Экономика | Аудиторлық жоспарлау және оның масштабы

Мазмұны
Кіріспе

1. Аудиттық жоспарлаудың мақсаты мен
қағидалары
2. Аудиттық жоспарлаудың сатысы
3. Жалпы жоспар құрастыру мен аудит бағдарламасы
4.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Аудитті жоспарлаудың мақсаты.
Аудиттің 300 халықаралық стандартының «жоспарлау» көрсетілген, жоспарлаудың негізгі мақсаты - тиімді аудит жүргізуді қамтамасыз ету. Жоспарлауға байланысты жұмыстар аудиторға аудиттің қажетті аудандарына көңіл аударуына көмек береді, потенциалды проблемеларды табу мен бастаған жұмысты уақытында аяқтау. Сонымен қатар, тапсырысты аудитор, асистенттер арасында ұтымды бөлумен эксперттердің атқаратын жұмысын үлестіру. Аудиторға кәсіби жауапкершілікті өзіне алу үшін тексеріс жүргізуге қажетті жеткілікті дәлелдемелер жинау керек. Сонымен қатар, дәлелдемелер құны минималды болу керек. Бұл жоспарлану жұмыстарына байланысты болады. Сондықтан әрбір тексеріс үшін аудитор жоспар құру керек, оның мақсаты:
- аудиторлық шаралардың қажетті көлемін анықтау;
- тексеріс жүргізу шараларын бағалау;
- аудит жүргізудің сапасын қамтамасыз ету болып табылады.
Аудитті жоспарлаудың қағидалары. Аудит жоспары аудит жүргізудің жалпы қағидалары негізінде жасалады, сонымен қағидалар арқылы:
- кешенді жоспарлау
- үздіксіз жоспарлау
- оңтайлы жоспарлау;

Аудиттің кешенді жоспарлау қағидаты жоспарланудың барлық сатылары арасындағы өзара байланысы мен келісімділігін қамтамасыз етеді, яғни аудиттің алдын – ала жоспарланудан, жалпы жоспар мен бағдарлама жасалуына дейін қамтамасыз етеді.
Аудиттің үздіксіз жоспарлау қағидаты аудиторлар тобына арналған есеп қисаптарын анықтайды және жоспарлану сатыларын бөліп тарату мерзімі бойынша және құрылымдық бөлімдер арасындағы байланысын қарастырады.
Аудиттің оңтайлы жоспарлау қағидаты жоспарланудың нұсқаулығын қамтамасыз етеді, критерийлер негізінде аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасы үшін оңтайлы нұсқаны таңдап алуына мүмкіндік береді. Оның аудиторлық ұйым анықтайды.
Аудитті жоспарлау сатысы. Жоспарлау - аудит жүргізуді мейлінше парасатты атқаруға мүмкіндік беретін шара және сондай – ақ тәуелділікті төмендетеьін маңызды жағдайлардың айқындалмауы. Жоспарлау - аудиторлық іс – шаралар тізімінің жай ғана механикалық құрастырылымы емес, кез келген тексеріс жүргізу шараларында қайталынып келіп отырады. Әрбір клиент жеке жоспарлау кезінде ескеру қажет. Аудиторлар өз жұмысын тексеріс жасаймын деп отырған ұйымның қызметімен танысудан бастау керек. Ол үшін оны ұйымдастыру құжаттарын зерттеу, қызмет түрі мен оған деген лицензиясы, есеп саясаты және т.б. Басқарушылар мен үйым мамандарымен ынтымақтасу кезінде қаржылық есептілік көрсеткіштерін анықтау керек, клиент қызметінің ауқымын байқау үшін қажет. Тек қана қайта зерттеу нәтижесінде ұйымның алдағы уақыт жұмыстарының үлгілі көлемі мен еңбек сыйымдылығын анықтауға болады, сонымен қатар аудит ұзақтығын. Сәйкесінше жұмыс көлемі, оның қиыншылықтары мен ұзақтығынан аудит жүргізу құны анықталады.
Жоспарлау шараларын сатылар бойынша көрсетуге болады;

Алдын – ала жоспарлау

Клиент туралы жалпы мәліметтер жинау

Аудиторлық тәуекелділіг мен маңыздылығын бағалау

Ішкі бақылау жұмысын бағалау

Аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасын құру

2 –сурет. Аудиторлық тексеруді жоспарлау сатылары.

