Қазақ әдебиеті | Балалар әдебиеті арқылы бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту

Мазмұны
Кіріспе
1. Оқушылардың тілін дамытудың теориялық негіздері
1.1. Балалар әдебиеті арқылы оқушылардың тілін дамытудың психологиялық-педагогикалық негіздері
1.2. Балалар әдебиеті арқылы оқушылардың тілін дамытудың ерекшелітері
2. Балалар әдебиеті арқылы оқушылардың тілін дамыту әдістемесі
2.1. Балалар әдебиеті арқылы оқушылардың тілін дамытудың жолдары мен әдіс-тәсілдері
2.2. Тәжіриелік-эксперимент жұмыстарының нәтижелері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
К і р і с п е
Зерттеудің көкейтестілігі: Елдік пен еркіндікті аңсаған қазақ елі бүгнде іргесін бекемдеп, саяси-экономикаық, әлеуметтік жағынан өркениетті елдер қатарынан орын алуда.
Өтпелі кезең өзгерістеріне орай халыққа білім беру жүйесі де, реформалануда. Білім беруді қоғам мүддесіне сәйкес қайта құру, оқыту мен тәрбиелеу мазмұнын жаңарту, әдебиет пен мәдениетті өркендету бағытында бірсыпыра шаралар жзеге асырылып, жас ұрпаққа жаңа оқу бағдарламалары мен оқулықтары, оқу-әдістемелік құралдары жасалып, мектеп өміріне енгізілді. Мұнда көздеген ең басты мәелелердің бірі – болашақта қоғам мүддесін өтеуге қабілетті, жан-жақты дамыған, өз еліне сүйіспеншілігі зор тұлғаны қалыптастыру. Бұл міндеттер мемлекеттік құжаттарда Қазақсатн Республикасының Конституциясында «Тіл туралы» Заңдарында т.б. атап көретілген.
Қазақстан республикасының тәуеліздік алуы жаңа ұрпақты өз ана тілінде оқытуға, білім беруге, әдеби, мәдени мұраларымзды танып-білуге мол мүмкіндік тғызды. Ата-бабадан бүгінгі күнге жеткен тарихи мұраларды таныту халық қазынасы ауыз әдебиеті, балаларға арналған көркем әдеби шығармалардлы кеңінен пайдалану арқылы жүзеге аспақ. Бұл жөнінде ел президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаған үндеуінде: «... біз тарихи мүмкіндіетерді, әдеби-мәдени мұраларды таныта тәриелеуді мектепке дейінгі кезеңнен бастап, үзіліссіз жүзеге асыруға тиіспіз. Осы арқылы жастарды адамгершілікке, өз еліне сүйіспеншілікке, патриоттыққа тәрбиелеуге тиіспіз», - дей кле, «бәріміз де бала кезімізде халық ауыз әдебиетінің баға жеткісіз бай мұрасымен сусындап өтік. Қазақ ертегілерін батырла жырылары оқөымаған қазақ баласы жоқ шығар деп есептеймін», - деен болатын.
Табиғат пен өмір әлемін поэзиялық өрмекпен біртұтас бейнеде сурттеп көрсететін, балалардың ойын орныөьырып, игілігіне айналдыруда, олардың сөз мәнісін түсінуге баулуда , тілін дамытуда балалар әдебиетінің тәлім-тәрбиелік мәні ерекше.
Тәрбие – тарихи үрдіс, оған адамзат қоғамында талай ғасырды астьан өткізіп, қасиетті мұраларға айналып, бүгінгі жас ұрпаққа жеткеніне, Отанымызға оралған Күлтегін жазба ескерткіші әл арабилің философиялық, педагогикалық, дидактикалық ой-пікірлері дәлел. Осы мақсаттақазақ халқының ғұлама ғалымдары, ойшыл ағартушылары асыл мұралар қалдырған. Орта ғасыр ойшылдары: «Қорқыт ата еітабы», ұды бабамыз Ж.Баласағұнидың «Құтты білік» , М.Қащқаридың «Диуани лұғат ат-түрік» шежіресі, А.Жүйнекидің «Ақмқат сыйы» ғылыми-философиялық, әдебитарихи еңбектеріінң келер ұрпақтытуған тілге, әдеби-мдени мұраларды танып-білуе қызығушылыққа, туған жерге, Отанға сүйіпеншілікке тәрбиелеуде басты құрал екені сөзсіз.
