Қазақ тілі | Бастауыш мектепте оқушыларды мәтін қүрастыруға- дағдыландыру

Мазмұны
Кіріспе 3
2. Негізгі бөлімі
I -тарау Бастауыш мектеп оқушыларын мәтін
құрастыруға дағдыландыру 8
1.1 Мәтін және оның сипаттамасы мен анықтамасы 8
1.2 Мәтіннің мазмұндық қүрылымы мен түрлері 13
ІІ-тарау Бастауыш мектепте мәтінмен жұмыс 25
II. 1 Бастауыш сынпытарда мәтінмен жұмыс істеу әдісі... .25
II.2 Сөздік қорды бастауыш сыныптарда дамыту
ерекшеліктері 36
3. Қорытынды 50
4. Пайдаланылган әдебиеттер 54
Диплом жұмысының көкейтестілігі
Қазіргі кезде мектеп оқушыларының ойлау мен сөйлеу әрекетін дамыту күн тәртібіне өткір қойылуда. Сондықтан оқушының жазбаша сөйлеу икемділіктерін дамытуда қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оқытудың маңызы ерекше. Сондықтан баланы жазбаша сөйлеуге үйрету мәтін қүрастырудан басталады. Демек, сөйлеу тілін дамыту үшін баланың мәтін туралы түсінігі мен оны қүрастыра білу икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылады.
Ал мектеп оқушыларының сөйлеу икемділіктерін дамытуда мәтін қүрастыра білу - қажетті мәселе.
Тақырыптың теориялық қолданылымы
Жас ұрпақты өзінің ана тілінде еркін, мүдірмей сөйлетіп үйрету үшін оқыту әдістемесін жетілдіре түсу - бүгінгі күннің аса маңызды мәселесі. Бүгінгі күннің тілек-талабы түрғысынан білім мазмұнын жаңарту, өмір талабына орай дамыта оқыту, оқытудың жаңаша әдіс-тәсілдерін қолданып, заман ағымына жауап беру мұғалімдерге жауапты істер жүктейді. Ол үшін:
- ғылыми әдебиеттердің негізінде мәтіннің ерекшелігін ашу;
- мәтіннің қүрылымын анықтау;
- мәтіннің жасалуы үшін оны қүрайтын элементтерді, сөйлем
қайырым ерекшелігін көрсету;
- мәтіннің түрлері туралы мәлімет беру;
- мәтш құрастыру туралы икемділіктері мен дағдыларын шығарма
жаза білу шеберліктеріне ұластыру.
Олай болса, оқушыларды мәтін түзе білуге жаттықтыру үшін мәтін туралы жүйелі білім, теориялық негіз берілуі керек.
Тақырыптың практикалық қолданылымы
Жалпы ауызша және жазбаша сөйлеу, тілді дамыту төменгі сыныптан басталады дедік. Сондықтан сөйлеу тілін мәтін арқылы жаттықтырып, жаттығулар жүйесінде дамытуға болады. Тілді үйретіп, дамытуға қатысты А.Байтүрсынүлы төмендегідей тиімді тәсілдер мен қағидаларды үсынған:
1. Оқушыға арналған материалдар аса түсінікті болуы шарт.
2. Мәтін көрнекілік, иллюстративтік материалдар қазақ баласының
ұғымына таныс және жақын болуы керек.
3. Тілді оқытуда мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, мысалдыр, қызық
әңгімелер маңызды орын алуы қажет.
4. Тілді оқытуда тіл үстартуға көркемсөзге де ден қойғаны дұрыс.
Қазақ тіл ғылымының негізін салуына А.Байтүрсынүлының қағидалары мен тиімді тәсілдерін кәдеге жаратып, жас ұрпаққа тіл нақыштары мен сөйлеу мәнерін үйрете білсек, ойы озық болып, тілі дамиды, сөздік қоры байи түседі.
Диплом жұмысының ғылыми болжамы
Қазақ мектептерінің мұғалімдері мен оқушылары ана тілінің қасиеті мен байлығын бірі игертуге, екіншісі білуге ұмтылып отырса ғана ана тіліміздің алдындағы перзенттік борыштарымызды өтей аламыз.
