Экономика | Басқару ұғымы, қоғамдық жүйедегі басқару салалары

Мазмұны
Кіріспе.
I. Негізгі бөлім.
А) Басқару ұғымы, қоғамдық жүйедегі басқару салалары және олардың өзара ықпалы.
Б) Өндірісті басқару ғылымының пәні.
С) Басқару ғылымының мазмүны.
Д) Басқару ғылымының әдістері.
Е) Әлеуметтік басқарудың мазмүны, заңдарымен принциптері.
II. Қорытынды.
Басқару ұғымы, қоғамдық жүйедегі басқару салалары және олардың өзара ықпалы.
Кең мағынасында алғанда, басқару дегеніміз – қоғамдық ұдайы өндірісті нысаналы түрде үйлестіріп отыру. Басқару табиғаттың барлық құбылыстарына тән. Бүкіл айналадағы дүниеден оның үш компонентін: өлі табиғатты, тірі табиғатты және адам қоғамын бөліп көрсетуге болады. Мұның өзі басқару процестерін былайша ірі көлемде саралауға мүмкіндік береді: өлі табиғаттағы басқару процестері техникалық жүйелер (техникалық жүйелерді басқару), Ф.Энгельс еңбек ұралдарын басқаруға “заттарды басқару” деген анықтама берген;
- тірі организмдердегі (биологиялық жүйелердегі) басқару процестері;
- қоғамдағы (әлеуметтік жүйедегі) басқару процестері.
“Техникалық жүйелерді басқару дегеніміз” – адамның көрінеу қатысуынсыз өлі табиғаттағы (станоктармен механизмдермен) басқару. Бұл жүйелермен техникалық ғылымдар айналысады.
“Биологиялық жүйелерді басқару” – тірі табиғаттағы, биологиялық дүниедегі басқару. Ол басқару процесіне философиялық сипат береді. Басқарудың бұл саласы – жаратылыстану ғылымы зерттейтін тақырып.
“Әлеуметтік (қоғамдық) жүйелерді басқару” дегеніміз – шын мәнінде келгенде, адамдарды басқару. Қоғамның ең басты “өндіргіш күші” ретінде адамдар табиғат пен қоғам заңдарын танып , оларды материалдық игіліктерді өндіру мен тұтыну процесінде пайдаланады.. Зерттеу объектілері - әлеуметтік – экономикалықжүйелер, алпәні- өндірісті басқару жүйесі болады. Француз экономисі, “саяси экономия” деген терминнің авторы Антуан Монкретьеннің (шамамен 1575 – 1621) өзі де елдің шаруашылығын ең алдымен мемлекеттік басқару объектісі деп ойлаған болатын. Басқарудың бұл жағы - әлеуметтік (қоғамдық) ғылымдар зерттейтін тақырып. Басты ерекшелігі басқарудың нысаналылығында, санаы көзқараста болып саналады.
Бұл жүйе: саяси, экономикалық, рухани, әлеуметтік (әлеуметтік қатынастар) басқару болып бөлінеді – олар қоғам өмрінің тиісті салаларын көрсетеді.
Қоғам өмірінің осы салаларын негізге алғанда, әлеуметтік басқару үш түрге: экономикалық басқару әлеуметтік басқару,қоғам өмірінің рухани саласын басқару, түрлеріне бөлінеді.Әлеуметтік экономикалық - процестердің өздері тұрақты және үздіксіз болғандықтан экономиканы басқару үздіксіз сипат алады.
Бұл жүйелердің факторлары : еңбек бөлінісі, мамандандыру, кооперация, қоғам өмірінің үздіксіздігі, нысаналылық.
Басқару ол біздің айналамыздағы дүние элементтерінің бірі болып табылады. Бірақ басқару процестерін тарихтан тыс және басқаруды жүзеге асыру саласынан қол үзген деп қарастыруға болмайды.
Басқарудың анықтамалары көп. Олардың кейбіреулері мынадай:
- Басқару дегеніміз – жүйенің жаңа, сол жүйеге арналған күйге көшу (академик Берг);
- Басқару – не істеуге тура келетінін және мұны қайта өнде; мейлінше, жақсы және арзан істеуге болатынын білу өнері (Тейлор).