Алдын – ала жоспарлау. Алдын- ала жоспарлау сатысы келесі аудиторлық қызмет жағдайларынан тұрады:
- клиентті таңдау және аудит атқарғаны туралы шешім қабылдау;
- аудит жүргізу үшін персонал таңдау;
- жқмыс талаптарымен келісу;
- аудит жүргізуге клиенпен келісім- шарт жасау.
Клиентті таңдау аудит атқарғаны туралы шешім қабылдау. Аудиторлық ұйым қажет деп таныған клиенттермен ынтымақтасу міндетті емес, қызмет көрсетуді жалғастыру, егер өзара қатынасты қажет етпесе. Ұйым саясаты жаңа клиенттерді таңдауға байланысты мынандай элементтерді қамтиды:
- болжалды клиенттің репутациясын бағалау, оның қаржылық жағдайының мықтылығын және бұрынғы аудиторлық ұйыммен қарым-қатынасы;
- мүмкін болатын клиентке деген аудиторлық ұйымның тәуелсіз бағасы.
Клиенттер мен қарым – қатынасын жалғастыру туралы сұрақтары кезеңімен құрастырылады (мысалы, жыл сайын) немес пайда болған ерекше жағдайларда. Тексеру басталу туралы шешім қабылдағаннан кейін оны жүргізу мақсаты мен ауқымы анықталады. Көпшілік аудиторлық фирмалар өзінің тексеріс жоспарының ішкі құрастырады, клиенттің өзгешелік саласына бейімділігі. Аудиторлық ұйымның іщкі фирмалық стандарты негізінде клиентпен танысуы жоспарлау бланкінде көрсетілу керек. Төменде көрсетілген бөлімшелерден тұрады.
1. Экономикалық және оның басқаруы туралы жалпы мәліметтер. Аудиттің 310 халықаралық стандартында «бизнес біліктілігі» сәйкесінше, «қаржылық есептілікке аудит жүргізгенде аудитор клиенттің бизнесі жайлы білуі немесе біліп алуы көлемді, жағдайды, операциялар мен қабылдаған практиканы түсіну және айқынмдау қажеттілікті болуы керек, бұлар аудиторлар бойынша, қаржылық есептілік, тексеріс және аудиторлық есепке маңызды әсер етуі мүмкін» Аудиторлық біліктілік деңгейі, қызмет көрсетуіне байланысты сала, субъект қызметінің жүзеге асыру шеңберінде және экономика туралы жалпы білімі кіреді. Талап ететін білім деңгейі әрқашан субъект басшылығынан төмен болады. Клиент бизнесі туралы білімді игеру үздіксіз және кумулятивті мәліметтерді бағалау және жинау шарасы, соынмен қатар осы білімнің аудиторлық дәлелдемелерге өатысты болуы керек. Мысалы, мәліметтер жоспарлану кезінде пайда болуына қарамастан, ол әдетте соңғы кезеңдерінде толықтырылады және айқындалады, яғни қалай аудитор клиенттің бизнесі туралы аса толығырақ танысу шамасына байланысты болады. Субъект және сала туралы білім қайнар көзі үшін де болуы мүмкін:
- аудитордың бұрынғы субъект мәліметтері мен сол саладағы жұмыс тәжірибесі;
- жұмыс қызметкерлері мен сала және субъект туралы пікірлесу;
