Экономика | Ақшаның шығу тегі мәні және қызметтері

Мазмұны

Кiрiспе ……………………………………………………………………2
I. Ақшаның экономикалық мазмұны
1.1. Ақшаның шығу тегi және оның тауарлы құндылығы………....4
1.2 Ақшаның қажеттiлiгi және экономикалық мәні ………....... 8


II. Ақшаның, түрлерi мен атқаратын қызметтерi
2.1. Ақшаның түрлеріне жалпы сипаттама.....................................14
2.2. Ақшаның атқаратын қызметтері..............................................17

III.Қазақстан Республикасының ақша реформасы……….......20

Қорытынды………………………….…………………………………..30
Пайдаланылған әдебиеттер ...................................................... 32

I. Аєшаны» єажеттiлiгi жёне экономикалыє ма»ызы.
1.1. Аєшаны» шы№у тегi жёне оны» тауарлы єЅндылы№ы

Жалпы№а ортає эквивалент ролiн атєаратын тауар ѕшiн ёр тѕрлi халыєтарда жёне сол бiр халыєты» јзiнi» тарихыны» ёр тѕрлi даму кездерiнде жалпы№а бiрдей єЅн эквивалентiн ёр тѕрлi јнiмдер атєарды.
Уаєыт јте келе жёне тауар јндiрiсiнi» јрiстеуi айрбасты Ѕл№айтып, оны» жергiлiктi нарыєты» шегiнен шы№уына ёкеп соєтырды. БЅл кезде єЅнны» жалпы№а ортає формасы эквивалент єызметiн белгiлi бiр тауар атєара бастады. Ол тауар- аєша. Нётижесiнде єЅнны» жалпы№а ортає формасы єЅнны» аєшалай формасына ауысып, айырбас процесiне наєты орныєты.
Сјйтiп, аєша пайда болды. Аєша деген- тауарды» жалпы эквивалентiнi» тиянаєтал№ан тѕрi , єЅнны» эквиваленттiк формасымен тЅтыну єЅны бiте єайнасєан ерекше тауар. Немесе аєша деген тауар јндiру мен оны айырбастау процесiнде басєа тауарлардан бјлiнiп шыєєан ерекше тауар, оны» айырыєша єызметi- барлыє тауарлар№а ортає балама ролiн атєару.
Аєша кез-келген туар єЅнын бiлдiретiн ерекше тауар ролiн атєарады. Аєшаны» єо№амда№ы мёнiн К.Маркс “индвид јзiнi» єо№амдыє билiгiн де, єо№аммен байланысын да јзiнi» єалтасына салыып жѕредi” деген афоризммен сипаттады. Ол мындан айєын кјрiнедi:
- тек аєша№а айырбастау арєылы №ана тауарлар єо№амдыє е»бектi» нётижесi екенiн аныєтау№а болады.
- ёр адам е»бектегi, я№ни єо№амдє јнiмдегi ѕлесiн де аєша арєылы аныєтау№а болады.
- айырбас процесiнде аєшаны» делдалдыє етуiмен тауарды» iшкi єайшлыєтары да шешiледi. Тек аєшаны» пайда болуына байланысты бѕкiл тауарлар тЅтыну єЅндары тѕрiнде айырбас єатынасыны» бiр жа№ында тЅрады да, ал екiншi жа№ында бѕкiл тауарлар№а єарсы єЅнны» тЅл№асы ретiнде аєша єарсы тЅрады.
Тауарлар дѕниесiнi» тауар жёне аєша болып екiге бјлiнуi оны» тЅтыну єЅнымен єЅныны», я№ни тауарларды» iшкi єарама –єарсы жаєтарыны» єайшылы№ын шешуге жол салады. ґйткенi, егер тауар сатылса, оны» тЅтыну єЅныны» бiреудi» єажетiн јтеуге керек бол№анды№ы. БЅл бiр жа№ынана, ал екiншi жа№ынан оны» єЅныны» бар екендiгi дёлелденгенi. Сатыл№ан єЅн ендi аєша тѕрiнде тауар јндiрушiнi» єолына тѕседi. Сјйтiп, тауар јндiрушiге тѕскен аєшаны» мјлшерiне єарай јз јндiрiсiне басєа кез-келген єажеттi тЅтыну єЅнын алу№а мѕмкiндiк туады.
Аєша тауарды» жалпы эквивалентi болуы тауар јндiрiсiнi» Ѕл№айып, айырбас єатынастарыны» ал№ашєы кездейсоє жа№дайын наєтылы жёне ѕнемi єайталанатын процеске айналып, ке» кјлемде јсуiне жол ашты.