Басқа да бірқатар анықтамалар бар.
Жалпы қорытынды мынандай: басқарудың нақты тарихи және саяси сипатын барлық (басқару анықтамасының) авторлары атап көрсетеді. Оның нысаналылығы атап айтылады.
Басқарудың екі жағы бар. Бірінші жағы, еңбек бөлісінің қажеттігіне байланысты. Екінші жағы – басқару қашанда билігі бар өкілеттікпен (әлеуметтік – экономикалық аспект ), белгілі бір мақсатты іске асырумен байланысты.
Барлық қоғамдық жүйелер ішінен зерттеу үшін басқару ғылымы қоғамдық өндірісті басқаруды таңдап алады. Ол мынандай буындардан: жалпы қоғамдық өндірісті басқару, материалдық игіліектерді өндіруді басқару және қызмет көрсетуді басқару буындарынан тұрады.
Бұл арада олардың арасында көлбеу байаныстар бар екені әбден айқын көрінеді. Материалдық игіліктер өндіру басым болады., өйткені басқарудың басты объектісі сол. Ол материалдық негіз ретінде рухани игіліктер өндіру мен қызмет көрсетуді алдын ала анықтайды, ал сонымен қатар, олар материалдық игіліктер өндіруге ықпал жасайды.
Өндірісті басқарудың мәні мыналардан көрінеді:
- өндірісті басқару – объективті экономикалық
заңдарының б‰кіл ж‰йесініњ талаптарын ж‰зеге асыратын механизм;
- µндірсті басќару – ќоѓамдыќ, коллективтік жєне жеке м‰дделерініњ ж‰йесін ж‰зеге асыратын механизм. Басќарудыњ бастапќы негізі басќарудыњ ќалыптастырылуы мен масатын тањдап алу болып табылады.Адамныњ кез-келген ќызметініњ басты белгісі- нысаналы ќызмет. Сондыќтан ерекше єлеуметтік ќызмет ретінде басќаруѓа нысаналылыќ тєн. Єлеуметтік басќарудыњ айырмашылыѓы мынада: басќару субъектісі басќару объектісіне ќызметтіњ маќсатын аныќтау жолымен ыќпал жасайды. ¤тпелі кезењ жаѓдайында экономиканы басќарудыњ орасан зор маќсаты нарыќтыќ ќатынастарды реттеу єдістерінњ икемді ж‰йесін жасау, халыќ шаруашылыѓыныњ єлеуметтік жаѓынан баѓдарланѓан, ќоѓам м‰шелерініњ лайыќты µмір с‰ру ‰шін материалдыќ жаѓдайлар жасай алатын нарыќтыќ экономикаѓа оњтайлы енуін ќамтамасыз ету болып табылады.
Сонымен ќатар, басќарудыњ перспективалы маќсаттарыныњ бірі оны кєсіпорынар мен аймаќтар дењгейінде демократияландыруды одан єрі терењдете т‰суі тиіс.
¤ндірісті басќару ѓылымыныњ пєні
Ѓылым дегеніміз – дамып келе жатќан ж‰йені білім мен жања білім алуѓа баѓытталѓан белгілі бір ќызмет т‰рініњ жиынтыѓы.
Ѓылым – білім мен ќызметтіњ бірлігі.
¤ндірісті басќарудыњ ѓылыми негіздері дербес ѓылым болып табылады. Оны жеке ѓылымѓа бµлу факторлары мыналар: а) басќарудыњ єлеуметтік мањызы; є) эмпериктік білім жинаќтау (тєжірибе); б) ѓылымды дамытудыњ материалдыќ м‰мкіндіктері.
¤ндірісті басќарудыњ ѓылыми негіздері ‰ш бµлктен т±рады, олар ѓылымныњ пєні, єдісі, теориясы.
“Басќарудыњ ѓылыми негіздері ” жєне “ басќару теориясы ” (ѓылым) деген ±ѓымдардыњ ара жігін ажырата білу керек.
