Құқық | Азаматтық іс жүргізудің негізгі қатысушылар ретінде

Мазмұны

Кіріспе.......................................................................................................................3

1.Азаматтық іс жүргізуге қатысушы субьектілер.
1.1. Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастар және олардың
субъектілері.
1.2. Сот төрелігін жүзеге асырушы тұлғалар.......................................................
1.3. Іске қатысушы тұлғалар.................................................................................
1.4. Сот төрелігін жүзеге асыруға ықпал ететін көмектесуші тұлғалар...........
1.5. Соттағы өкілдер..............................................................................................
1.6. Үшінші тұлғалар.............................................................................................

2-тарау.Азаматтық іс жүргізудің негізгі қатысушылар ретінде.
2.1. Тараптардың түсінігі , құқықтары мен міндеттері..................
2.2.Тиісті емес жауапкердің түсінігі,оны ауыстыру. ................................

Қорытынды..........................................................................................................
Пайдаланылған әдебиеттер...........................................................................
1. Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастар және олардың субъектілері.

Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастар азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асыру кезінде сот пен іске қатысушылар арасында пайда болатын АІЖ құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынастар.
АІЖ құқықттық қатынастарының ерекшеліктері:
1. АІЖ құқығының міндетті субъектісі ретінде: бір тарап сот екінші тарап іске қатысушы тұлғалар болып табылады.
2. АІЖ құқықтық қатынастары тек құқықтық нысанда пайда болады.
3. АІЖ құқықтық қатынастары бір-бірімен тығыз байланысты және әрбір азаматтық іс үшін жеке жүйе құрайды. (іс жүргізу сатылары)
Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарын субъективті құрамына қарай былай бөлуге болады.
А) Негізгі құқыққатынастары-сот және талапкер, сот және жауапкер, сот және арызданушы, ерекше өндіріс бойынша сот және өзге тұлғаның мүддесін қорғап іске қатысушылар (55-56 ст.) арасында пайда болды.
В) Қосымша құқыққатынастары-сот және дербес талабын мәлімдейтін 3-ші тұлғалар арасында.
- Сот және дербес талабын мәлімдемейтін 3-ші тұлғалар арасында.
- Сот және басталған іске қорытынды беру үшін қатысатын прокурор арасында.
- Сот және қорытынды беру үшін қатысатын мемлекеттік органдар арасында.
В) Қызметтік –қосалқы құқыққатынастары-бір тарап ретінде сот, екінші жақтан-куәлер, сарапшылар, мамандар, аудармашылар т.б.
АІЖ құқықтық қатынастарының соңғы 2 түрі алғашқы, яғни, негізгі құқыққатынасынан пайда болады.

2. АІЖК құқықтық қатынастардың пайда болуының алғы шарттары
Құқық теориясының жалпыға белгілі ережелеріне сәйкес Азаматтық іс жүргізу құқыққатынастар белгілі алғы шарттардың пайда болуына байланысты туындайды.
Алғы шарттардың 2-түрі бар:
1. Жалпы.
2. Арнайы.
Жалпыға : а) құқық нормасы
б) құқық субъектілік жатады.
Арнайыға: Заңды фактілер (әрекет, әрекетсіздік, оқиға) жатады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының нормалары -әділсотты жүзеге асыруға сот пен іске қатысушыларға қатысты жалпыға міндетті тәртіп ережелері.
Іс жүргізу нормаларының белгілері:
а) Нормаларды мемлекет бекітеді
б) Нормалар ҚР территорияда барлық субъектілер үшін міндетті болып табылады
в) Олар тек азаматтық сот өндірісі саласындағы қатынастарды реттейді.

