География | Алтай таулы аймағына сипаттама

Мазмұны

І Кіріспе...................................................................................................................3
ІІ Негізгі бөлім
1. Алтай таулы аймағына сипаттама.....................................................................4
2. Климаты мен жер бедері....................................................................................6
3. Геологиялық құрылысы мен кен байлықтары.................................................8
4. Алтай тауының табиғат зонасы.........................................................................9
5. Өсімдік топырақ жамылғысы және жануарлар дүниесі...............................11
6. Өзендері мен көлдері.......................................................................................13
ІІІ Қорытынды.....................................................................................................15
ІҮ Пайдаланылған әдебиеттер..........................................................................16
. Алтай таулы аймағына сипаттама.
Қазақстан Алтайға Алтай таулы өлкесінің оңтүстік және оңтүстік – батыс бөлігінің Алтай таулы өлкесі 48 о б.е, 52о. с.е. аралығында жатқан үлкен аймақта қамтитын таулы өлке. Алтай тауы негізінен Ресеймен Қазақстанда орналасқан. Орографиялық жағынан Алтай таулы өлкесі 5 бөлікке бөлінеді.
1) Оңтүстік Алтай
2) Шығыс Алтай
3) Орталық Алтай
4) Солтүстік – Шығыс Алтай
5) Солтүстік – Батыс Алтай
Алтай тауының шекарасы айқын бөлінген географиялық обьектілерден тұрады. Алтайдың солтүстік және солтүстік – батысында Кузмецк Алатауымен Салайы бұйратымен және Батыс Сібірімен шектеседі. Солтүстік-шығысында батыс саясымен жағаласады. Алтай сілімдері батыста Ертіс маңы ойпатына жалғасады. Алтайдың оңтүстік шекарасы оңтүстік Алтаймен Зайсан депрессиясы арасындағы тектоникалық жарықпен белгіленеді. Оңтүстік шығыста Табын – Богда – Оло Тау сілімінің етегінде Алтай Маңғолия Алтайымен шектеседі. Алтай таулы өлкесінде рельефтің 3 негізгі типтері кездеседі:
1) Ескі пенепменнің қалдық беттері
2) Мұздықты невонльді өңделуі бар. Биік таулар немесе альпілі Мұздықты рельеф.
Ф-ОБ-001/024
3) орташа және аласа таулы эрозцялық денудоциялық рельефі.
Ежелгі пенепленнің үстірт тәріздес ниеті Алтай үстінің шамамен 1/3 бөлігін алып жатыр. Ежелгі пенепленнің беткейлері жоталарды осьтік бөлігінде жақсы сақталған. Оларда 4 -тік мұз басудың іздері байқалады. Мысалы, мореналық қырқалар, төбелер мұздық көлдер, қай тастар т.б. Алтайдағы мұздықты және невальді өзгеріске ұшыраған биік таулар. Пенепленденген беті көрініп тұрады да катун, чуя, қурай, чехачев, союнген т.б. жоталарының ең биік учаскелеріне қамтиды. Альпілік рельефтің жалпы ауданы Алтайдың бүкіл бетінің 1/10 бөлігін алып жатыр. Рельефтің альпілік формалары бар: жоталар, ежелгі және қазіргі мұздық эрозияның күшті тілімденген. Мұздықтардың әсері т.б. Тиктоникалық қозғалыстардан пайда болады. Солтүстік беткейінде құламалығы күшейе түседі. Солтүстік беткейінде мұз басу басымырақ жүреді. Эрозиялық денудациялық аласа таулар орташа таудың биіктіктері 500-ден шет жақтарында, ал орталық бөліктерінде 1800-2000метрге дейін көтеріледі. Орта таулы рельеф Алтайдың Морфологиялық бейнесінде тау-аралық кең ойыстардың маңызы үлкен. Олар жотаның аралығымен көбінесе ендік бағытында созылып жатыр.
Қазақстандық Алтайдың өзіне тән орографиялық ерекшеліктері бар 3 ауданнан тұрады.
1. Оңтүстік Алтай.
2.Орталық Алтай.
3. Қолба жотасы.