Басќарудыњ ѓылыми негіздері ќоѓамдыќ µндірісті басќару туралы білімніњ б‰кіл ж‰йесін ќамтиды жєне мынандай ‰ш ќарамдас элементтен т±рады:
а) µндірісті басќару проблемаларын зерттеуді ќамтитын іргелі ќоѓамдыќ ѓылымдардыњ (философия, саяси экономия) , сондай-аќ жалпы басќару зањдарын зерттейтін ѓылымдардыњ (кибернетика, ж‰йелер теориясы жєне басќалар) басќару аспектілері;
є) басќарудыњ жекеленген жаќтары мен функциялары туралы наќты ѓылымдар (салалыќ экономика, жоспарлау, есеп жєне басќалар);
б) µндірістік басќару зањдылыќтарыныњ µзін зерттейтін басќару теориясы.
Т±тас, кешенді жєне наќты єлеуметтік ќ±былыс ретінде ќоѓамдыќ µндірісті басќару зањдары басќару теориясыныњ пєні болып табылады.
Басќару теориясы басќару практикасында объективті зањдарды саналы пайдаланудыњ формаларын зерттеумен шектеле алмайды, біраќ ол ењ алдымен бір т±тас нєрсе ретінде басќару зањдарын жєне басќарудыњ барлыќ бµліктерін т±тас етіп (белгілі бр ж‰йеге) интеграциялау зањдарын т±жырымдауѓа тиіс.
Басќару теориясы екі бµліктен т±рса да,ѓылым ретінде бірт±тас. Олардыњ біреу ќисынды талдау негізінде µндірісті басќарудыњ жалпы зањдары мен ќаѓидаларын зерттейді, ал сµздіњ тар маѓынасында алѓанда ол басшылыќ теориясы деп аталады. Екінші бµлігі басќару µнері деп аталады. Ол наќты тєжірибе негізінде алынѓан тєжірибелік ќорытындылар арќылы басшылардыњ белгілі бір категориалары ‰шін басќару ‰лгілерініњ ж‰йеге келтірілген жйынтыѓын ќалыптастырып , сол арќылы басќару теориасын байыта т‰седі.
Басќару ѓылымыныњ пєні экономиканы басќару процесінде пайда болатын ќызметкерлердњ ќатынасы болып табылады немесе басќа бір аныќтамасы – басќару ќатынасын басќару ѓылымыныњ пєні деп аныќтауѓа болады.
Басќару ќатынастары аса мањызды єлеуметтік –экономикалыќ категория болып табылады.¤ндірісті басќару теориясында б±л категорияныњ ерекше орын алу себебі – оныњ зерттейтін пєні – басќару ќатынастары болуына байланысты.
Басќару ќатынастары мынадай ±йымастырушылыќ т‰рлерге бµлінеді: біріншіден, басќарушы жєне басќарылушы ж‰йелер арасындаѓы ќатынастарѓа, екіншіден, басќарылушы ж‰йеніњ µз ішінде де басќару ќатынастары болады:
а) басќару сатылары арасында. Мысалы, учаскелерді, цехтарды, кєсіпорындттттаоорды µндірістік бірлестіктерді, министірліктерді басќару аппаратыныњ арасындаѓы ќатынастар (тік байланыстар);
є) єрбір сатыны басќару буындарыныњ арасында. Мысалы, участкелердіњ басшылыѓы арасындаѓы, жекелеген завод басќармалары арасындаѓы , цехтарды басќару аппаратыныњ арасындаѓы ќатынастар, яѓни б±л арада кµлбеу байланыстар айтылып отыр;
б) басќарушы ж‰йеніњ єрт‰рлі сатыларындаѓы аттас функционалдыќ басќару буындары арасындаѓы ќатынастар: мысалы, министірліктіњ жоспар – экономикалыќ басќармасы арасындаѓы заводтыњ жоспарлау – экономикалыќ бµлімі арасындаѓы ќатынастар жєне т.б.