- берілген субъектің жұмыс істемейтін компитенттін адамадардан субъект және сала туралы мәліметтер;
- салаға қатысты жариялымдар (стастистикалық материалдар, кезеңдік баспа статьялары);
- субъектің әкімшілік және өндірістік жағдайларына аудитордың қатысуы;
- Субьектің дайындаған құжаттары (отырыс протоколдары, жарнама материалдары, өткен жыл бойынша жылдық және қаржылық есептіліктер, субьектің әкімшілік құрамының ішкі есептері, басқару саясаты бойынша басшылық, лауазымдық инструкциялар, сату және маркетинг жоспарлары).
Клиент бизенсін білу аудитордың кәсіби ой – пікірінің негізі болып табылады. Клиент қызметін түсіну және оны сәйкесінше алынған мәліметтерді пайдалану аудиторға:
- проблемеларды анықтау және тәуекелділікті бағалауға;
- тиімділікті жоспарлау және аудит атқаруға;
- аудиторлық дәлелдемелерді бағалауға;
- клиентке қызмет көрсетуді қамтамасыз етуге көмектеседі;
Клиенттің әкімшілік және өндірістік жағдайларын қарай оның бизнесі мен операцияларын дұрыс түсінуге көмектеселді, себебі аудитордың қызметкерлер жұмысын бақылауға жіне ір деңгейдегі басқарушылар мен жеке әңгімелесуге мүмкіндігі бар. Аудитте, тәуекел негізінде, клиент бизнесін тану мен жоспарлауға барлық аудиторлық шаралардың жартысына жуығы апарылады. Субьект басқапушылары туралы мәліметтер жинау кезінде келесідей аспектілер қаралады:
- іскерлік абырой және әкімшілік құрамының жеке өкілдерінің кәсіби тәжірибелігі;
- жиналыс жүргізу мерзімдері;
- лауазымды инструкция және міндеттерді енгізу;
- ішкі аудит жүргізуінің болуы;
- кадрлар жинақталуы, кадрлар ағымдылығы;
- қызметкерлер туралы ереже және коллективті келісім – шарт ұсыныны және т.б.
2. Қаржылық шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштері. Клиенттің ағымдағы жіне болашақтағы жағдайын түсіну үшін ағымдағы және болашақ рентабельділігі, өтімділігін ( қысқа мерзімді міндеттемелерді өтеу қабілеті) және капитал жеткіліктілігін(ұзақ мерзімді міндеттемелерді өтеу қабілетттілігі және сәйкесінше қаржы өсуі) зерттеу керек. Алдын – ала жоспарлау бланкінде келесідей сұрақтарды құрастыру қажет:
- табыс құрылымы мен өсу тенденциясының басқа негізгі экономикалық көрсеткіштерімен байланысы қандай?
- қолма – қол ақша қаражаттарының қозғалыс тенденциясы қандай?
- қолма – қол ақша қозғалысы мен табыс арасындағы айырмашылық нәтижесінің себебі неде?
- қолма – қол ақша қозғалысының сенімді болжау дайындалған ба?
- өтімділікке байланысты қандай ереже болады?
- ұзақ мерзімді жалдық міндеттемелері бар ма?
- күмәнді талаптар бойынша күрделі соммалар бар ма?

