Экономика | Аралас экономика

Мазмұны
Кіріспе:

1. Аралас экономика
1.2 Дамыған нарықтық экономикаға негізделген мемлекеттің араласуы.

1. Аралас экономиканың қалыптасуы - әлеуметтік бағыттағы қоғамның экономикалық негізі.


2. Аралас экономика: мазмұны және негізгі белгілері.

3. Жекешелендіру - аралас экономикада нарықтық қатынастарды жасаудың бір жолы қорытынды.

Қортынды.
1. Дамыған нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу.
Біздің салауатты экономикалық өрлеу стратегиямыз мықты нарықтық экономикаға, мемлекеттің белсенді рөліне және айтарлықтай шетел инвестицияларын тартуға негізделеді. Ол мынадай 10 принциптен тұрады.
Мемлекеттің белсенді рөл атқара отырып, экономикаға араласуының шектеулі болуы. Экономикалық реформалардың табысы мен олардың жекелеген учаскелерде тежелуі мемлекеттің рөлін қайта қарастыруды талап етеді.
Орталықтағы және жергілікті жерлердегі өкімет экономикаға араласудың барлық түрімен, дән себу, егін жинау және басқарумен айналысуды тоқтатуға тиіс.
Мемлекет жекеше сектор басты рөл атқаратын нарықтың заңды шеберлерін құра отырып, экономикада маңызды, бірақ шектеулі рөл атқаруға тиіс. Яғни, меншік құқықтарын рәсімдеуге, бәсекелес рынок пен монополияға қарсы күресті реттеудің сенімді құралдарын құруға, фискальды және монетарлық саясатты қолдауға, әлеуметтік қорғау жүйесін дамытуға, қажетті инфроқұрылымды, білім беруді,денсаулық сақтауды дамутуды қамтамасыз етуге және мықты экономикалық саясат жүргізуге бағытталған құқықтың және нормативтік база жасауды аяқтау көзделіп отыр.
Бірақ нарық дамымаған, нарықтың кеңістік- әкімшілік жүйенің қалдықтарына толған жерлерде мемлекет нарықты дамыту мен ол кеңістікті тазарту үшін араласуға тиіс. Экономиканың өзі тұрақсыз дамудың аралық кезеңінде тұрғанда, мемлекеттің реттеуші рөлімен араласуы барабар болуға тиіс.
Жаңа әлемдік экономикалық үлгерімге сай болу үшін біз мемлекеттік басқарудың тиімділігі мен сапасын едәуір көтерге, жекеше сектор мен ұлттық капиталға жәрдемдесуге, оларды ынталандыруға және олардың белсенділігін артыруға тиімсіз.
Осымен бір мезгілде мемлекеттің өзі еркін экономиканың кепілі болуы керек. Оның міндеті нарық ережелерін белгілеу, бұл кетте әділ әрі байыпты іс-қимыл жасай отырып, ол ережелердің орындалуын қамтамасыз ету блып табылады.
Екінші жағынан алып қарағанда, салықтар мен бождарды ала алмай, жалақы мен зейнетақыны уақытында төлемей отырып, заңдар мен жарлықтар көбінесе орындалмай отырғанда өзімізді күшті мемлекет деп санай аламыз ба? Осыған байланысты саналы салық төлеушілер мен кәсіпорындардың адал иелері, сондай - ақ халықтың аз қорғалған жіктері үнемі зиян шегіп отырады. Ал кәсіпорындарың оспадарсыз басшылары мен салық төлемейтіндер алшаң басуда.
Соңғы үш жылдың ішінде біздің экономикалық стратегиялық макроэкономиканы тұрақтандыру болды, бұл мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қысқарту мен қатал монетарлық және неше саясатын дәйекті жүргізуді білдіреді. Экономикалық жоғары табыстарға қол жеткізген кез келген ел жедел экономикалық өрлеудің алдындағы кезеңде жоғары инфляцияны жою жөнінде барлық шараларды міндетті түрде қолданған және кейін макроэкономикалық көрсеткіштерді белгіленген шекте ұстап тұруды қатаң қадағалаған.
Бірінші Азиялық Барыс болу үшін біздің басымдықтарымыздың қатарына макроэкономикалық көрсеткіштер саласындағы алдыңғы қатарлы халқаралық тәжірибе енгізілуге тиіс. Ол – инфляция мен бюджет тапшылығының төмен болуын, ұлттық валютаның күшеюін, жинақтау нормасының жоғары болуын көздейді. Бұл рецепт Жапонияда, Кореяда, Индонезияда, Тайвань мен Чилиде іске асты. Қазақстанда да іске асады.