Азаматтық іс жүргізу құқық субъектілік –бұл азаматтық іс жүргізу құқықтары мен міндеттерін иелену қабілеттілігі. Ол 2 элементтен тұрады:
а) құқық қабілеттілік
б) әрекет қабілеттілік (АІЖК 45-46 баб)
Азаматтық іс жүргізу құқықтары мен міндеттеріне ие болу қабілеттілігі материалдық құқық субъектілері болып табылатын барлық азаматтар мен ұйымдар үшін бірдей дәрежеде танылады. Азаматтардың іс жүргізу құқық қабілеттілігі ол туылған кезде пайда болады, қайтыс болғанда тоқтатылады.Заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігі заңда көзделген тәртіп бойынша заңды тұлға ретінде тіркелген уақыттан бастап пайда болады, ол тараған уақытта тоқталады. Заңды тұлалардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі бір мезгілде пайда болады, бір мезгілде тоқталады.
Сотта құқықтарын өз әрекеттерімен жүзеге асыру және міндеттерін орындау, іс жүргізуді өкілге тапсыру, яғни азаматтық іс жүргізу әрекет қабілеттілігі он сегіз жасқа толған азаматтарда және ұйымдарда толық көлемде болады. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың, сондай-ақ әрекет қабілеттілігі шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтарын, мүдделерін сотта олардың ата-аналары, заңды өкілдері қорғайды. Алайда сот мұндай істерге кәмелетке толмағандардың немесе әрекет қабілеттілігі шектеулілердің өздерін тартуға міндетті. Он төрт жасқа толмағандардың және әрекетке қабілетсіздердің құқықтары мен бостандықтарын сотта олардың ата-аналары қорғайды.
Субъективті құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыратын әртүрлі әрекеттер заңды факт болып табылады. (В.Шеглов)
Заңды факт-оқиға немесе жағдай –құқыққатынастарының пайда болуына, өзгеруіне, тоқтатылуына негіз болып табылады.

3. Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастардың субъектілері және оларды жіктеу
Азаматтық іс жүргізу құқыққатынасының субъектілері дегеніміз –нақты азаматтық іске қатысушы және сол іс бойынша белгілі процессуалдық статуста иеленуші тұлғалар.
Азаматтық іс жүргізу құқығының субъектілеріне ҚР азаматтары заңды тұлғалары, шетел азаматтары мен ұйымдары, халықаралық ұйымдастырушы және мемлекет кіреді.
АІЖК-ң субъектілерін 4 топқа бөлеміз:
1. Сот төрелігін жүзеге асырушы тұлғалар.
Оған: сот, сот мәжілісінің хатшысы, сот приставы, сот орындаушысы кіреді.
1. Іске қатысушы тұлғалар: АІЖК 44-бабы. Оған: тараптар, үшінші тұлғалар, прокурор, мемлекет ұйымдары, ерекше өндіріс бойынша арыздаушылар, 56 және 57 баптар бойынша арызданушы жекелеген азаматтар.
2. Сот төрелігін жүзеге асыруға ықпал ететін көмектесуші тұлғалар-куәлер, сарапшылар, мамандар, аудармашылар.
3. Соттағы өкілдер.
1. СОТ ТӨРЕЛІГІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУШЫ ТҰЛҒАЛАР ЖӘНЕ ІСКЕ ҚАТЫСУШЫЛАР