3. Өндірістік шаруашылық қызметі.
- негізгі өндірістік жолдары қандай және қалай олар тапсырыс берумен байланысты?
- әрбір өнім рентабелділігіне басқарушылық талдау жасай ма?
- қандай негізгі өндірістік жоспарлар ажасалады?
- қандай өндіріс күштілігімен клиент жұмыс істейді (толық., толық емес)?
- қандай шикізаттар мен материалдарды сатып алады, сонымен қатар қызмет көрсетуді пайдалану кім негізгі пайдаланушы болып табылады?
- альтернативті жеткізу көздері бар ма?
- еңбек даулары бар ма ( қаншалыұты олар өндірістік- шаруашылық қызметке әсер етеді)?
- өнім сапасына байланысты проблемалар болады ма?
- дайын өнімге баға қалай белгіленеді?
- өнімнің сапасына деген жоғары талаптар және жеткізуге байланысты қатаң шартты келісім – шарттар бар ма?
Әрбір тексеріс жасаған кезде сұрақтар шеңбері, алдын –ала жоспарлау бланкінде қарастырылған, клиент қызметінің талаптары мен мүддлеріне байланысты кеміп немесе артып отырады. Қаржылық есептілікке тексеріс жүргізу үшін аудиторлық ұйым қызметкерлертобын жинақтайды. Аудит жүршізу үшін персонал таңдау аудитті қамтамасыз ету үшін мұқияттылықты талап етеді. Аудиттің техникалық және кәсіби сапаға сәйкестігі бар тұлғалар жүзеге асыра алады. Кең ауқымды міндетті аудиторлық тексеріс жүргізу кезінде оның басқарушысы бірнеше қызметкерлер, сонымен қатар заңдар мен салықтық сұрақтар бойынша кеңес берушілер және басқа да мамандардың қатысуына болады. Аз ауқымды аудитте бір- екі штаттық жұмысшылары жеткілікті.
Жұмыс талаптарымен келісу. Клиент пен аудитор арасындағы келісім – шарт 4 статья ҚР – ның «аудиторлық қызмет туралы» заңына сәйкес қарастырылады. Әрбір келісім – шарттың қорытындысы алдын – ала келіссөзде қаралады. Аудит жүргізу туралы келісім болғанда екі жақ жұмыс талаптары бойынша жазбаша құжат ұсынуға міндетті. Аудитор клиенттің қойған талаптарымен келіскен жағдайда оның қойғвн талаптары мен қанағатын анықтау қажет, сонымен қатар аудит жүргізуге байланысты ұйымдастырушылық сұрақтарды қарастырылады. Ол үшін клиент аудиторлық ұйымның мекен - жайын ресми түрде аудит жүргізу туралы ұсынысын келісім - хат арқылы жібереді немесе сәйкесінше қызмет көрсету. Бұндай хат ерікті түрде құрылады. Онда аудит жүргізу мерзімі, оны жүргізу қажеттіліг, соынмен қатар шешімін талап ететін сұрақтар, мүмкін болатын гонорар көлемі және т.б. көрсетіледі. Келісім – хат алғаннан кейін аудиторлық ұйым алдын - ала жоспарлау аудитін жүргізеді. Қаржылық есептілікке тексеріс жасауға шақыру себебін бағалаған кезде аудиторларға ең көп мүмкіндік болатын пайдаланушыларды анықтау керек. Егер кәсіпаорын сатылуға дайындалған болса немесе оны қайта құру қаралса,онда олар есептіліктің нақты екенін дәлелдейтін кең көлемдңматериалдар дайындау керек.
Клиент және аудиторлық ұйым аудит жүргізуге байланысты келісім-шарт талаптарын біркелкі түсінуі қажет.Түсінбестілікті минимумға апару үшін, бұл талаптпарды келісім-шартта анықтап белгілеу керек. Міндетті хаттың құрамында міндеттер аудитті жоспарлау үшін маңызды, себебі ло тестер жүргізу және жалпы аудитті орындау мен басқа да қызмет көрсету мерзімінің шарттарын қвмтиды. Аудиторлық қызмет көрсету туралы келісім-шарт Қ.Р-ң Азаматтық Кодексінің 384 статьясына сәйкес қызмет көрсетуі қайтарымды келісім-шарт категориясына жатады.Келәсәм-шарт қорытындыланғаннан бастап күшке енеді және екі жақ үшін де міндетті болып табылады және белгіленген мерзіміне дейін әрекет етеді. Егер соңғысы көрсетілмесе, онда келісім-шарт сонда берілген уақытқа дейін әрекет етеді деп танылады. Әрекет ету мерзімі тоқтатылады егер:
- келісім- шартта негізделген иіндеттерді атқару мүмкін емес болған жағдайда (Қ.Р. Азаматтық Кодексінің 374 статья бойынша)
- белгіленген тәртіпке байланысты екі жақтың банкрот деп мойындаған болса;
- келісім-шарт жасаған мемлекеттік мүшесін алып тастаған немесе өзгерткен жағдайда (Қ.Р. Азаматық Кодексінің 404 статья бойынша)