Біз зерттеу барысында қазақ философтары Д.Кішібеков, Ұ.Сыдықов, А.Қасабк, Қ.Мұханбетәли, Ж.Алтай т.б. еңбектерін негізге алдық.
Қазақстанда психология ғылымының негізін қалаушы ғалым Ж.Аймауытов пен психлогтар: Т.Тәжібеков, М.Мұқанов, Е.Суфиев, С.Балаубаев, А.Темірбеков, Қ.Жарықбаев, Х.Т.Шерьязданова т.б. зерттеулерінде оқушылардың тілін дамытуда ауыз әдебиетінің алатын орны туралы ой толғады.
Бала тілін дамытуда көркем әдебиеттің құдіретті күші туралы ой түйіндеген Ресей психологтары В.В.Давыдов, Д.В.Эльконин, Л.С.Выготский, А.В.Запарожец, А.Леонтьев т.б. еңбектері зертеуімізге өзек болды.
Қазақстан Ркспубликасы көлемінде балалар әдебиетінің дамуы туралы Ш.Ахметов, С.Қалиев, Ә.Табылдиев, .Нұғыбаева, Б.Ыбырайымов, С.Ахметова, К.Сейембаев, Н.Албытова т.б. зерттеулерінде балалар әдебиетінің бастауыш сыны оқушыларлын оқыу және тәрбиелеу үрдісінлегі тәлімдікжәне білімдік мәні, әдеби шығармаларды оқу-тәрбие үрдісінде қолдану тәсілдері жөнінде келелі ой қозғағанына көз жеткіздік.
Ғылыми зертеу нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларлының тілін дамыту жөнінде С.рахметованың «Бастауыш сынып оқушыларныың тілін дамыту», Т.Әбдікәрімованың «Мәтін арқылы бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту» атты монографиялық еңбектері жарияланып, оларды көркем әдебиет арқылы оқушылардың тілін дамытудың маңыздылығын байқадық.
Десек те, балалар әдебиетінің баланың дамуындағы құдіретті күші туралы зерттеу еңбектері болғанымен, оқушылардың тілін дамытуда балалар әдебиетін пайдаланудығ әдістемеі жайында арнайынысана болған емес. Осының нәтижесінде оқушылардың тілін дамытуда балалар әдебиетіінң педагогикалық мүмкіндіктері мен оларды пайдаланудың қазіргі жағдайының арасыда қарама-қайшылықтар туындап отыр. Аталған қайшылықтарды шешу мақсатыда жұысымызжың тақырыбын «Балалар әдебиеті арқылы бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту» деп алуымызға тура келді.
Зерттеудің мақсаты: Балалар әдебиеті арқылы бастауыш сынып оқушылраның тілін дамутыдың териялық және әдітемелік жолдарын айқындау.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие үрдісі
Зерттеудің ғылыми болжамы: Оушылар тілін дамытуда балалар әдебиетін пайдаланудың тиімділігі артады, егерде оқу-трбие үрдісіндк балалр әдебмиетініңілімдік және тәрбиелік мүмкіндіктері мен мазмұны ғылыми-педагогикалық тұрғыдан неігзделе, оны і-тәжірибеде қолданудың тиімді әдіс-тәсілдері айқындалып, оқу-тәбие үрдісіне енгізілсе, оа балалр әдеюиетін пайдаланудың мүмкіндігі жоғары деңгейде боады.