Бастауыш сыныптарда тіл дамыту жұмыстары мынандай бағытта жүргізілсе:
1. Мұғалім сабақты түсіндіру барысында баламен қарым-
қатынас жасағанда әсерлі сөйлеп, тыңдаушысын өзіне
қаратып баулып алуы яғни тіл мәдениетінің жоғары болуы
шарт.
2. Баланың тілін дамыту үшін өзі қажет деген әдісті пайдаланса.
3. Өтілетін мәтіндер, жаттығу жұмыстар қазақ баласының
халықтық ұғымына таныс және жеңіл болуы.
4. Лексикалық жұмыстарды жиі жүргізу.
5. Сөздік жұмысын жүргізу, жаңа сөздерді үйрете отырып, оны
іс жүзінде қолдана білу.
6. Баланы әдеби тілде ауызша сөйлетуге және жазбаша сауатты
жазуға үйрету.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті
Қазіргі қазақ тіл білімінде мәтін мәселесіне айрықша көңіл бөлінуде. Сондықтан қазіргі мәтін туралы білім негізін беру мектеп бағдарламасында қарала бастады. Яғни, мәтіннің қүрылымдық, мазмұндық ерекшеліктер туралы мәліметтер беріле бастады. Демек,
мәтін тураыл мәселе қазіргі тіл білімінде маңызды мәселе болып табылатындықтан, диплом жұмысы өзекті тақырыпқа арналған.
Жұмыстың мақсаты: - "Бастауыш сыныптарда мәтін құрастыруға дағдыландыру".
Осы мақсатқа сәйкес мынадай міндеттер қойылды:
1. Мәтіннің сипаттамасы.
2. Мәтін, оның құрылымын анықтау.
3. Бастауыш сыныптарда мәтінмен жұмыс істеу.
4. Сөздік қорды бастауыш сыныптарда дамыту ерекшеліктері.
Диплом жұмысын жазуда мына төмендегі зерттеу әдістері пайдаланылды: тиісті әдебиеттерді талдау, салыстыру, жинақтау, бақылау, қорыту.
Диплом жұмысының зерттелу объектісі әдебиеттерді талдау барысында мәтіннің анықтамасы туралы бір тұрақты пікір қалыптаспағандығы анықталды.
Біздің елімізде XX ғасырдың 2-ші жартысынан бастап лингвистердің,әдіскер-ғалымдардың назарын аудара бастады.
Мәселен, А.Байтүрсынұлы, М.Жұмабаев, А.Айғабылов, Х.Арғынов, Б.Шалабаев, Т.Қордабаев, А.Жаппаров сынды ғалымдар еңбегін ерекше атауға болады. Яғни, мәтіннің кейбір мәселелері өз шешімін тапқан деп айта аламыз.
Әйтсе де, мәтін синтаксисіндегі оның құрылымдық, мазмұндық ерекшеліктері туралы мәліметтер қазақ тіл білімінде әлі де маңызды мәселе болып табылатындықтан диплом жұмысының зерттелу объектісіне арналған.
Диплом жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттердің тізімі және сілетемелерден тұрады.
I тарау. Бастауыш мектепте оқушыларды мәтін құрастыруға дағдыландыру
1.1. Мәтін және оның сипаттамасы мен анықтамасы
Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында: "Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда дама жай зерттеу объектісі ретінде ғана емес, ең алдымен шығармашылық пен таным субъектісі, құдіретті мәдениет үлгілерін дүниеге әкелгенәрі өзінің шығармашылыққа деген құлшынысы мен баурап әкететін субъект ретінде бедерленеді", - делінген. Бұл айтылғандар оқытудың басты мақсаты оқушыларға дүние заңдылықтарын, фактілерін таныту дегенді аңғартады. Сабақ үрдісінде оқушының шығармашылық белсенділігін арттыру жағын ойластыру керек. Халық даналығында әдеп, нақыл сөздер өте көп. Мысалы, "Бұлақ көрсең - көзін аш", "Оқу өрге тартады, надандар жерге тартады", "Тіл - ақылдың өлшемі", "Тілі жеткенше сөйлеген - шепіен, қолы жеткенше сөйлеген - көсем" деген этикалық ережеге айналған даналық сөздердің тәрбиелік мәнін аша отырып оқыту бастауыш мектеп оқушыларын тілге, ғылымға құрметпен қарауға үйретеді.