Инфляцияны қолайлы деңгейге түсе отырып, біз стратегиялық күшті экономикалық ілгерілуге бағыттаймыз. Бірақ экономикалық, тіпті жалпы мемлекеттік стратегия монетарлық саясатқа сай келмейді, сондықтан біз бүгін неғұрлым кең және бара бар мүмкіндікке иеміз. Бұл орайда, таяудағы жылдарда біз назарымызды экономиканың нақты секторына, оны сауықтыруға, фискальды және монеторлық қатаң шектеулер жағдайындағы өсу мен күшті әлеуметтік саясатқа аударамыз.
Жеке меншік институттары жерге деген құқықтың, сондай – ақ меншік құқықтарын және келісім шарттардың орындалуын қорғайтын заң жүйесін құрудың есебінен нығайтылады.
Кәсіпорындарды жекешелендіру негізінен аяқталды. Енді оны, ең алдымен аграрлық кешен мен әлеуметтік салада түпкілікті аяқтау және акциялардың мемлекеттік пакеттері орынды пайдаланылатын болады.
Көптеген ірі рыноктар арасындағы байланыстырушы буын ретіндегі біздің жағдайымыз ашық экономика мен еркінсауда құруды талап етеді.
Ішкі рынокторы шағын бола тұрып аса биік экономикалық нәтижелерге қол жеткізген елдерді өзін өзі оқшаулау жолын таңдап алған елдермен салыстыру, жабық рыноктары, шектен тыс мемлекеттік реттеу, сондай – ақ шаруашылық жағынан даралануға қол жеткізу әрекеттері қысқа мерзімді экономикалық табыстарға алып келгенімен, түбінде сәтсіздікке ұрындырары бізге мысал болып отыр.
Өзіміздің энергетикалық және өзге де табиғи ресурстарымызды игеру жалғаса береді. Оның мақсаты – экспорттан экономикалық өрлеумен қатар елдің саяси тұрақтылығына, сондай –ақ оның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге жәрдемдесетін табыс алу.
Шетел инвестицияларын тиісінше қорғауды және пайданы кері қайтарып алу мүмкіндіктері бұрынғысынша назарда бірінші кезектегі мәселелер қатарында ұсталады. Экономиканың бірнеше секторы бар: табиғи ресурстарды игеру, инфроқұрылым, коммуникациялар, және ақпарат, еліміз үшін бұлар тұрақты маңызға ие. Осы салаларды дамыту экономикалық өрлеуге ғана емес, әлеуметтік салаға да, сондай – ақ Қазақстанның халықаралық қауымдастыққа кіруіне ықпал етеді. Бұлар капиталды қажет ететін салалар, оларды дамыту үшін шетел кпиталымен қатар мемлекеттің қатаң стратегиялық бақылауы қажет.
Қазақстан үшін индустриялы технологиялық стратегияны қалыптастыру қажеттілігі дүниежүзілік тәжірибеден туындап отыр.
Тек шикізатқа бағдарланған ел болып қалмау үшін біз жеңіл және тамақ өнеркәсібін, инфроқұрылымды, мұнай мен газ өндеуді, химия мен мұнай – химиясын, машина жасаудың жекелеген шағын салаларын, ғылымды қажет ететін түпкілікті өндірістерді, қызмет көрсету саласын, туризмді бұрынғыдан да ілгері қарқынмен дамытуға тиіспіз.
Экономикалық өрлеудің еліміздің дамуы үшін қаншалықты маңызды екенін баршамыз түсінеміз. Қарқынды экономика болмайынша біз метептер мен ауруханаларды қаржыландыра алмаймыз, қоғамды жемқорлық пен қылмыскерліктен қорғай алмаймыз.
Сондықтан бұл басымдық бүгін де, ертең де және алдағы отыз жылдың ішінде де ең маңызды басымдылықтардың бірі болып қалды.
1.Аралас экономиканың қалыптасуы - әлеуметтік бағыттағы қоғамның экономикалық негізі
