Экономика | АҚШ тың әскери қозғалыстарына сын айтушылар

Мазмұны

Кіріспе ...........................................................................3
І тарау: Америка Құрама Штаттарының әскери
қозғалыстарын қолдаушылар

1.1 ХХ ғаырдың 80-90-шы жылдардағы Парсы
шығанағындағы соғыстардағы АҚШ-тың ролі....8
1.2 Парсы шығанағындағы қауіпсіздік мәселесі......24

ІІ тарау: АҚШ-тың әскери қозғалыстарына сын айтушылар

2.1 Таяу Шығыстағы ислам мәселесі........................32
2.2 Араб мемлекеттерінің ішкі саясатындағы мұнай
мәселесі.............................................................39
Қорытынды.......................................................................45
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректер тізімі................50
: АҚШ-тың әскери қозғалыстарын қолдаушылар
1.1 ХХ ғасырдың 80-90-шы жлдардағы Парсы шығанағындағы соғыстарда АҚШ-тың ролі
XX ғасырдың 80-ші жылдары АҚШ парсы шығанағындағы соғыстарға араласа бастады. Иран- Ирак соғыс жылдарында (1980-88ж.ж.) АҚШ-тың әскери теңіз күштері Парсы шығанағында әрекет етуі мен қатар, исламдық Иран республикасына қарсы барлау қызметтерін американдық арнайы бөлімшелер көрсетті. 1978 ж. Исламдық иран республикасының құрылуының нәтижесінде АҚШ өзінің тек Ирнаға ғана емес, бүкіл Парсы шығанағысаясатын өзгертуге бел буды. Әсіресе, американ әкімшілдігін ирандық төңкерістің басқа араб мемлекеттеріне тарап, анти-американдық көңіл-күйдің өршуіне алып келуі қатты алаңдатты. «Шахтық» дәуір кезінде тегеранда орналасқан американдық барлау орталығын аятолла Хамейни бастаған жаңа ридикалдық үкімет оны жауып тастады. Орталық баралу Басқармасынан айырылған АҚШ Тегерандағы басты оперативтік баралу орталығын ғана емес, парсы шығанағы және орталық Азияда барлау қызметін атқаратын органна айырылды.
Жоғарыда айтылған шығындардың нәтижесінде Вашингтон, АҚШ-тың аталмыш аймақта өзінің позициясын күшейту үшін, бұл аймақтың ішкі және сыртқы мәселелеріне тікелей және қатаң түрде араласу туралы шешімге келді. Осындай қарым-қатынаста 80-ші жылдардағы иран-ирак соғысын ұзартуға әбден атсалысқан АҚШ, исламдық Иран республикасының күйзелісіне итерді.
Иран және Ирак ғасырлар бойы шекаралық дауды шеше алмай келуде. Қазіргі таңда бұл мәселенің қайта өршуіне отаршыл державалардың, әсіресе, Ұлыбританияның рөлі зор еді. 1975 жылы Алжирде Иран және Ирак мәселесін шекера мәселесін шешкендей еді. Қазіргі мәселе түйіні Шатт-әл Араб өзені болды. Тегеранның күші басымырақ болуы нәтижесінде, бұл аймақтың көп бөлігі Тегеранға тиесілі болды. Ал Тегеран өз негізінде Бағдатқа бір елі ауданды беруге және ирактық күрдтерді қолдаудан бас тартатынын айтып, келісімге келді. «Шахтық» үкімет құлағаннан кейін ИИР әскери жағынан әлсіздік танытуы, Ирак өз кезегінде араб монархтарының қолдауына ие болып, әскерлер саны мен сапасын көбейтіп, шекера мәселесін қайта шешуге бел буды. Оның үстіне шииттер билеген Иранда әскерлер екіге бөлініп, әскерлер бардаг жоққа айнала бастады. Тегеран Бағдаттан ирактық шииттердің билеуші органдарда көп болуын талап етсе, ол бағдат Тегеранның демаркациялық сызықтың бұзылуыменайыптауымен қатар, Парсы шығанағына шығатын жалғыз жолы – шатт-әл- Араб өзенінде ирактық кемелердің жүзуі мүмкіндігі азайтылғанын және бұл жағдайдың өзгеруі талап етті. Сол себепті, 1980 ж. 17 қыркүйекте Бағдат алжирдік келісімшарттан бас тартып, 22 қыркүйекте тегеранға
қарсы соғысты бастады.* Соғыстың басталуы АҚШ тарапынан
қолдау тапты. Бірақ алғашқы дипломатиялық жақындасуды күтті. Тез арада басып, жаныштау іске аспағандықтан, ИИР
*Бодянский В.Л. Современный Кувейт: Справочник. – М., 1971. Б.-21.