Оңтүстік Алтай оңтүстігінде Бұқтырма өзенімен және Зайсан көлімен қара Ертістің арасында жатыр. Батыс Ертіс өзенінің аңғары
Ф-ОБ-001/024
қалба жотасынан болып тұрады. Шығыста Табын – Богда – Оло тау торабы және бүкіл Алтай жүйесінің орталығы биік Укок тау қыратымен тұтасып келеді. Осы жерден басқа оңтүстік-батыс екі тау жотасы тараған. Оларды Күршім өзеніне Қарақоба өзенінің жоғарғы бөлігі айырып жатады. Оңтүстік Алтайдың солтүстік тобына жатады. Жоталарға Тарбағатай жотасы биіктігі 2500 метр, Сарышсақты, 3400 метр, Нарын жотасы 2400м, т.б. Ал оңтүстік тобына жататын жоталарға оңтүстік Алтай жотасы биіктігі 3450м, Сарытау 3300 м, Күршім 2500м. араласқан Оңтүстік Алтайдың оңтүстігінде оқшау келген Асу жотасымен Сарытаудың арасында 1434 м. биіктікте Марқакөл қазаншұңқыры.
2. Климаты мен жер бедері.
Алтайдың климаты тым континентті. Қысы суық әрі ұзақ қаңтар айының орташа температурасы тау аралық ойыстарда 27-30оС, тау етешктері мен жазық жерлерінде 13-16оС. Ең суық орташа температура Марқакөл көлінің маңында (27,6оС) Алтайдың ең жылы шілде айының орташа температурасы 18-20оС, ал 1000-1500 метр биіктікте ол 14-16оС-тан аспайды.Ең жоғарғы температура Зайсан қазан шұңқырында 40оС-қа дейін. Жер биіктігі артқан сайын, температура инверциясының нәтижесінде, қысқы температура төмендеп отырады. Сондықтан тауда қыста жылы, жазда салқын, далалар мен жазықтықтарда қыста суық, жазда ыстық болып келеді. Ылғалды желге ашық жатқан батыс және солтүстік-шығыс Алтайда
Ф-ОБ-001/024
жауын-шашын мөлшері 1200мм-ге жетеді. Кей жерлерде 2000мм. Алтайдың шығысы мен оңтүстігінде жауын-шашын мөлшері 200-300мм.(Шұй даласында 100мм.), ал Зайсан қазан шұңқырында 150мм. шамасында.Жауын-шашын, көбінесе көктем мен күз айларында жауады. Өзен бжойы мен тауаралық ойыстарды қуалай сошғатын тұрақты жел жазда сирек байқалады. Қыста батыстан суық әрі қарлы боранды «құбыла желі» оңтүстіктен Алтай желі соғады. Ауа райы Алтайда құбыла желімен келетін ашық аязды, болып келсе, Алтай желінен кейін онда бұлтты әрі жылы болып қар жауады.
Жер бедері. Алтайдың өзіне тән орографиялық ерекшеліктері бар. Оның жоталары мен қыраттарының биіктігі, сондай-ақ олардың бағыттары жер бедеріне ерекше сипат береді. Алтайдың ең биік және қатты тілімденген жоталары – Қатын, Оңтүстік және Солтүстік Шуй, Оңтүстік Алтай, Сарымсақты, Сәйлүгім, Чихачев, т.б. Олардың орташа биіктігі 3000 м-ден асады. Мұнда альпі типтес жер бедері басым. Тау беткейлері өте тік, құзды, шыңды, шатқалды, жартасты келеді. Тау жүйесінің ең биік шыңы – Ақтау (Мұзтау) (4056 м). Осы тұстан бастап таулар жан-жаққа қарай біртіндеп аласарады. Орташа биіктігі 1500-2000 м таулардың үсті жадағай, тегіс кей жерлері ғана дөңес, ал беткейлері тік келеді. [Мысалы, Шабанбай таулары, Қоржынтау (Холзун), Тегерек (Тигерец), Үлбі жотасы, Ануй жотасы, т.б]. Орталық және Оңтүстік Алтайдың басты жоталары мен тау тізбектері негізінен, ендік бағытта, ал Батыс және Солтүстік тау жоталары оңтүстік-шығыстан солтүстік батысқа қарай, кейбірі бойлық бағытта созылған. Алтай тауларына ұзын, кейде кең дала деп аталатын тектоникалық тауаралық ойыстар. (Шуй, Құрай, Ойман, Абай даласы,
Ф-ОБ-001/024
Нарын даласы) мен үстіртті жазықтар тән (Үкөк, Ұлаған, Чулышман, Жайдақ, т.б). Олар ел қоныстанып, мал жаюға өте ыңғайлы.