Аудиторлық тексеріс жүргізу келісім-шартты ресми құжат болып табылады. «Аудитор – клиент» арасындаңы қарым-қатынасты регламентейтін және жай келәсәм-шарттардан айырмашылығы жоқ кәсіпкерлік қызметте пайдаланылады. Басқалар сияқты, бұл келісім-шартта заңды түрде қатаысушы жақтар қызығушылық келісімін көрсетеді және осы жағдайда тапсырыс беруші –клиент, атқарушы – аудиторлар. Дегенмен, кәсіпкерлікте пайдаланылатын маңызды келісім-шарттардың басқа келісім-шарттардан ерекшеленеді. Біріншіден, келісім-шарт жасаған кезде үшінші жақ (қаржылық есептілік мәліметтерін пайдаланушылар ) қызығушылығы есептеледі. Себебі деректер бойынша аудитор сапасыз тексеріс жүргізу нәтижесінде болған залал үшін тек клиент алдында ғана емес ,сонымен қатар пайдаланушылар алдында жауапты болады. Келісім-шартқа қол қою алдында аудиторға қажетті түрде мүмкінділігінше клиенттің тілегін нақты анықтап алу керек және оның талабының дұрыс тұжырымдалуына көмек беру.Аудиторлық тексеріс жүргізуінің сапасы , аудиторлар мен клиент арасындағы қарым-қатынасы көбіне аудит жүргізу келісім-шартының нақты құрылуына байланысты болады. Аудитоплық ұйымның көбіне келісім-шарт жасаудың стандарттық түрін пайдаланады.Бірақ нақты кәсіпорында аудит жүргізу ерекшелігін ескерген жөн, себебі клиент көбіне толық мөлшерде оның мәні мен мазмұнын түсіне бермейді. Аудиторлық тексеріс жүргізу келісім-шарттында клиент тексеріс жүргізуге қажетті құжаттарды ұсыну мерзімін анықтаған жөн, себебі клиент аудитроды шақырып алады, бірақ бухгалтерлік есебі жиі дайын емес, бұл жұмысты өте қиындатады. Келісім-шартта тапсырысшы талабында аудиторлық ұйым алдын-ала төлеу сомасын көрсеткен дұрыс, аудит шаралары кезінде аудиторлық қаржылық тәуелсіздігін қамтамасыз етеді. Клиент жағынан оған деген «қысымның» болуы және аудит үшін сыйақыны төлемей қою мүмкіндігін жояды. Әдетте аудиторлық ұйым талап ететін алдын-ала төлеу сомасы 50-ден – 100 ٪ дейін мөлшерді құрайды. Келісім –шартта тексеріс кезінде аудиторға тапсырысшының көмек көрсету міндеттеме пунктін қарастырған жөн (яғни, түгендеу кезінде жәрдем беретін қызметкерді анықтап беру, мүмкін болған жағдайда аудиторлық командировкаға шығу үшін қамтамасыз ету және т.б.) Қызмет үшін төлеу Қ.Р-ң Азаматық Кодексінің 385 статьяға сәйкес , келісілген баға бойынша тапсырыс беруші көрсетілген қызмет үшін төлеу міндетті.Келісім-шарттың негізгі бөлімдері – бұл :
- келісім-шарт заты;
- қызмет көрсету мерзімі;
- құқықтар;
- міндеттемелер;
- жақтар жауапкершілігі;
- төлеу талаптары мен мөлшері;
- басқа да талаптар.
Аудиторлық тәуекел және маңыздылықты бағалау. Қаржылық есептілікті тексеруді жоспарлау кезінде аудитор алдағы аудиторлық жұмыстың сипатын және көлемін анықтайды. Клиент «тәуекелдірек» болған сайын жұмыс көлемі де сәйкесінше көбірек болатыны ескеру қажет. Сондықтан аудитор маңыздылық пен тәуекелділікті бағалауы қажет.Аудиторлық шаралар мен бұрмалауд салдарын бағалауды жоспарлау кезінде маңыздылық ескеріледі. Маңыздылық туралы алдын –ала пікірлескенде баланс бөлімшелері үшін маңызды болатын кіріс және шығыс туралы есептілік , ақша қозғалысы, меншікті капиталды пайдалануын толық бағалау жатажы. Қаржылық есептілік үшін маңыздысы туралы алдын-ала пікірлесу мақсатының бірі болып жалпы жалпы аудиторлық жоспарды анықтау кезінде аудитор көңілін қаржылық есептіліктің маңызды элеметтеріне аудару керек. Бірақ практикада бұндай пікірлер және негізгі көрсеткіштер бойынша біріккен қателер деңгейі болып, көлемі арнайы басқарушылармен қарастырылған ішкі ұйымдық стандарттарға сай жасалады. Тексеріс жоспарлай отырып, аудиторға маңыздылық деңгейін анықтау қажет, бұл есеп құжаттарындағы кез-келген қателер мен бұрмалауды табуға мүмкіндік береді. Аудиторлық тексерістің барлық сатыларында маңыздылықты бағалайды: жоспарлау, аудитті жүргізу, және аудиттің қорытындысын жалпылау. Жоспарлау кезінде аудитор алдын- ала баланс бөлімшелері, кіріс және шығыс туралы есепте жеке алғанда және толық қаржылық есептілік туралы пікір жасайды. Аудитор маңыздылықты бағалағанда белгіленген дәйектілікпен атқарса болады:

