бірдей әдістермен жұмыс істейді. Олар: түгелдеу, салыстыру, құжаттарды тексеру, бақылау әдістері, бухгалтерлік есептердегі тіркеуді тексеру, аналитикалық және синтетикалық есеп кестелерін тексеру.
Қорыта келгенде, аудиттің әдістері үш топқа бөлінеді: 1) аналитикалық анықтау, есептеу; 2) құжаттау; 3) қорытындылау.

1.2 Аналитикалық анықтау-есептеу әдісі
Аналитикалық анықтау-есептеу әдісі - ол негізінде экономикалық талдау (топтау, салыстыру т.б.), аналитикалық тексеру және статистикалық, экономика-математикалық әдістер. Осы орайда аудиттің көп тараған әдістемелік әдісі - ол, шаруашынық субъектілерінің қаржылық ақпаратының құрамының аналитикалық есебін тексеру. Мысалы, өндіріс шығынын, оны сатудан түскен төлем сомасынен салыстыру, ол көрсеткіштерді өткен жын қорытындьыарымен салыстыру, онда анықталған өзгеру мөлшерінің нендей себептен болғанын, факторлардың осерін есептеу.
Аналитикалық тексеру әдісі аудиттің барлық кезеңінде қолданылады. Жоспарлаудан бастап күнделікті тексеруде, қаржылық ақпаратьға жасауда, онда кездескен өзгерулерді анықтауда және кісіпорын шаруашылығының даму жолын бағдарлау барысында аналитикалық тексеру уздіксіз жүргізіліп отырады.
1.3 Әдістемелік құжаттау әдісі

Әдістемелік құжаттау әдісі - өз кезегіне үш топқа бөлінеді; 1) мәліметтік модельдеу; 2) нормативтік қүқынық жолын анык-тау; 3) есеп құжаттарын зерттеп, тексеру. Мәліметтік модельдеу дегеніміз - аудит объектісінің мәлімет тасушыға бір жүйеге келтіріп тіркелген мөліметтерін айтамыз. (Ол алғашқы құжаттар, магнит барабандары, дискалары, перфокарта, магнит таспасы, есеп кестелері, ақпараттар).
Мәліметтік модельдеу мақсаты тексеру объектісінің нормативтік-қүқылық, ақпараттық, бухгалтерлік мәліметтерін бір жүйеге келтіріп аудит жүргізуге ыңғайластыру. Мысалы, аудит жүргізу үшін өндіріс процесінің моделін алатын болсақ, оңда шығыны жоспарланған өлшеаде, нақты шығын өлшемінде оның цехтар арасындағы қүбылыс қозғалысы, оның бухгалтерлік құжатғарға тіркелуі, жауапкершіліхтегі есебі тағы басқа көптеген мәліметтер бір жүйеге келтіріп, мәлімет моделін құрайды.
Нормативтік-құқылық жолын анықтау әдісінде заң тұрғысынан ереже нүсқаудың, норматавтік құжаттар талабының, ішкі ереже тәртібінін орыңдалуын анықтайды. Мысалы, түгелдеу тәртібінің заңды жүргізілуін бақылау үшін түгелдеу жүргізудің ереже-нұскауының дұрыс қолданынуы бақьмау қажет. Нақты, мүлік түгелдеу, қаржы корларын тексеру, ақша қаржысын тексеру ережелерініін дұрыс қолданылуы.
Есеп құжатғарын зерттеп, тексеру әдісінде сол құжаттарда көрсетілген діаруашылық әрекеттерінің операцияларының зандылығы, қажеттілігі және экономикакалық тиімділігі, шындықты көрсетуін анықтау қажет. Осы әдісті іске асыру үшін ор түрлі құжаттарды тексеру түрлері, нақты бақылау әдісі, әр түрлі есептеу, инспекция өткізу т.б. қарастырулар қолданылады. Осы орайда құжаттарды тексерудің бірнеше түрлерін, әдістерін қарастыруға болады: формалдық, арифметикалық, зандынық, логикалық тексеру. Немесе жаппай карама-қарсы екі жазу жолымен, шоттарға тіркелу жолымен, есепті калпына келтіру әдісімен тағы басқалай қарастырулармен.
Формалдык. әдісте құжаттың барлық реквизиттерінің дұрыс толтырылғандығы, түзетудің болмауы, арифметикалық есебі, жауапкершіліктегі жұмысшынардың қол қоюы қарасты-рылады.
Арифметикалық тексеруде санау, көбейту процестерінің мақсат сондағы тіркелген анықталады. Құжаттың зандылығын тексерудегі мақсат сондағы тіркелген операциялардың зандынығын және экономикалық тиімділігін анықтау.
Қарама-қарсы тексеру әдісі бухгалтерлік есептің дұрыстығын тексеруде өте жиі қолданылады. Себебі, бір құжат бухгалтерлік есепте екі қайтара кездеседі. Мысалы, кәсіпорынға жабдықтаушыдан материал келіп түссе, материалдың құжатының бір данасы қоймашының есебінде болса, екіншісі банк көшірмесінің тіркеуінде болады. Соларды салыстыру арқьиы қарама-қарсы тексеру жүргізіледі, немесе дүкенші тауар сатудан түскен ақшаны кассаға өткізеді. Яғаи, касса ордерінің түбірі касса есебінде болады да оның түбіртегі дүкеншінің есебіне тіркеледі. Олардың арасындағы құжат көрсеткішінің дұрыстығы қарама-қарсы тексеру арқылы анықталады. Осы қарама-қарсы тексеру әдісін қолдану арқылы үрлық немес әдейі қиянат жасаушынық қылмыстары анықталады.
Есепті қалпына келтіру әдісі — ол негізінде аудит процесінде бухгалтерлік есепте жіберілген қатекі түзету. Қате түзету процесінің бірнеше түрі бар.
1) Корректура әдісі, ол бухгалтерлік түркеу кезінде жіберілген қателерді сол есеп кестелерінде түзетіп ол туралы белгі жасау. Мысалы, тексеруші қатені түзеткен есеп кестесіне қалай түзетілді, оны түзеткен адам өз атын жазып қол қоюы керек (күнін, жылын көрсетіп).
2) Бухгалтерлік есептегі қатені қосымша екі жақты жасау арқылы түзету. Бүл әдіс қате қай кезде анықталса сол уақытта қолданыла беретін әдіс. Мысалы, дүкенші жадбықтаушыдан құжат бойынша тауар қабылдап алған. Тауар сомасы 10 000 теңге, ал дүкенші өзінің есебіне 1000 теңге деп, тіркеген бухгалтер өзінің корреспонденциясында 1000 теңге көрсеткен. Кейін тексеру барысында қате анықталғаннан кейін қосымша - екі жақты жазу 9 000 теңгеге жасалады.
3) Үшінші қате түзету әдісі - қызыл жазу. Бүл әдіс бойынша, бүрын екі жақты жазуда жіберілген қате сол күйінде қайталанылады да тек қана еіа жақты жазу сомасында қызыл сиямен жазылады. Бухгалтерлік есептің қалыптасқан тәртібі бойынша есеп шотғарына екі жақты жазу бойынша тіркелген тәртібі айналым санын санағанда шығарылып тасталады. Яғни, қате жазу бойынша қарамен жазылған сан, қызыл жазумен жазылған сан шығарылғаннан кейін бұрын жіберілген қате түзетіледі.