‡шіншіден, басшылар мен єрбір басќару буынындаѓы баѓыныштылар арасындаѓы ќатынастар (субординация ќатынастары)
Тµртіншіден, басшылар арасындаѓы жєне баѓыныштылар арасындаѓы ќатынастар (координация ќатынастары).
Сонымен бірге басќару ќатынастары былайша бµлінеді:
а) салалыќ ќатынастар, яѓни бір сала шегіндегі ќатынас;
є) территориялыќ, яѓни бір аймаќ шегіндегі ќатынастар;
б) салааралыќ, яѓни єр т‰рлі µнеркєсіп салалары ±йымдары арасындаѓы ќатынастар;
г) территориялыќ – салалыќ ќатнастар;
Белгілі бір ќатынастар ж‰йесі т±рѓысынан алѓанда, басќару‡ ішкі жєне сыртќы болып бµлінеді.
Ќатынастардыњ сипаты жєне жасаушыларыныњ санына ќарай оларды басќаруды: ж‰йеаралыќ, жеке адамдар арасындаѓы жєне аралас , сондай-аќ, коллективтік жєне жеке ќатынастарѓа бµлуге болады, ал олар µз кезегінде: тура, топтыќ жєне айќас ќатынастарѓа бµлінеді.
Басќару ќатынастары объектіге ыќпал ету баѓыты жєне дєрежесі жµнінен тікелей (б±йрыќтар, µкімдер) жєне жанама (кењестер, консультациялар, хабарламар) ќатынастарѓа бµлінеді.
Єлеуметтік басќаруѓа талдау жасау процесінде оныњ екі т‰рін:
а) адамныњ, индивидтіњ ќандай да болсы, ењбек ќызметініњ элементі ретінде басќаруды;
2) адамдардыњ µзара ќатынастарыныњ элементі ретінде басќаруды атап µту ќажет.
К. Маркс жалпыѓа бірдей басќаруды атап кµрсете келіп, басќару дегеніміз – “ќандай болса µндіріс єдісініњ ќажетті кезењі...” деген болатын (Маркс К,Энгельс Ф.Шыѓармалар, 2-басылуы, 25-том, I бµлім 356-бет ).
¤ндіріст тікелей ќоѓамдыќ сипат алѓан кезде оны басќару ќажет болып, оѓан м‰мкіндік пайда болады. “Бсќару, -деп жазѓан К.Маркс,-бірлескен аралас ењбектіњ µз табиѓатына туындайды жєне содан туындайтын жалпы функцияларды атќарады”
К.Маркс µндірісті басќару жµніндегі ењбекті – адамдарды басќару деп ќарастырады (єлеуметтік басќару). Ол былай депе жазады: “атќарѓан кезде кµпдеген индивидумдар µзара кооперацияланатын барлыќ ж±мыстарда процестіњ байланысы мен бірлігі жеке ж±мыстарѓа емес, ќайта оркесктірдіњ дирижерімен болатыны сияќты, б‰кіл шеберхананыњ ќзметіне жататын бсќарушы бір ерік пен функцияларѓа берілуі ќажет” (Маркс К.Энгельс Ф. Шыѓармалар, 2-басылуы, 25-том, 422-бет).
Басќару функциясын меншік ќатынастарымен байланысты басќару функциясыныњ мазм±нында белгілі бір меншік формасынан тєн белгілердіњ пайда болуын ќажет етеді. Басќару функциясыныњ єлеуметтік мазм±ны дегеніміздіњ µзі де осы. Егер басќарудыњ µзін µндірістік организімніњ жекеленген бµліктерініњ ќозѓалысын ‰йлестіру ќажеттігі туѓызатын болса (“...Жеке скрипкашы µзін µзі басќаратын болса, оркестрге дирижер керек”,-К.Маркс)-басќарудыњ єлеуметтік мазм±нын меншік ќатнастарыныњ сипаты аныќтайды.