3. Геологиялық құрылысы мен кен байлықтары.
Алтай тауларының қазақстандық бөлігі геологиялық тұрғыдан 4 ауданға бөлінеді: Кенді Алтай, Таулы Алтай, Оңтүстік Алтай және Қалба Алтай. Олар Орал – Монғол геосинклинальдық белдеміндегі қайта көтерілген тауларға жатады. Оның оңтүстік бөлігін Сібір платформасы құрайды. Таулы өлкенің іргетасы, негізінен, палезой дәуірінде пайда болып терригенді, карбонатты және жанартау текті метаморфтанған тау жыныстарынан түзілген. Кейбір тұсында интрузивті жыныстар жер бетіне шығып жатыр. Алтайдан палеозой құрылымының іргетасы болып саналатын жоғарғы прятерозойдың таққтатастары, кварциттері кейбір антициклинорийлер мен горсттер (қатын, Теректі жоталары) құрамынан табылды. Жоғарғы палеозой, нера, палиоген, неоген, антропоген кезеңдерінде пайда болып, құрамында қазба көмірі бар континенттік жыныстар бірен-саран тауарарлық ойыстар мен грабендер де шыңғыстай, Голубовка адары маңында, құрай даласы, көкпекті, кіші бөкен, үйбі өз ендерінің бойында кездеседі. Ең көне, ерте колендық құрылымдар Алтайдың шығысын алып жатыр. Бұл құрылымдық процесс орталық Алтайда ердовик пен силурде, ол оңтүстік батыс – Алтайда төменгі тас көмір кезеңінде аяқталды. Осы кезде негізінен, блоктық өте қуатты. Тектоникалы қозғалыстар нәтижесінде интрузив жыныстары пайда болады. Онда
Ф-ОБ-001/024
қорғасын, мырыш, күміс, вольфрам, тантал, қалайы, молибден, сынап, т.б. металдық кен тастар, тас көмір, қоңыр көмір, жоңғыш тақта тастар, асыл және әшекей тастар, құрылыс материалдары мол. Бұлардың ішінде аса маңыздысы – шығыс Қазақстанның металлургия базасын құрайтын полиметалл кентастары (Қ.Алтай металлургия аймағы).
4. Алтай тауының табиғат зонасы.
Қазақстандық Алтай дала және шөлейт зонасының шекарасында орналасқан. Сондықтан таудың төменгі белдеуі далаға ұқсайды. Қазақстандық Алтай тауы Сібір өсімдіктерінің басымдылығымен ерекшеленеді. Алтай тауының биіктік белдеуі бойынша бірнеше зонаға бөлінеді:
1. Дала зонасы – батысында биіктігі 300-400 м биіктікке дейін барады, ал
оңтүстік шығысында 500-600 м биіктікке дейін көтеріледі. Батыс беткейінің топырағы қара топырақты шөпті дала болып келеді. Өсімдігі: итмұрын, үшқат, долана, тобылғы, қараған басым болады. Оңтүстігі мен оңтүстік шығысында топырағы ашық каштан, өсімдігі жусанды бетеге, бетегелі бозды, сұр жусан, шашақты боз және жоңышқа басым орын алады. Бұталардан тобылғы, қараған, қарақат, итмұрын, долана т.б.
2. Орманды дала белдеуі – батысындағы биіктігі 1000 метрге дейін барса, шығысында 1500 метрге дейін барады. Мұнда өсімдіктер аралас өседі. Топырағы дала ме.н орманды далаға ұқсас болып келеді. Өсімдігі – қайың, көктерек, жылтыр терек, тал, мойыл, итмұрын, долана т.б.
Ф-ОБ-001/024
3. Орман зонасы – топырақтағы қоңыр орманның тау топырағы,
биіктігі мен солтүстік-шығысында Сібірлік шырша, самырсын, май қарағай және Сібірдің қылқанды орманы басым болып келеді. Оңтүстік шығысымен оңтүстігінде боз қылқанды, бал қарағай, қарағай, май қарағай, сонымен бірге арманның ішінде түлкі .......