Қазіргі кезде мектеп оқушыларының ойлау мен сөйлеу әрекетін дамыту күн тәртібіне өткір қойылуда. Ал сөйлеу ауызша және жазбаша болатын белгілі. Сондықтан оқушының жазбаша сөйлеу икемділіктерін дамытуда қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оқытудың маңызы ерекше. Сондықтан баланы жазбаша сөйлеуге үйрету мәтін
құрастырудан басталады. Демек, сөйлеу тілін дамыту үшін баланың мәтін туралы түсінігі мен оны қүрастыра білу икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылады.
Ой белгілі бір сөздер мен сөз тіркестерін байланыстырып, сөйлем арқылы жасалатыны белгілі. Сөйлем-синтаксиситің қарастыратын нысаны. Сөйлем жай және күрделі болады. Яғни құрмалас сөйлемнің анықтамасы: "Екі я бірнеше жай сөйлемдерден құралып, күрделі ойды білдіреді" деген піірімен анықталады. Ал, бірнеше емес, ондаған сөйлемнің мәні де сол сөзбен түсіндіріліп, оны қайырым (абзац) деп, мәтіннің мәні ашылмай жүр. Сондықтан қазақ тіл біліміде, ғылыми әдебиеттерде, мектеп оқулықтарында мәтін туралы түрліше түсіндіру байқалады. Мәселен, мәтін түзетоі қайырымды белгілі бір үзінді, жаңа ойдың басталуы десе, мәтін сол шығарманың формасы деп те жүр.
Бұл пікірлерге қарағанда мәтін дегеніміз сөйлемдер арқылы жасалған шығарманың толық түрі, немесе мазмұнды өлшемі екендігін байқаймыз. Олай болса, оқушыларды мәтін түзе білуге жаттықтыру үшін мәтін туралы жүйелі білім, теориялық негіз берілуі керек.
Бастауыш мектеп бағдарламасында балалардың жас ерекшелігіне байланысты тапсырмалар жаттығу жұмыстары берілген. Сол сияқты тіл дамыту жұмыстары мәтіндерді оқу, оны мазмұндап айту, сұрақтарнға жауап беру және шығарма, мазмұндама жаздыру арқылы жүзеге асырылады. Тіл дамыту жұмыстары мынандай бағытта жүргізілсе: 1. Мұғалім сабақты түсіндіру барысында баламен қарым-қатынас
жасағанда ьәсерлі сөйлеп, тыңдаушысын өзіне қаратып баулап
9
алуы яғни тыңдаушысын тіл мәдениетінің өте жоғары болуы шарт;
2. Баланың тілін дамыту үшін өзі қажет деген әдісті пайдаланса;
3. Өтілетін мәтіндерді, орындалатын жаттығу жұмыстары,
иллюстративтік материалдар қазақ баласының халықтық
ұғымына таныс және жеңіл болуы;
4. Тіл дамытуда мақал-мәтелдер, мысалдыр, өлең-жыр, ойақы
қызықты әңгімелер, шешендік сөздер іріктеп алыну керек;
5. Лексикалық жұмыстарды жиі жүргізу;
6. Сөздік жұмысын жүргізу, жаңа сөздерді үйрете отырып, оны іс-
жүзінде қолдана білу.
7. Фразеологизмдердің жеңіл түрімен сөйлемдер қүрату және
ауызекі сөзде қолдана білу.
8. Баланы әдеби тілде ауызша сөйлетуге және жазбаша сауатты
жазуға үйрету.
Демек: мәтін түзе білу үшін, ең алдымен, мәтіннің мазмұнына сай сөйлемдердің қүралатыны туралы білім қалыптастырылады.
Ал мектеп оқушыларының сөйлеу икемділіктерін дамытуда мәтін қүрастыра білу қажетті мәселе. Сондықтан баланы шығарма жазуға үйретуден бүрын мәтін қүрастыра білу икемділігі мен дағдысы қалыптастырылады. Ол үшін:
- Ғылыми әдебиеттердің негізінде мәтіннің ерекшелігін ашу;
- Мәтіннің қүрылымын анықтау;
- Мәтіннің жасалуы үшін оны қүрайтын элементтерді, сөйлем
қайырым ерекшелігін көрсету:
- Мәтіннің түрлері тураыл мәлімет беру;...