Аралас экономиканың қалыптасу тегін алатын шын мәніндегі алғы шарттар. Қазіргі өндірістің шындығы мынада: қоғамдық өнім бірлескен еңбектің нәтижесі деп айтуға болады. Алайда, экономикалық әдебиеттерде өзге пікірлер бар. Осылардың ішінде тікелей қоғамдық өнім деген категория ретінде ұсынды. Мұны В.Н. Черковец былай жазады: «… егер капитализмнің бастапқы түрі тауар дегенге ұқсастық іздесек, онда мұндай түр тікелей қоғамдық өнім болады…» Оның бойында қоғамдық өнімге тән белгілері мен қасиеттері болғанымен, қазіргі өндіріс кен ондағы қатынастар еңбек өнімін тікелей қоғамдық өнім деп сипаттау дәрежесіне жеткен жоқ.
Ірі кәсіпорындарға бірлескен еңбекпен өндірілген өнім шын өмірде тауар болып көрінеді, бірақ өндіру сипатына қарай ол қоғамдық өнім, осымен байланысты оның белгілі қасиеттері бар.
Ғылыми әдебиеттерде әртүрлі бағыттардың дамуын көрсететінін материалдар көп. Мысалы, В.М. Андреевтің оцынша тікелей қоғамдық өнімнің екі қасиеті болады: қоғамдық пайдалылығы және қоғамдық еңбек сыйымдылығы.
Қоғамда өндірілген өнімге белгілі қатынастар жолсерік жасайды. Бұл өндірушілердегі артық өнім және басқалардың оларға қажеттілігі айырбас түріндегі айналысты тудырады. Айналыс тұрақты болып, құндық қатынастарды қалыптастырады. Құн – еңбек өнімнің факторы ретінде тауар түрінде көрінеді, бірақ ол табиғатынан берілген қасиет емес, белгілі қатынастар нәтижесінде пайда болып, осы себепті тек ол тауар болады. Құн болмаған жерде тауар айырбасы тумайды, эквивалентті айырбас жоқ, құнсыз тауар, тауарлы қатынастар болмайды.
Еңбек өнімнің бір қасиеті өнімнің заттық жағына тән қасиеттерді сипаттаса, екіншісі өнім өндіруге байланысты қатынастарды білдіреді, бұл қатынастардың мәнді белгілерін сипаттайды. Ұжымдық өндірісте де осылай болады: оған тән өндірістік қатынастар еңбек өнімі қозғалысына басты белгілерді енгізеді, осыған сәйкес соңғысының түрін анықтайды.
Жоспарлық тарихи және қисынды категория ретінде тауарға қарсы. Ол тауарлық қарама-қарсы болып дамиды. Бұл түсініктер құбылыстың әртүрлі деңгеиін білдіреді. Олар бір текті ұғымдар емес. Бізді неше жоспарлықты құнмен салыстыруға болады. Келісушілік- сандық сәикестіліктіорнату, мұнда қайбір өнімнің тұтыну пайдалылығы қоғамдық жеке ада немесе өндірістің қажеттілігіне сәйкес өндіріледі. Бұд термин ұжымдық өндіріс тұсындағы өнімнің қоғамдық түрін толық сипоттайды. Мұнда ұжжымдық өндірістегі еңбек өнімінің қоғамдық түрі көрінетін қоғамдық өндірістің маменттері бар.
Қазіргі эканомиканың жоспарлылық сипатына белгілі экономист Дж. Гэлбрейт те көңіл аударған. Ол былай деп жазады: «Бірақ шынында біздің экономикалық жүйеміз, мейлі ол қандай идеологиялық шымылдықпен жасырылса да негізінен жоспарлы экономиканы береді. Мұны қазіргі жапон өнеркәсібінің жасалуын суреттеген Ч. Макмиллан да жазған еді. Осымен қатар әдебиеттерде жоспарлықтың мәні мен мазмұнының ара қатынасы айтылады.
Жоспарлықтың категориялар жүйесінің бастапқы мәндік қатынастары ретінде мазмұны жоқ. Сондықтан жоспарлықтың өзіндік мазмұны бар деген көзқарас проблема шеңберін тарылтады, оның туынды белгілерін ашады.
Теория мәселесінде жоспарлықтың құбылыстық мәні ретіндегі мазмұнына қарамай, оның алғашқы себебін, жасайтын негізін, көріну түрлерін, олардың өзгешеліктерімен қарама – қайшылықтарын ашып, ұжымдық өндірістің мәнінің дамуын қарастыруы керек.
Көрсетілген проблеммалар – жоспарлықты ұжымдық өндірістің бастапқы түрі ретінде танып білудегі ең басты проблеммаларды, принципті шешу жоспарлылық ұғымының ішкі қайшылықтарын көрсету арқылы, диалектикалық материализм принциптерін шығармашылықпен қолданумен жүреді.