тарапынан біріңғай қарсылықтың күшеюінен соғыстың ұзаққа созылуынан қаржы-қаражат тапшылығынан, ИИР-ді жалғыз жеңе алмайтынын түсінген Саддам Хуссейн панарабизм және антиамерикандық саясатынан бас тартуына әкеп соқты. Араб монархтары ирандық революцияның өздеріне қауіп төндіретіндігін және Иранның понарабизмді яғни, араб мемлекеттерін біріңғай біріктіріп, өзі көшбасшы болу идеологиясынан бас тартқанын түсініп, Иракқа қаржылай көмек көрсетуге ұайғарды. Тек 1981-1987 ж. ж. жалпы араб монархтарының бірегей қаржы көмегі 45 млрд. доллапрды құрады. Оның ішінде Сауд Арабиясы 26 млрд., кувейт – 12 млрд. БАӘ – 5 млрд. қалғандары 2 млрд. доллар.** Үлкен қаржылай көмек алған Саддам Хуссейнге және ИИР-ге БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі қару-жарақ сатуға тыйым салған болатын. Сонла ла антиамерикадық және исламистік фундаменталистік бағыт ұстаған Тегеранға қарсы Вашингтон келісімге келетін бағдатқа қару-жарақ сатуға кіріседі. Қаржыланған және қаруланған Саддам Хусейннің өндірістік және ауылшаруашылық жағынан дамыған Аятолла Хомейниге күші жетпеген Саддам Хусейн «танкерлік соғысты» бастады. Парсы
шығанағында интернационалды әсіресе, АҚШ-тық әскери теңіз күшінің әскери кемелерінің шоғырлануы араб мемлекеттерінің мәселелеріне тікелей араласуына әкелді.

**Слинкин М.М. Ирано-иракская война 1980-1988 г.г: борьба на море. – Симферополь, 2001. Б.-41.

Танкерлік соғысты бастаған Саддам Хусейн,интернационалды күштердің араласуына мұқтаж болды.Араб және батыс мемелкеттері арасында Бағадаттың жақтастары көп болған кезде Тегеранда жаулары сондай-ақ көп еді. Бағдат пен Тегеран бір – бірінің мұнай шығаратын аймақтарын бомбалап, танкерлерін теңізге батырып, өздерін-өздері қатты шығандатты. АҚШ және араб монархтар исламдық ИИР бұл соғысты әлсірегенін қалады. Әлсіреген және қалжыраған Тегеран, бойындағы бар күшін жинап, Бағдатқа қарай бет ала бастауы, Араб монархтарын үрейлендәрдә. ИИР-дің соғысты жеңуі аса қиын жағдайға лдушар етуі мүмкін болатын. Вашингтон өз кезегінде, Бағдатқа барынша көмектесті. Технологиының жаңа түрлерін, атом бомбасын дамыту өндірісін, биологиялық қаруларды Бағдатқа беру арқылы оны күшейтті.
1980 жылы басталған соғыс 1988 жылы инренационалды күштерінің араласуы нәтижесінде аяқталды. Иран – Ирак соғысында елдің экономикалық әлеуметтік деңгей қатты құлдырап кетті. Саддам Хуссейн бастаған Ирактың да жағдай мәз емес еді. Бірақ, қаржыланған және жаңа үлгідегі қарулармен жабдықталған Ирак әскерлері араб мемлекеттері арасында ең беделді күшке айналды. Бағдат та Тегеран да сыртқы күштердің көмегіне зәру болды. Бұл фактор АҚШ-тың және араб монархтарының позицияларын күшейтті. Иран-Ирак соғысы жылдарында араб монархтары өздерінің биліктерін сақтап қалып, одан әрі күшейтті. Сонымен қатар, Батыс тарапынан үлкен одақтастыққа ие болды. Кейін де қандай дақиын заман туғанда батыстың көмегіне иек артуды жөн көрген. Араб монархтары батысқа әскери-теңіз базаларын салуға рұқсат берді. АҚШ-тың негізгі әскери-теңіз күштерінің базасы Бахрейнде орналасты, Омандағы Салале, Сибе, Туруганте және Хасебе, сонымен қатар, Масир аралындағы базаларды ағылшындар мен американдықтар бірегей қолданды. Иран-Ирак соғысы, АҚш-тың Парсы шығанағындағы әскери-теңіз базаларының шоғарлануына, олардың әскери іс-қимылдарына араб монархтары тарпынан қолдауға ие болуына себепші болды.
Жүз мыңдаған әскері бар Саддам Хуссейн, араба монархтары және бастыс мемлекеттерінің қолауы нәтижесінде Парсы шығанағандағы алпауыт күшке айналып, арабтардың өздеріне қарсы қауіпке айналды. Иран-Ирак соғысында экономикалық жағына қажыған Ирак әскерін біріңғай ұстап тұру қиынға соқты. 80-ші ж. соғыста Саддам Хуссейн 100 млрд. долардан астам қаржы жұмсады. Қаржы тапшылығын шешу жолдары шешім таптырмады. АҚШ-тың және араб монархтарының қолдарында «шоқпар» ретінде сезінген Саддам Хусейнге соғыс біткеннен кейін қарж және саяси көмек тоқтатылды. Ирактың қаржф мәселесін шешетін Кувейтті жаулап алынуы деп түсінді. Егер Ирактың мұнай бағалары көтерілмесе, Кувейт тарапанан мұнай бағаларының төмендетілмесе, Иракқа кең көлемде несие берілмесе, Куветте өзінің 19- шы провинциясы ететінін мәлімдеді. 1961-жылы Ұлыбритания кувейтегі өзінің құықытарынан бас тартып, оған тәуелсіздік сыйлады. Сол кезде, Ирактың президенті Керим Касем ұлттық мүдде туралы сөз айтты. Кувейт мұрагерлік бойынша Иракқа тиесілі болатын. Себебі, Осман империясына кірген бұл аумақ Ирактың бір бөлігі ретінде қарастырылған болатын. Ирак президентінің бұл жолдауы Кувейттің билеуші династиясы ас- Саббах әулеті Ұлыбританиядан көмек сұрады. Тезарада көмекке келген британдықтар өздерінің әскерлерін Кувейтте орналастырды. Бұл іс-әрекет Касемнің ойынан арылуы ықпал етті. Екі жылдан кейін Кувейттің тәуелсздігін мойындады.
Жоғарыда айтылғандардың себептерінің бірі етіп, мұнайдың бағасынң түспегенін және бұл ажағдай Ирактың экономикасына етріс әсер еткендігін сылтау етіп, 1990 жылы екінші тамызда Ирак Кувейтке соғыс ашады. Кувейт паршы шығанағындағы ең кішкентай мемлекет бола тұра ең бай мемлекеттердің бірі еді. Кувейтті жаулап алған Ирак, оны 19-шы провинциясы деп жариялап, барынша тонауға кірісті. Мұқтаждықтарын басуға жететін Кувейттің байлығы айтарлықтай зор еді.* Саддам Хуссейн өзіні іс-әрекетіне қолдаушылар іздеп, «бай мен кедей» тактикасын, яғни, мұнайдан түскен ақша теңдей бөлінуі туралы ой-пікірлерді алға тартты. Ирактықтар араб халықтары арасынан кең түрде қолдауға ие болды. Себебі, көптеген араб мемлекеттерінің әлеуметтік жағдайытөмен болды. Олар: Алжир, Судан, Йемен