Тауар јндiрiсiнi» тарихи даму барысында аєшаны» ролiн ёр тѕрлi тауарлар атєарды. °рбiр тауарлы јндiрiс тауарды» жалпы эквивалентiн пайдаланды. Іо№амдыє е»бектi» бiрiншi iрi бјлiнуi нётижесiнде малшы тайпалары пайда болып, олар айырбас єЅралы ретiнде малды єолданды. Аєшаны» айырбас єЅралы єызметiн мал атєаруы ёр халыєты» ауыз ёдебиетiнде саєталу сонша, кейiн металдан со№ыл№ан аєшаны да мал атауларымен ата№ан. Мысалы, латын сјзi “пекус” -”мал”, ал “пекуня”- “аєша” , ѕндiлердi» аєша јлшемi- “рупия”-“мал” деген сјзден шыєєан.
Іазiргi кезде кјп єолданылып жѕрген “капитал” деген сјздi» шы№у тарихы да мал атауымен байланысты кјрiнедi, јйткенi ескi герман тiлiнде меншiгiнде кјптеген мал басы болса, оны» байлы№ын “капитал” деп ата№ан.
Кейiнiрек єолјнер кёсiбi дами баста№ан кезде ёр тѕрлi халыєтарды» айырбасєа єолдан№ан ал№ашєы тауары сирек кездесетiн а»дарды» терiсi бол№ан. Ертедегi скандинавтар мјлшерi ёр тѕрлi тауарларды сатып ал№анда оларды тѕлкi, сусар, бЅл№ын терiлерiне айырбаста№ан. Сiбiр халыєтары айырбаста бЅл№ын терiсiн єолданса, ал єЅндызды» терiсi Солтѕстiк Африкада жѕрген. Сонымен єатар, кјптеген елдерде мысалы, эквивалент єызметiн – Мон№олияда жёне Тибет, Памир тауларыны» етегiнде мекендеген халыєтарда терi аєшалары атєар№ан. Ертедегi Русьте сусар терiсi айырбасты» басты єЅралы бол№ан. О№ан дёлел мынадай мысал- 1610 жылы єарсыласыны» жауап ал№ан орысты» ёскери кассасында кѕмiс 5450 рубль жёне терiден жасал№ан 7000 рубль бол№ан екен.
Ал, те»iз жа№алауында мекендеген тайпалар аєша ретiнде те»iзден ш№атын єабыршаєты єолдан№ан. Тарихта єабыршаєтан жасал№ан ёшекей бЅйымдарыны» бiраз атаулары саєтал№ан. Соларды» iшiнде е» кјп тара№аны аєшыл сары тѕстi, ѕлкендiгi тѕймедей – каури деп аталатыны. °шекей ретiнде жiпке тiзген каури ¶ндiстанда, Іытайда, сол сяєты Африканы» Шы№ыс жа№алауында жёне Цейлон мен Филиппин аралдарында е» ал№ашєы аєша ретiнде жѕрген. Ал Африка ѕндiстерi єабыршає аєшаны терiден тiгiлген белбеуге јрнек немесе а»дар мен єЅстарды» бейнесiн салып єолдан№ан.
Іабыршає аєша материалыны» е» бiр орныєты формасы болып келдi. Себебi ХХ №асырды» 70-жылдарыны» бас кезiне дейiн Соломоновтар аралдарында№ы аєша айналымында єабыршає аєшаны» ѕш тѕрi: е» арзаны-курила (єара), галиа (ає) жёне е» єымбаты –ронго (єызыл) жѕрген.
Юлий Цезарь патшалы№ыны» тЅсында аєша ретiнде єЅлдарды пайдалан№ан. Мысалы, єЅл –ѕш сыйр№а, алты бЅзау№а, он екi єой№а те»герiлген.
Іолјнер кёсiбiнi» жетiлуi аєша эквивалентiн де жетiлдiрдi. О»ай бјлiнетiн жёне бiр –бiрiне о»ай бiрiгетiн, Ѕзає саєталатын жёне бiртектес тауарлар, я№ни јсiмдiк јнiмдерi кѕрiш, кофе, какао, пайда болды. Жалпы эквивалент болып металдар да єолдана бастады. Металл аєшаларды» артыєшылы№ы- оларды» бiртектестiгi, мыєтылы№ы, о»ай бјлiнуi. Кјп уаєытєа дейiн олар кетпен, кѕрек, т.б. пiшiнде айналыста жѕрдi. Кѕмiс пен алтын аєшалар саєина, ёшекей бЅйым ретiнде айналыста єолданды. Уаєыт јте келе жалпы эквивалент ролiн кѕмiс пен алтын аєша атєара бастады.