Маңыздылықты бағалау

Маңыздылық туралы алдын-ала пікір

Есептілік элеметтері бойынша маіыздылық туралы алдын-ала пікір

Есептіліктегі біріккен қатені бағалау

Маңыздылық туралы алдын-ала пікірді біріккен бағалаумен салыстыру

3- сурет.Маңыздылыққа бағалау жүргізу дәйектілігі.

Әр саладағы қателер саны аудит жүргізу барысында бағаланады. Сондықтан аудитор маңыздылық туралы жасаған алдыңғы пікірін өзгертіп отырады. Бағалауды қайта қарау негізінің бірі болып өзгеріс немесе аудитордың жасаған қорытындысы , яғни алдыңғы қабылдаған деңгейі һте жоғары немесе төмен. Маңызды жоспарлау кезінде төмен деңгейді белгілеу бұрмалау тәуекелділігін төмендету үшін және қажет болғанда маңыздылық деңгейін коррктілеу.Бұл есеп кезінде дәлелдемелерді алғаннан кейінгі соңғы күнде жасалады. Маңыздылықтың жоспарлы деңгейін анықтау арнайы Бұйрық негізі бойынша арнайы аудиторлық ұйыммен құрылған, маңыздылық деңгейін алдын-ала бағалау қаржылық есептілік көрсеткіштеріне сәйкесінше жасалады. Тәуекл әртүрлі формаларды қабылдайды және тәуекел сияқты көрінеді:
- клиент тұрақсыз нарық жағдайында жұмыс істеп жете алмайды;
- қаржылық есептілік басқару жүйесінің қателерінен бұрмалау немесе ішкі бақылау таппай, қате түзелмейді.

Аудиторлық тәуекел аудит жасап отырған дәлелді қаржылық есептілік туралы ойының бұрыс болып қалған жағдайда.Аудитор тәуекелділігін 0-ге көздеу амалдары жоқ, бірақ аудитор әрқашан аудитті жоспарлау кезінде барлық мүмкін факторлардың есебі жолымен тәуекелді максималды төмендетуге ұмтылу керек. Аудиттің халықаралық стандартының «Тәуекелділікті бағалау және ішкі бақылау» 10 бабында айтылады: «Аудит жүргізу әдістемесін жасау кезінде тәуекелділікті бақылауды ( ажырағысыз тәуекелділікті бағалау нарядымен) алдын-ала бағалау үшін сәйкесінше тәуелділік болмауын анықтау керек, ол нақты қаржылық есептілікке қатысты қабылдануы мүмкін,сонымен қатар сипаттамасын және маңызды шаралар көлемін анықтау үшін, осындай нақтылықты тексеруге бағытталған». Біріккен ажырағысыз тәуекелділік пен бақылау тәуекелділігі клиент тәуекелділігін құрайды, яғни тәуекелділіктің екә түрі де клиентке заңды тұлға ретінде қатысы бар. Бұл заңды тұлғаның екі тәуекелділік элементі бухгалтерлік есеп жүйесін бөлшектеп зерттегеннен кейін бақылау тәуекелдігін қайта қарау қажетттілігіне қарамастан заңды тұлғаның екі тәуекелділік элементін жоспарлау кезінде аудитор ескеруі қажет. Жоспарлаудың мақсаты ең тиімді және .....