1.1. Сот төрелігін жүзеге асырушы тұлғалар

1. Сот төрелігін жүзеге асырушы тұлғалар және іске қатысушылар
Оған: сот, сот мәжілісінің хатшысы, сот приставы, сот орындаушысы кіреді.
2. Іске қатысушы тұлғалар: АІЖК 44-бабы. Оған: тараптар, үшінші тұлғалар, прокурор, мемлекет ұйымдары, ерекше өндіріс бойынша арызданушылар, 56 және 57 баптар бойынша арызданушы жекелеген азаматтар.
5. Сот төрелігін жүзеге асыруға ықпал ететін көмектесуші тұлғалар-куәлер, сарапшылар, мамандар, аудармашылар.
6. Соттағы өкілдер.
Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастар азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асыру кезінде сот пен іске қатысушылар арасында пайда болатын АІЖ құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынастар.
АІЖ құқықттық қатынастарының ерекшеліктері:
4. АІЖ құқығының міндетті субъектісі ретінде: бір тарап сот екінші тарап іске қатысушы тұлғалар болып табылады.
5. АІЖ құқықтық қатынастары тек құқықтық нысанда пайда болады.
6. АІЖ құқықтық қатынастары бір-бірімен тығыз байланысты және әрбір азаматтық іс үшін жеке жүйе құрайды. (іс жүргізу сатылары)
Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарын субъективті құрамына қарай былай бөлуге болады./7/
А) Негізгі құқыққатынастары-сот және талапкер, сот және жауапкер, сот және арызданушы, ерекше өндіріс бойынша сот және өзге тұлғаның мүддесін қорғап іске қатысушылар (55-56 ст.) арасында пайда болды.
В) Қосымша құқыққатынастары-сот және дербес талабын мәлімдейтін 3-ші тұлғалар арасында.
- Сот және дербес талабын мәлімдемейтін 3-ші тұлғалар арасында.
- Сот және басталған іске қорытынды беру үшін қатысатын прокурор арасында.
- Сот және қорытынды беру үшін қатысатын мемлекеттік органдар арасында.
В) Қызметтік –қосалқы құқыққатынастары-бір тарап ретінде сот, екінші жақтан-куәлер, сарапшылар, мамандар, аудармашылар т.б.
АІЖ құқықтық қатынастарының соңғы 2 түрі алғашқы, яғни, негізгі құқыққатынасынан пайда болады.
Құқық теориясының жалпыға белгілі ережелеріне сәйкес азаматтық іс жүргізу құқыққатынастар белгілі алғы шарттардың пайда болуына байланысты туындайды.
Алғы шарттардың 2-түрі бар:
1. Жалпы.
2. Арнайы.
Жалпыға : а) құқық нормасы
б) құқық субъектілік жатады.
Арнайыға: Заңды фактілер (әрекет, әрекетсіздік, оқиға) жатады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының нормалары -әділсотты жүзеге асыруға сот пен іске қатысушыларға қатысты жалпыға міндетті тәртіп ережелері.
Іс жүргізу нормаларының белгілері:
а) Нормаларды мемлекет бекітеді
б) Нормалар ҚР территорияда барлық субъектілер үшін міндетті болып табылады
в) Олар тек азаматтық сот өндірісі саласындағы қатынастарды реттейді.
Азаматтық іс жүргізу құқық субъектілік –бұл азаматтық іс жүргізу құқықтары мен міндеттерін иелену қабілеттілігі. Ол 2 элементтен тұрады:
а) құқық қабілеттілік
б) әрекет қабілеттілік (АІЖК 45-46 баб)