1.4 Нақты тексеру - бақылау әдісі
Нақты бақылау бухгалтерлік есепте және аудит барысында ерекше орын алатын бақылау-тексеру әдісі. Оның негізгі мақсаты кәсіпорын мүлкінің нақты есебін алып түгелдеу. Бухгалтерлік есептің күдіксіз дұрыс екенін, аналитикалық және синтетикалық есеп көрсеткіштерінің дұрыс екенін тек қана нақты тексеру арқьиы сенімді түрде анықтаута болады. Ол өз кезегінде шаруашылық субъектілерінің қорытынды ақпарат көрсеткіштерін нақты тексеруге негіз болады. Нақты тексеру методологиясы сенімді, күдіксіз әдіс, сол осьг арқылы ғана ар шындықты анықтауға болады. Өз кезегіңде нақты тексеру үші түрге бөлінеді: түгелдеу, сараптап анықтау, бақылау арқылы анықтау.
Түгелдеу - инвентаризация. Бухгалтерлік есепте және аудит те тугелдеу әдісі ол, кәсіпорын мүжінің, негізгі құралдың, тауардың, материалдың, ақша қаржысының, құнды қағазының есеп айырысу әрекеттерінің нақты бір кезенде түгелдеу барысында бухгалтерлік есеп көрсеткішіне сайма-сай дұрыс екеңдігін анықтайды. Түгелдеу процесінің қорытындысы, бухгалтерлік есеп көрсеткіші мен нақты тексеру құжаты "инвентарлық тізінде" анықталған сомамен салыстыру арқьиы анықталады. Яғни, бухгалтерлік есеп көрсеткіші тізімі қорытындысынан артык болса, оның айырмасы жетпеген соманы көрсетеді. Қандай көрсеткіш (V) анықта......