Зерттеу мәндеттері:
- балалар әдебиеті арқылы басауыш оқушыларының тілін дамытудың теориялық негіздерін айқындау;
- оқушылардың тілін дамытуда балалар әдебиетін пайдаланудың мүмкіндіктері мен қазіргі жағдайын анықтау;
- балалар әдебиеті арқылы оқушылрадың тілін дамытудың моделін құру өлшемдері мен деңгейлерін және тиімді педагогикалық әдістерін айқындау.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу мәселеіне байланысты теориялық және әдістемелік әдебиеттерді ғылыми-әдістемедік тұрғыдан талдау, мектептегі озық тәжірибелерді жинақтау, оны оқу-тәрбие үрдісінде қолдану, жүргізілге сі-тәжірибені сараптау, экспеимент нәтижесін қорытындылау, оларды математикеалық ұрғыда өңдеу.
Зерттеу нысанасы: Эксперименттік жұмыс Жаркен қаласындағы Ш.Уәлиханов атындағы орта мектепте өткізілді. Экспериментке 30 оқушы қатысты.
Диплом құрылымы: Диплом кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Зерттеу жұмысында 5 кесте, 3 сурет берілген.
1. Оқушылардың тілін дамытудың теориялық негіздері.
1.1. Балалар әдебиеті арқылы оқушылардың тілін дамытудың психологиялық-педагогикалық негіздері
Жаңа қоғамның тізгінін берік ұстайтын елдің ертеңгі болашағын оқыту мен тәрбиелеу бесіктен, баланың нәрестелік шағынан басталып үздіксіз ұдай ыдаму барысында қалыптамсады. Бұл білім беру жүйесінің барлық буындарында үлкен міндеттер жүктейді. Ол міндеттер Қазақстан Республикасы «Біілм туралы» аңында және басқа да мемлекеттік құжаттарда нақты көрсетілген.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі бңлім беруді дамыту тұжырымдамасыда жаына және өзіне тән ерекшеліктерін ескере лотырып, оның толқыққанды қалыптасуы үшін даму ортасын құрайтын үздіксіз білім берудің бастапқы деңгейің анық белгілегген.
Бала тілін сәби кезінен астап дамыту олврдың ойын өрбіту, сол арқылы жеке асының қалыптасуына жағдай жасау – оқу-тәрбие мәселесіндегі негізгі мақсаттардың бірі. Бала өз ойын тіларқылы жеткізеді. Ал бала тілінің дамуы, оның сөйлеу мүмкіндігінің қалыптасуы бірде пайда бллмайтын күрелі психологиялық процесс. Ол жүйелі жүргізілетін жұмыс түрлерінің негізігнде жүзеге амады.
Осы міндеттержі жүзее асыружың алғы шарты ретніде үздісіз тәрбие мен білім берудің тұжырымдамалары жасалып, соның негізінде оқыту, тәрбиелеу мазмұнын түбегейлі жақсарту көзделіп отыр.
Белгілі философтар Ә.Нысанбаев, Д.Кішібеков, Т.Әбжанов, т.б. адамның рухани дамуы анатілі негізінде жүргізілетінін қарастырады. Филоофтардың ой-пікірлеріне сүйене отырып, біз оқушының тілінің дамуы оны көркем әдебиетке деген сезімін ойын тәрбиелеуге ықпал жасайды деген тұжырымға келдік.
Баланың тілді меңгеруі жайлы ғылыми зерттеулер жазған психолог-ғалымдар (Л.С.Выготский А.Л.Имиадзе, А.Л.Леонтьев, Н.С.Рождественский т..) жас кезінде баланың танымдық, қабылдағыштық қабілеттерінің ерекше болатынығына байланысты тілді тез меңгеретіін ғылыми негізде дәлелдеп берді.
Баланың тілдік сезгіштік қасиеті оқушылардың мектептің бастауыш оқыу кезеңдерінде өз ана тілінің ерекшелігін айыра білу қабілетін дамытып отырады. Тіл арқылы ойды қабылдау және сезінудің жолдары әрүрлі екендігі белгілі,яғни оқылған көркем шығарма мазмұнын есту, түсіну, сөйлеу қабілеті практикалық жұмыстармен байланысты дамиды. Осымен байланысты белшгілі психолог В.Б.Богословскийдың тұжырымдауынша біз тыңдаған мазмұны санасмыздан ізсіз жоғалып ктпецдң. Ми қыртысында бейнелер түріңнде сақталады, және қайта жаңыртып айту болып табылады.