Экономикалық әдебиеттерде жоспарлылықтың екі анықтамасы кеңінен таралған. Біреулері жоспарлылықты қоғамдықөндірісті саналы түрде реттеу деп есептейді. Басқалары мұны барлық экономикалық процесстердегі қоғамдық өндіріске қатысушылардың қызметін келістіру дейді. Принципті тұрғыдан екінші анықтаманың біріншіден айырмашылығы аз, өйткені келістіру саналы реттеуді қажет етеді. Келтірілген жоспарлылық түсінігі туралы қоғамдық қызметтерінің барлық жағын жоспарлау үшін жасалған, ол жоспарлықты көрсетпейді. Ғимараттар, үйлер, технология, бойынша бірнеше айдың орнына 10-15 жыл салынса, жеміс – жидек сақтайтын орындағы көкөністердің бұзылуы сияқты, жоспарлылық та бұзылады. Өндіріс технологиясына сәйкес тұтынуға түскен әзір өнімдер ғана
жоспарлылық қатынастарды білдіреді. Жоспарлылықтың өзге анықтамаларының мәнін көрсетпейді, олар ұғымның өзгерген түрлері. Өнімді жасау процесіне тек материалдық заттар қатысып қоймай, сонымен қатар бұл еңбек процесіне жұмысшылар пайдалану тәсілі де қатысады. Сырттай бұл өндіріс факторларының сандық ара қатынасы болады, осы ара қатынастар, келісулер, үйлестірулер арқылы жүреді. Соңғысы материалдық – заттық факторды қоғам мүшелері тұтынатын әзір бұйымға айналдыру үшін қажет.
Жоспарлылық – тікелей қоғамдық еңбек әрекетінің, оның өндірістік әрекетінің нәтижесі. Жоспарлылық жүзеге асырылуы мен асырылмауы бірлескен немесе тікелей қоғамдастырылған еңбектің тікелей қоғамдық еңбекке айналған нәтижесінен көрінеді. Кез келген бірлескен еңбек тікелей қоғамдық еңбек емес.
Қоғамдық өндірісте жеке – дара жұмыс күшінің шығыны бастапқы кезінен – ақ жұмысты қоғамдық бөлу болып көрінеді, әрбіреуі түрлі өнімнің белгілі бір бөлігін өндіреді. Бұл жағдайда қоғам мүшелерінің қандай да бір қажетін өтейтін өнім тікелей қоғамдастырылған еңбектің нәтижесі ретінде тікелей қоғамдық өнім болуы және болмауы да мүмкін.
«Тікелей қоғамдастырылған өнімді тікелей қоғамдықпен салыстыруға болмайды. Олар іштей байланысты болғанымен, социалистік еңбектің түрлі сипаттары.»
Айтылғандардан шығатыны: тікелей қоғамдық өндіріс және тікелей қоғамдастырылған еңбек бірлігінің қайшылығы, жоспарлылықтың негізін қалайды, ол тек ұжымдық өндірістің негізгісі.
Жоспарлылық – тікелей қоғамдық еңбектің білдіретін жоспарлылықтың бұл қасиеті, оның тікелей қоғамдық еңбекпен және өнімдегі бірлескен еңбекпен дами алатын мүмкіндігі бар екендігін көрсетеді. Тікелей қоғамдық еңбек өткізу көлемін ұлғайтып немесе кеміте алады, яғни сандық жағынан өзгертеді, бірақ мәні бұрынғысынша қалады. Ұжымдық өндіріс күрделілігіне қарай сипаты мен мазмұны өзгеретін әртүрлі еңбектермен жүргендіктен оларды уақытпен өлшеу асығыстау.
Жоспарлылық – ұжымдық өндірістің мәндік қатынасы ретінде «жалаңаш» күйде емес, басқа түрде көрінетін әрекет. Осыны көрсете келіп К.Маркс: « заттардың көріну түрімен мәні тікелей сәйкес келсе, онда кез келген ғылым артық болар еді.»,- деп жазды.
Жоспарлылық мәнді құбылыс ретінде пайда болып, белгілі бір түрде көрінеді, өйткені, «Түр мәнді. Мән түрленгенә түрдің даму процесі объективті және олардың дамуы біздің мұны білуімізді қажет етпейді. Түрдің дамуы тарихи сипатта болады, өйткені өндіргіш

күштердің өркендеуі қатынастарды өзгертеді, осыған сәйкес мәнді білдіретін түрлері өзгеше.
Жоспарлылықтың алғашқы көрінісі қарапайым, мұнда еңбекшілердің әртүрлі қызметтері мен жұмыс салалары келісімді. Машиналардың және ірі өнеркәсіптің пайда болуы түпкі өнімді мысалы машина өндіріс процесін үйлестіруді қажет етеді. Соңғысы белгілі детальдардың саны мен сапасының болуына қатаң қарайды. Демек, барлық .......