1.2. Аєшаны» єажеттiлiгi жёне экономикалыє мәні

Аєшаны» объективтi єажеттiлiгi тауар јндiрiсi жёне одан туындайтын тауар айналысына байланысты. Аєша- кез –келген тауар айналысыны» єЅрамдас бјлiгi жёне оны» нётижесi. Тауар жёне аєша бiр-бiрiмен ажырамайды, себебi, аєша айналымынсыз тауар айналымы болмайды.
Аєшанаы» єажеттiлiгi туралы ёр кезде ёр тѕрлi ойлар айтыл№ан:
Рационалистiк концепсия (аєыл-ой талабына №ана негiзделген кјзєарас)-жаєтаушылар аєша адамдар арасында№ы келiсiм єЅралы, ол айырбас кезiнде єЅндарды» єоз№алысына єажеттi арнаулы єЅрал деп тѕсiндiрдi. БЅл ойд жаєтаушы Аристотель јзiнi» “Никомахова этика” деген кiтабында “Айырбасєа єатысатындарды» бёрi јзара салыстырмалы болуы керек айырбасты болдыру ѕшiн шарттылыєєа негiзделген ёлдебiр јлшем болуы єажет”деп жаз№ан. БЅл ой кјне Рим єо№амында за»№а енгiзiлiп, оны» єа№идасы бойынша император аєшаны» єЅнын за»мен бекiткен.
XVI №асырды» бас кезiнде (1516) утопиялыє социализмнi» негiзiн єалаушы Томас Моор јзiнi» “Золотая книга о наилучем устройстве государства и новом острове Утопия” деген е»бегiнде “Барлы№ын аєшамен јлшегенде мемлекеттiк iстердi» табысты жёне дЅрыс шешiлуi мѕмкiн болар ма екен” деп жаз№ан.
Сондай-ає XIX №асрды» утопист-социалистерi Прудон, Оуэн Грейт жёне басєалары да аєша№а жа№ымсыз кјзєараста болды. Мысалы, Прудон тауар јндiрiсiн саєтап єалумен єатар аєшаны єЅртуды» жобасын жасап жёне оны дёлелдеуге тырысты. Сол сияєты 1832 жылы Р Оуэннi» тауарларды аєшасыз “е»бек бондарын” єолданып, жЅмыс уаєытыны» шы№ындары арєылы тауарларды ба№алаумен айырбас жѕргiзуге Ѕмтыл№ан ёрекеттерi банкроттыєєа соєтыр№ан.
Аєша№а деген терiс кјзєарастар Ресейдегi азамат со№ысы кезiндегi аєшаны» єЅнсыздануын, јнiмнi» заттай тѕрiнi» јзара айырбасталуын аєшаны жоюды тарихты» јзi дёлелдедi деп тѕсiндiргiсi келдi. 1918 жылы жёне 1921 жылдары натуралдыє коэффициенттi» негiзiнде јнеркёсiп јнiмдерiн тiкелей ауылшаруашылыє јнiмдерiне айырбастау ёрекеттерi сётсiздiкке Ѕшырады.
Субъективтi ой –пiкiрлер ХХ №асырда№ы кјрнектi экономистерге де тён. Мысалы, американдыє экономист П.Самуэьсон аєша№а жасанды ёлеуметтiк шарттылыє ретiнде єараса, Дж.К.Гэлбрейт “аєша єызметiн асыл металдар№а жёне басєа заттар№а бекiту – адамдар арасында№ы келiсiмнi» јнiмi” деп есептейдi. Орысты» кјрнектi №алымы Струмилин С.Г. аєшаны» орнына белгiл бiр е»бек јлшемiн (треды- трудовые единицы), а№ылшын экономисi Смит Фальтнер энергетикалыє јлшемдi (энеды- энергетические единицы) Ѕсынды.
Сондай-ає 90-жылдарды» бас кезiнде шыєєан “Экономикс” атты кiтабында К.Р. Макконелл мен С.Л. Брю “аєша адамдарды сиєырлайды, аєшаны» кесiрiнен олар азаптанады, аєша ѕшiн е»бектенедi. Аєша- ол јзiне баурайтын, єайталанатын, єЅбылмалы перделi жЅмбає нёрсе” деп жазды. Сјйтiп, рационалистiк концепцияны жаєтаушылар тобы- аєша адамдар арасында№ы келiсiмнен ту№ан айырбасты» техникалыє єЅралы деген кјзєараста болды.
Эволюциялыє концепцияны (јрiстеу, бiрте-бiрте даму кјзєарасын) жаєтаушылар бЅл “жЅмбаєты” басєаша шешуде. БЅл концепция єо№амдыє тауар јндiрiсiн зерттей келiп, аєша адамдарды» еркiнсiз айырбасты» Ѕзає дамуыны» нётижесiнде бѕкiл тауарлар ёлемiнен бјлiнiп шыєєан ерекше тауар екенiн дёлелдейдi.
Ал№ашєы болып аєшаны» тауарлы жаратылысын дёлелдеп, аєша теориясыны» дамуына кјп е»бек сi»iрген “кјз ша№ылыстыратын” – аєшалы формасына дейiн Ѕзає даму жолдарын зерттей келiп, аєшаны» жЅмбає сырын жоєєа шы№арды. Сондай-ає К.Маркс аєшаны»......