Психикалық процестерді бір-бірімен тығыз байланыстыра қарастырған С.Л.Рубинштейн шығарма мазмұнын адам саныснда дерексіздедіру, қорыту, тұжырымдау олардың қатынастарымен байланыситарын анықтап, белгілеу ойлау процесі екендігін дәлеледейді.
Қазақ халқының белгілі психологы Ж.Аймауытов тіл үйретуде оқушының өз тәжірибесі, көрген-білгенін және балалар әдебиетінің орнын ереше бағалау келе, сол балалр әдебиеті арқылы оқушының ойы қабылдауу, сезінуі қадыптасып, тіл байлығы жетлетіндігін көрсеткен.
Ана тілінің баға жетпес құдіреті мен қуаты туралы тұңғыш ұлттық педагогика пәнінің негізін қалаған М.Жұмабаев тілсіз ұлт, тілненайрылған ұлт дүниеде ұлт болып жасай алмақ емес, ондай ұлт құрымақ.Ұлтының ұлт болуы үшін бірінші шарт – тілінің болуы. Ұлт тілінің кеми бастауы, ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе болмауы тиіс. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың жері, тұрмысы, мінезі айнадай ашы көрініп тұратындығын көрсете келе, ана тілін ұмытқан халықтың толыққанды ел болып өркендеп, қанат жаюы мүмкін еместігін дәлелдеген.
Белгілі қоға қайраткері, тілші алым А.Байтұрсынов өз ана тіліндегі сөз ақыл-ой дамуының асыл қазынасы дей келе, жас баланың лингвистикалық тәрбиеснде өмірге келшен сіттен бастап өз ана тілінде жүргізілуі керектігін ерекше атап көрсеткен. Сондай-ақ ғалымның тіл мен сөйлеу писхологиясы жөнінде: «Тілдің міндеті, - деп жазды ол, - ақылдың аңдауын аңдаңанша, қиялдың меңзеуін меңхегенше, көңілдің түйінін түйгенінше айтуға жарау... Сөз көңілге сипатын жағына көркемдігімен мағына жағының күштілігімн жағады Тіл дәлдәг жеп ойлаған ұғымға сөз мағынасының сәйкес клуін айтады».
Бұдан шығатын қорытынды: ғылым ауыз әдебиетіінң бай мұраларын халықтың рухани қазынасының сарқылмас көзі деп таныған. «Әліпбидегі» танымдық материалдар ретіде ұсынылған ақырыптардың барлығы дерлік адамгершілікті, еңбексүйгіштікті,ізгілік сияқты және тіл дамыту қасиеттерді насихаттайтын дидактикалық мәні зор мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, өлең жырлар болып келеді. Мұның өзі оқушырадың тілін дамытуда ауыз әдебиеті үлгіерін пайлауға негіз боады деп тұжырымдаймыз.
Баланың жас кезінде таныдық, қабылдағыштық қабілеттерінің ерекше болатындығына байланыты тілді тез меңгеретіндігі туралы психологтар Ә.Алдамұратов, Ғ.Рақымбеков, т.б. ғыыми тұрғыда зернттеп, құнды тұжырымдар жасаған.
Ғалым Ә.Алдамұратов баланың сөйлеуігің дамуын бірнеше \сатыда қарастыра отырып, олардың психологиялық ерекшеліктерін көрсетсе, Ғ.Рақымбековтың айтуыншща шығарма мазмұнын қабылдау жүйесінің ойлау процестерімен қатар дамып, қабылдаған мәтіннің мазмұнын, мәнін білірп оытрады. Бұл – қабылдау процеснің дамуы. Бастауыш сыныпта оқушышынң жүйелі қабылдауы тәлімтәрбие мен жеке пәндеді оқып үйрету нәтижесінде ғылыми тұрғыдан дамып өрістейді. Бұл пікірден біз, еге оқушы шығарма мазмұнын дұрыс қабылдаса, онда оның ол турал білімі қалыптаса бастайтындығын пайымдаймыз.