Азаматтық іс жүргізу құқықтары мен міндеттеріне ие болу қабілеттілігі материалдық құқық субъектілері болып табылатын барлық азаматтар мен ұйымдар үшін бірдей дәрежеде танылады. Азаматтардың іс жүргізу құқық қабілеттілігі ол туылған кезде пайда болады, қайтыс болғанда тоқтатылады.Заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігі заңда көзделген тәртіп бойынша заңды тұлға ретінде тіркелген уақыттан бастап пайда болады, ол тараған уақытта тоқталады. Заңды тұлалардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі бір мезгілде пайда болады, бір мезгілде тоқталады./13/
Сотта құқықтарын өз әрекеттерімен жүзеге асыру және міндеттерін орындау, іс жүргізуді өкілге тапсыру, яғни азаматтық іс жүргізу әрекет қабілеттілігі он сегіз жасқа толған азаматтарда және ұйымдарда толық көлемде болады. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың, сондай-ақ әрекет қабілеттілігі шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтарын, мүдделерін сотта олардың ата-аналары, заңды өкілдері қорғайды. Алайда сот мұндай істерге кәмелетке толмағандардың немесе әрекет қабілеттілігі шектеулілердің өздерін тартуға міндетті. Он төрт жасқа толмағандардың және әрекетке қабілетсіздердің құқықтары мен бостандықтарын сотта олардың ата-аналары қорғайды.
Субъективті құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыратын әртүрлі әрекеттер заңды факт болып табылады. (В.Шеглов)
Заңды факт-оқиға немесе жағдай –құқыққатынастарының пайда болуына, өзгеруіне, тоқтатылуына негіз болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу құқыққатынасының субъектілері дегеніміз –нақты азаматтық іске қатысушы және сол іс бойынша белгілі процессуалдық статуста иеленуші тұлғалар.
Азаматтық іс жүргізу құқығының субъектілеріне ҚР азаматтары заңды тұлғалары, шетел азаматтары мен ұйымдары, халықаралық ұйымдастырушы және мемлекет кіреді.
АІЖК-ң субъектілерін 4 топқа бөлеміз:
1. Сот төрелігін жүзеге асырушы тұлғалар.
Оған: сот, сот мәжілісінің хатшысы, сот приставы, сот орындаушысы кіреді.
2. Іске қатысушы тұлғалар: АІЖК 44-бабы. Оған: тараптар, үшінші тұлғалар, прокурор, мемлекет ұйымдары, ерекше өндіріс бойынша арыздаушылар, 56 және 57 баптар бойынша арызданушы жекелеген азаматтар.
3. Сот төрелігін жүзеге асыруға ықпал ететін көмектесуші тұлғалар-куәлер, сарапшылар, мамандар, аудармашылар.
4. Соттағы өкілдер.
Сот дәлелдемелерді бағалағанда белгілі қағидаларды басшылыққа алуы тиіс;
1. Судья істе бар дәлелдемелерді олардың жиынтығы мен әділ, жан-жақты және толық қарауға негізделген өзінің ішкі сенімі бойынша бағалайды. Аталған бірінші ереже сот өндірісінің әлемдік практикасында көптен қолданылады. Бұл қағида дәлелдемелердің растылығы мен жеткіліктілігінің қатыстылығы мен жол берілуін, ешқандай сыртқы әсерлерден тыс судьяның өзі дербес жүргізіледі.
2. Судьяның ішкі сенімі өз бетінше «тікелей» тәжірбиенің көмегенсіз, жалпы айтқанда шығармашылық сипатқа ие болуға тиісті емес. Ішкі сенім істегі дәлелдемелердің толықтығына, Жан-жақтылығына әділеттілігіне негізделеді. Дәлелдемелерді ішкі сенім бойынша бағалау сот шешімінің сипаттау бөлімінде орын алады. Дәлелдемелердің дұрыс бағалануы аппеляциялық және қадағалау сот инстанцияларында тексеріледі. Шығарылған сот шешімінде қай дәлелдемелерді сот қабылдағанын, ал қай дәлелдемелерді сот қабылдамай тастағанын көрсетуі тиіс.