* Олимпиев А.Ю. Ближний и Средний восток.– М., 2004.Б.-43
және тағы басқа Саддам Хуссейннің куветті жаулап алуы тек осындай ғана қолдауға ие болы. Исламдық Иран Республикасының революциялық ағымының тарауынан қорыққан араб монархтары өздері иранға қарсы «қалқан» ретінде қолданылған Ирак, өздеріне «қылыштай» тиді. Сауд Аравияның монархы Иракқа қарсы жалғыз өздері тұра алмайтынын түсініп, АҚШ-тың көмгіне жүгінудіжөн көрді. Оның үстіне бүкіл әлем Иранның агрессияшылактісіне қарсы шығып, оны айыптады. БҰҰ-ның қпуіпсіз кеңесі 1990 ж. 28 қарашадағы № 6678 қаулысы АҚШ-қа Ирак-Кувейт соғысына араласуға рұқсат етті. Яғни, АҚШ-қа бұл аймақта әскериәскери іс-әрекетін еркін жүргізуге болады. КСРО-ның АҚШ-ты қолдауы оның басты қателігі десе де болады. Себебі, парсы шығанағында және Орталық Азияны қолдаушылары көп АҚш беріп қойды. Араб монархтары Иран-Ирак соғысы кезінде АҚШ-тың шын ниеттес одақтас екеніне көзі жетіп, АҚШ-қа одан әрі бұл аймаққа араласуға яғни, өз дегенін орындатуға итермеледі. Ал, АҚШ өз кезегінде аянбады. АҚШ Сауд Арабияға бірлескен мемлекеттерді 250 мыңдық қарулы күшін шоғырландырды. Кувейттің Иракты жаулап алынуы батыс пен Кеңестік одақиың Иракқа деген қарым-қатынасын түбегейлі өзгертті. Араб мемлекетерінің билеушілері Иракты Иран-Ирак соғысында қолдағанына қарамастан өздеріне шабуыл жасағанына қатты ызаланды. АҚШ ирактың агрессияшыл актісін қатаң ......