Басқару ғылымының мазмұны
Өндірістік басқару ғылыми басқару қатынастарын зерттеи отырып, басқарудың заңдылықтарын қалыптастыру, принциптерін әзірлеу жолымен оның теориясы мен методологиясын жасауға тиіс. Сондықтан басқару ғылымының мазмұны - өндірісті басқару заңдылықтарын анықтау, басқару жүиесі мен басқарылатын жүиенің бірлігі мен арақатынастарын зерттеу, өндірісті басқару процесіндегі адамдардың нысанкалы қызметінің қағидасы, функциялары мен әдістерін әзірлеу.
Өндірісті басқару теориясының мазмұны оның объектісін анықтаиды. Оны өндірістің белгілі бір саласы мен аясында болатын жеке заңдылықтар емес, қаита жалпы жүие ретіндегі қоғамдық өндірістің жұмыс істеуі қызықтырады. Сондықтан өндірісті басқару теориясының пәні қаи салаға жататынына немесе қызмет ететініне қарамастан, өндірісті басқару қатынастарына тән ортақ нәрсені зерттеу болып табылады.
Өндірісті басқару ғылымының міндеті - өндірісті басқару қатынастарының механизімін түсіндіру, практиктердің нақты міндеттерді шешудің жолдары мен әдістерін табуына теориялық методологиялық негізде көмектесу. Өндірісті басқару теориясы білімнің кешенді жүиесі. Басқаша аитқанда мұндағы міндет – басқаруды азын – аулақ адамдардың шамасы келетін өнерден осы салаға маманданушы әрбір білікті адам істеи алатын ғылыми жүеге аиналдыру болып табылады.
Басқарушылық іс - қимыл өндірісті де, басқаруды да ұиымдастырудың белгілі бір формалары жағдаында еңбек қызметіне қатысушылардың арасында паида болатын белгілі бір нақты баиланыстарды беинелеиді. Осы баиланыстар мен ұиымдық формалардың жиынтығы экономиканы басқару механизмін құраиды.
Өндірісті басқару ғылымы мыналарды қамтиды:
1. Өндірістік басқарудың методологиясы мен теориясы;
2. Өндірісті басқарудың объектісі мен субъектісінің құрылысын ұиымдастыру;
3. Басқарушылық ықпалды қалыптастырудың әдістері;
4. Басқару процесі;
5. Басқару жүиесіндегі еңбекті ұиымдастыру жүиесі.
Бірінші бөлімнің ерекше зор маңызы бар. Ол өндірісті басқару жүиесінің құрылысы мен жұмыс істеуінің методологиялық негіздерін зерттеуге арналған. Ол мынадаи проблемаларды қамтиды: өндірістік басқару қатынастарының мәні; басқарудың заңдылықтары мен принциптері; жүиені басқару ретінде өндірісті басқару.
Екінші бөлім басқарудың ұиымдастырылуы мен әдістері туралы ілімге арналған.
Курстың барлық бөлімдерінің логикалық ішкі бірлігі бар және пәннің мазмұны өзінің осы бірлігімен ашылады. Бұл пән басқа да экономикалық пәндермен, ең алдымен саяси экономикамен тығыз баиланысты. Бұл баиланыс, сонымен қатар, өндірісті басқару ғылымының бірінші кезекте қоғамдық өндірістің дамуы объективті экономикалық заңдарға ғана сүиенетінінен көрінеді.
Ол нақты экономикалық ғылыми пәндермен – әлеуметтік экономикалық дамуды жоспарлаумен, статистикамен, пәндердің қаржы – несие циклдарымен, еңбекті ғылыми ұиымдастыру және т. б. өзара тығыз әрекет жасаиды.
Экономиканы басқару ғылымының мазмұны туралы атқанда, мына қағидаларды атап көрсету керек:сипатты белгілері – экономикалық заңдарды, басқару заңдылцықтарын тану мен оны саналы түрде паидалану; басқарушылық ықпал ету процестерінің жүиелілігі мен үздіксіздігін қамтамасыз ету; басқарылатын объектілер мен басқару субъектілерін үлгілеу;өндірісті мемлекеттік, шаруашылық, қоғамдық басқарудың диалектикалық өзара баиланысы .
Басқару дегеніміз – ғылым әрі өнер, онда объективті нәрсе мен жеке нәрсе ұштасып жатады...