3. Сот дәлелдемелерді бағалағанда заңды, яғни материалдық және процессуалдық құқық нормаларын басшылыққа алады. Судьяның ішкі сенімі оның заңды біліміне, көзқарасына, заңдылықтың жалпы бастауы мен мағанасын түсінуіне, әділеттіліктің белгілеріне ақыл мен адамгершілікке негізделеді. Дәлелдемелерді бағалағанда ең маңызды орынды заңға дұрыс түсіндірме беру, мағанасын терең түсіну, заң және құқық аналогиясын дұрыс қолдануды қамтиды.
4. Дәлелдемелерді бағалағанда қолданылатын төртінші қағида былай қорытындыланады: Сот үшін ешқандай дәлелдемелердің күні бұрын белгіленген күші болмайды. Тіпті жазбаша дәлелдемелер ретінде табысталған нотариалды жолмен куәландырылған мәмлелер, егер олар тараптардың еркінен тыс жасалған болса, сот тарапынан іске қабылдамай тасталынуы мүмкін. Кез-келген табысталған дәлелдемелер сотпен тексерілуі және бағалануы тиіс.
Дәлелдемелерді алдын-ала бағалау сотпен және іске атысушыларымен сот мәжілісі залында, оларды зерттеу барысында жүргізіледі. Түпкілікті бағалау сот шешім шығару барысында заңды фактілерді бекіту негізінде дауласушы тарптардың құқықтары мен міндеттері туралы қорытындылар жасалғанда жүзеге асады. Дәлелдемені дұрыс бағалау заңсыз және негізсіз шешім шығаруға әкеліп соғады./21/
Сотта азаматтық істерді қарау барысында іс үшін маңызы бар мән-жайларды бекіту соттық тану жолымен жүзеге асырылады. Соттық тану объективті әлемдегі заңдылықты (факті, мән-жайлар) тану процесіндегі адамның танып білуге бағытталған іс-әрекетінің көп түрлілігі.
Азаматтық сот процесінде мән-жайларды танудың негізгі тәсілі ретінде іс үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін, тараптардың қарсылықтары мен талаптарын, басқа да жағдайларды соттағы дәлелдемелер, яғни соттың дәлелдеу жолымен бекітеді.
Соттағы дәлелдеудің негізгі табиғат пен қоғамдағы құбылысты байланыстырады. Бұл байланыс сотқа бір құбылыстың (факт, мән-жай) бар болуы, екінші бір құбылыстың шығуына негіз болатынын айқындайды.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді - соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін бекітуге бағытталған субъектілердің әрекеттері деп қарастыруға болады.
Соттағы дәлелдеудің мақсаты азаматтық істерде мән-жайды бекіту.
Соттағы дәлелдеу өзара байланысты және өзара шартты бір-бірінен ажырамайтын үш этаптан тұрады:
- Дәлелдемелерді жинау және табыстау.
- Сот мәжілісінде дәлелдемелерді зерттеу.
- Дәлелдемелерді бағалау.
Азаматтық іс-жүргізу әдебиеттерінде соттағы дәлелдеуге байланысты түрлі пікірлер айтылған.
Бір авторлар соттағы дәлелдеуді дәлелдемелерді бағалаудағы соттардың ойлау немесе тану әркеттері деген (А.А.Старченко) /1/ Егер осы автордың пікірімен келісетін болсақ соттағы дәлелдеудің мазмұны дәлелдемелерді жинау, ұсыну, зерттеуге байланысты іс жүргізу әрекеттерін жоққа шығарады.
Екінші бір автор соттағы дәлелдеуді сот пен іске қатысушылардың дәлелдемелерді жинау, табыстау және зерттеуге бағытталған әрекеттерінің жиынтығы деп түсіндіреді. Бұл пікір бірінші автордың пікіріне тіпті қарама-қайшы, С.В.Курылевтің ойынша логикалық және ойлау әрекеттері соттағы дәлелдеуге тән құбылыс емес, сондықтан дәлелдемелерді бағалау соттағы дәлелдеуге қатысы жоқ деген тұжырым жасайды./2/