Белгілі псизолог М.Мұқанов «Жас және педагогикалық психология» атты еңбегінде: баланың психологиялық дамуына қойылатын талаптарды атапкөрсеткен. Ода: «біріншіден, мектепке кірген баланың оқуға деген ықыласы болуы шарт. Кейде баал оқуға барама дегенмен, оған онша қызықпайды. Балалар үшін мектепке тек партаға отырып, не арқасына сумканы салып жүруге мәз болады. Ықыла дегеніміз – оқу процесніің зіне қызығуы. Екіншіден, оқу ойынға қарағанда өзінше жаңаәрекет болғандыөтан, бала омыған төзе білуі қажет, мектепке келгеннен кейін беленді түрде тапсырмаларды орындап, мұғалімнің сөзіне 45 минут шыдап, құлағын салып отыруы керек. Бұл батапқыда балаға қиын болса да, осыған орай баланың ерік-жігерін дамытып, өзінің осындай ұзақ уақыт шыдамды болуына мектепке дейінгі кезеңде даярлау қажет. Үшіншіден, сабақ үстінде мұғалімнің не өзге балалрдың сөзіне зейін қойып, соны қабылдай алуы шарт. Сабақ үстінде сан алуан сөддер не мазмұндар қамтылады. Солардың қайсысыс ең негізгісі, қайсысы екіншідәрежедегі мазмұн екендіінгн ажырата білуі керек. Төртіншіден, оқу матеиалын ұғынып, оны саналы түрде есінде қалдырып, қиын мәсклелрді шешуге бала ойлана бастауы тиіс. Мектепке кірерде балалардың ойлдауға қабілеті іртүрлі: біреуінікі наша дәрежеде кездеседі. Соынмен қатар, бала өзінің айтайын деген ойын ана тілінде түсінікті етіп жеткізе алуыға дағдылануы қажет», - дейді. Психолог ғалымныңпікіріне сүйеніп, оқушының тілін ұстартуда басшылыққа алуға болатын талаптар деп білеміз.
Осы бағытта юелгілі психолог Т.Тәжібаев «Қазақстанның ауылдары мен мектептерінде қазақ балаларын тәрбиелеу» атты еңбегінде: «Қазақтардың мәдени өмірінде фольклор, музыка, қосалқы өнер және халықтық тәрбие дәстүрлері маңызды роль атқарады. Бастауыш сыынп оқушыларын тәрбиелеуде және тілінждамытуда фольклор үлкен мәнге ие: батырлдар жыры, лирикалық эпос, әртүрлі данрдағы ертегілер және т.б. Фольлрдың үлгілері ұрпақұтан-ұрпаққа өтіп, адаидардың психологиясында байытылып, нығайып отырады».
Балалар әдебиетінің өсу, даму қарқыны олардың өзіндік ерекшелітері туралы Қазақстан лқу комиссириатының «Жас балалар кітабына қойылатын шарттар» атты (Жаңа мектеп, 1927) нұсқау хатыда бастауыш жастағы оқушылра үші жазылатын әдебиетке мынадай талаптар қойылады: : «Бала кітабы жай бір қара тақпақ тілмен жазылмасын. Кітап балаға қызғылықты, ойын оятатын, тілін байытып көркейтетін болсын, бірігіп жұмыс қылуға тартатын болсын. Бала кітабындағы кейіпкерлер айқын болсын. Кітапты бала бал жалағанжай сүйетін болсын. Кітап адам тұрмысын, жаратылыс, құбылысын түсіндірерлік, араларындағы байланыстарын көзге елестетерлік болсын. Балаларға кітап жазамын деген кісі ел әдебиетін, ел ертегісін зерттесін. Бұл жастағылар нәрсенің сыртқы пішінінен көп әуескерлік болады. Сондықтан, суреттің әсері мықты болады. Кітап суретті болуы керек. Суретпен бірге сөз болса, қысқа және дауыстап оқылатын болсын. Бұл жаста баланың тілі байитын кезі. Тіл байлығының қоры осы жаста жиналады».
Ы.Алтынсарин қазақ халқының ағартушы-педагогы, қазақ даласына ғылым мен білімнің алғашқы қрңырауын соққан. Қазақ балаларына арнап көптеген оқулықтар жазып, олардың жан дүниесіне әсер етіп, ұлттық дүниетанымын қалыптастыру жолын ашты. 1879ай «Қазақ хрестоматиясы» атты кітап шығарып, «қазақ балалар жазба әдебиетінің атыс» атанды. Ол қазақ балаларының табиғи ерекшелдіктеріне байланысты өлең-жырлар, әңгімелер жазып, олардың жан дүнмесінеәсер етіп, ұлттық көзқарасын өалыптамтыру жолын ашып брді. Огның» Таза бұлақ», «Әке мен бала», «Мақта қыз бен мысық», «Асыл шөп», «Екі жолдас» т.б. шығармалары жас ұрпақты еңбек етуге, шыдамдылыққа, сабырлылыққа, лкеннің сөзін екі етпеуге, құрметтеуге, өз жолдастарына қол ұшыпн беруге, қамқорлыққа т.б. тәрбиелеуде және әңгімелеп айтып беруде маңызы зор.
Қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаев әдеби мұралары арқылы жас ұрпаққа көптеген ағартушылық насихат қалдырған. Ұлы Абай баланың дүниеге келген күннен бастап тәрбиеленетінін және оның тәрбиесіне бірден-бір жауапты – ата-ана екендігін көрсетті. Сондықтан да, бала ес біле бастаған күннен бастап, отбасында тәрбиеленуі керек десе, балаға білім берудің, ғылым игерудің мәні жайында жан-жақты тоқталды. Қазақ халқының классигі А.Құнанбаев әдебиеттің халықтығын ту ғып көтерді, поэзия алдымен халық өмірінің айнасы болып, онда халықтық мәні бар келелі, шындықтар суреттелуін талап етті. А.Құнанбаев адамның өсіп жетілуіндегі тәрбиенің роліне ерекше тоқтала келе, өзінің 19-қара сөзінде: «Адам ата-анадан туғанда есі болмайды: көріп, естіп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы-жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады», - деп ақыл-естің тәрбиенің жемісі арқылы жетілетінін ғылыми тұрғыда дәлелдеп береді. Абайдың балаларға үлгі боларлық, өнеге тұтарлық 7-қара сөзінде жас баланы тәрбиелеуден бастап, бүкіл ұлттық өмір-тіршілікте көбінесе жан азығына (білімге, өнерге, әсемдікке) ерекше көңіл бөліп, елді надандықтан арылтуды өсиеттейді. Ол жас баланың психологиясын еске алып, талдаған. Бала тәрбиелеу ісінде Абай оларды тіпті жас шағынан тәрбиелеу қажеттігін ескерткен. Баланың психологиясын еске алып, дұрыс тәрбие беріп отыру, олардың болашағын қамтамасыз етуде ата-аналардың да жауапкершілігін естен шығарған емес. Осындай ойды жинақтай келе Абай: «тегінде адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады», - деген қорытынды жасады.
Қазақ топырағында тұңғыш педагогика, психология ғылымдарына өзіндік үлесін қосып, сүбелі ғылыми еңбектер жазған Ж.Аймауытов болды. Автордың педагогика ғылымы саласына байланысты «Тәрбиеге жетекші» атты еңбегінің маңызы зор. Аталған еңбекте автор: Баланы оқытудың белгілі ереже заңдарын баяндайтын, оқытудың дұрыс жүйесін тауып, білімге тез жету шарттарын көрсететін педагогиканың негізгі бөлімі – дидактикаға төмендегідей анықтама берген: «Дидактика мұғалімге жалпы жол-жоба көрсетіп, жетекшілік етеді... сыннан өткен тиімді деген жолдарды ғана нұсқайды», - деп көрсете отырып, оқытудың принциптері, әдіс-тәсілдердің тиімдісін шығармашылықпен мұғалім қалай пайдалану керек дегенді меңзейді....