Соттағы дәлелдеуді сот пен іске қатысушылардың не ойлау немесе іс жүргізу әрекеті деп қана қарастыра алмаймыз. Мұндай дәлелдемелерді жинауға, ұсынуға, зерттеуге және бағалауға бағытталған ойлау және іс жүргізу әрекеттерінің жиынтығы деп қарастырғанымыз жөн.
Сот пен іске қатысушылардың жоғарыда айтылған әрекеттері азаматтық іс жүргізу нормалары мен реттеледі және іс жүргізу сипатына ие болады. Дегенмен бұл әрекеттер ақылмен, оймен, логикамен тығыз байланысты. Сондықтан да логикалық - ойлау әрекетінен тыс сот пен іске қатысушылардың әрекет жасауы мүмкін емес./19/
Сонымен, соттағы дәлелдеу түсінігін азаматтық іс жүргізу құқық қатынасына түсуші субъектілердің ойлау және іс жүргізу әрекеттері деп түсіндіретін процессуалист ғалымдардың (позициясын) ұстанымын дұрыс деп есептеуге болады. Ондай ұстанымды П.П.Гуреев,/3/ И.М. Зайцев,/4/ В.В Молчанов, /5/М.К.Треушников/6/ сияқты орыстың ұлы ғалымдары ұстанады.
Ғылыми әдебиеттерде дәлелдеу әрекеттерін кім жүзеге асырады және қандай мөлшерде жүзеге асады деген, яғни соттағы дәлелдеудің субъектілері туралы түрлі ғылыми пікірлер бар.
Революцияға дейінгі ғылыми әдебиеттерде дәлелдеу әрекеттерін тек тараптар ғана жүзеге асырады делінген. Мысалы: А.Х.Гольстем /7/ «Дәлелдемелер әрқашанда тараптар арқылы ұсынылады және бұл таптардың ерекше құқығы болып табылады, сот ешқашан дәлелдеме немесе анықтама жинамайды» деген пікірін ұсынады.
Ал, А.Ф.Клейнман: дәлелдеудің өзі тараптар мен іске қатысушылардың сотқа дәлелдемені табыстауынан, оларға анализ жасаудан және дәлелдемелерден даулы фактілерге қатысты қорытындылар жасаудан тұрады дейді./8/
50 жылдармен 80 жылдардың ортасына дейінгі кезеңде сот дәлелдеу процесінің негізгі субъектісі деген пікір қалыптасқан болатын. Сол кезеңдегі заң нормаларында, яғни Қаз ССР-нің Азаматтық іс жүргізу Кодексінде (АЖІК-нің 14,18,48 т.б. баптары) 9/ заң сотқа іске қатысты мән-жайларды толық, жан-жақты, объективті түрде айқындауды міндеттейді.
Дәлелдеу әрекеттеріне елеулі өзгерістер 80-жылдардың ортасынан бері қарай ене бастады.
Азаматтық іс жүргізу кодексі мынандай ережелерді бекітті:
- Дәлелдемелерді жинау және ұсынуды тараптар мен іске қатысушы тұлғалар жүзеге асырады.(15, 65, 66, 335-б, 3 бөлімі, 377 баптар т.б.)
- Дәлелдемелерді зерттеу сотпен, тараптармен, іске қатысушы тұлғалармен сот мәжілісінде істі қарағанда жүргізіледі. (195-206, 208, 210, 211, 354-356, 376, 398 баптар т.б.)
- Дәлелдемелерді бағалауды сот жүзеге асырады. (16,77 бап) Іске қатысушы тұлғалар дәлелдемелерде бағалауда өз пікірін білдіруге құқылы, бірақ бағалаудың іс жүргізу құқықтың салдары болмайды./10/
Олай болса, дәлелдемелерді жинауға, ұсынуға, зерттеуге байланысты әрекеттер іске қатысушы тұлғалармен жүзеге асырылады. Дәлелдеу міндеті ең бірінші тараптар мен үшінші тұлғаларға жүктеледі. Тараптар, үшінші тұлғалар, арызданушылар т.б. іске қатысушы тұлғалар дәлелдемелерді жинау, ұсыну, зерттеу әрекеттеріне белсене араласуы тиіс./5/
Сот іс үшін маңызы бар мән-жайларды анықтау мақсатында өз бастамасымен дәлелдеме жинаудан толығымен босатылған. Бірақ АІЖК-нің 15-бабының 2-тармағы бойынша заңда көзделген жағдайларда іс үшін маңызы .....