Мемлекеттік басқару

КІРІСПЕ

• МЕМЛЕКЕТ ФУНКЦИЯСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ БЕЛГІЛЕРІ
  • Мемлекет функцияларының ұғымы мен маңызы
  • Мемлекет функциясының белгілері

2. МЕМЛЕКЕТ ФУНКЦИЯСЫНЫҢ ЖІКТЕЛУ КРИТЕРИЙЛЕРІ

2.1 Мемлекеттің ішкі функциялары

• • Мемлекеттің сыртқы функциялары

• ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТ ФУНКЦИЯЛАРЫН ІСКЕ АСЫРУДАҒЫ НЫСАНДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
  • Мемлекет функцияларын жүзеге асырудағы нысандары
  • Қазақстан Республикасында мемлекет функцияларын жүзеге асыру шаралары мен әдістері

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

 Тақырыптың өзектілігі. Мемлекеттің әрбір даму кезеңінде оның қызметі туралы мәселелер мемлекеттің жалпы теориясында ең бір маңызды сұрақтардың бірі болып табылады.

 Біздің мемлекетіміздің қазіргі даму кезеңінде ел халқының игілігі үшін өзінің ішкі функцияларын толық көлемде іске асыруға тырысады және әлемдік қоғамдастықтың толыққанды мүшесі бола отырып, халықаралық ынтымақтастыққа негізделе отырып, сыртқы функцияларды іске асыру үшін барлық күш-жігерді жұмсайды.

 Ол осы қызметтердің нәтижесінде мемлекеттің мәні мен әлеуметтік тағайыны көрінетіндігін айқындайды. Яғни, мемлекеттің қызметінің құрылымы белгілі бір қоғамдық қатынастар жүйесіне мемлекеттің қажетті ықпалын тудыратындығымен анықталады. Соның барысында мемлекеттің қызметінің өзгеруі оның құрылымының өзгеруіне әкеп соғады. Сондықтанда мемлекет теориясында функционалдық әдіс бастапқы әдістердің бірі болып табылады.

 Функцияның мәні тек мемлекетке ғана емес, сонымен бірге қоғамға да әсері зор болып табылады. Әрбір заң әдебиеттері мемлекеттің функциясын мемлекеттің мәні мен әлеуметтік сипатынан көрініс табатын, оның ішкі және сыртқы қызметінің негізгі бағыты қоғамды басқарудағы мемлекеттің мақсат міндеттерін айтады. Мемлекеттің функциясы бір жерде тұрмайды, олар әрқашанда жылжымалы сипатта болады, әрі олар үнемі қозғалыста болып өзгеріп отырады.

 Теориялық-әдіснамалық база даму жолымен қозғалу, мемлекеттік шешімдер қабылдауды сауатты талдау, саяси қызметтер нарығының жергілікті, өңірлік деңгейлерінің зерттеулері жеткілікті әзірленбеуіне байланысты мемлекеттің қоғамдағы рөлі, мемлекеттік реттеу, мемлекет механизмі мен оның басқару құралдарындағы мәселелерін нақты талқылау қажет.

Қоғамда болатын нақты тарихи жағдайларға байланысты мемлекетте әртүрлі функциялар орын алады. Айталық, ежелгі кезеңдегі шығыс азияттық мемлекеттердің басты функциясы қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру болып отырды.

Көшпенді мемлекеттердің басты функциясы мемлекетті сыртқы жаудан, соғыстардан қорғау болады. Күні бүгінде дамыған демократиялық мемлекеттердің басты функциясы азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету болып табылады.

Аталғандай мемлекеттің функциясы тікелей жалпы адамзаттық мәнін көрсетеді. Оның мазмұны қоғам мүшелерінің топтық, ұлттық және жеке мүдделерін ескереді: мемлекеттің функциясында оның белсенді қызметтегі мәні мен рөлі ашылып жүзеге асырылады, мемлекеттің қызметі тарихи пайда болып дамиды. Мемлекет өзінің әлеуметтік мәнін, тағайынын орындау барысында сәйкес қызметті жүзеге асырады. Мемлекеттердің функциялары әртүрлі тарихи типтерде қалыптасуына қарамастан өзіне тән ерекшеліктерімен, заңдылықтарымен дамиды.

 Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті мемлекеттің функциялары мемлекеттің алдында тұрған мақсаттар мен міндеттерді шешу жөніндегі қызметінің негізгі бағыттары.

 Нақты мемлекеттің мәні, оның табиғаты мен әлеуметтік мақсаты дәл осы функцияларда көрініс табады. Функциялардың мазмұны осы мемлекетті не істеп жатқанын, оның органдары немен айналысатынын және олар көбінесе қандай мәселелерді шешетінін көрсетеді.

 Мемлекет қызметінің негізгі бағыттары ретінде олар қызметтің өзінен немесе осы қызметтің жекелеген элементтерімен теңестірілмеуі тиіс.

 Функциялары мемлекеттің алдына қойылған міндеттерді шешу үшін жүзеге асыруы тиіс қызметін көрсетуге арналғанфункцияның негізгі белгілерін терең зерттеу, сондай-ақ мемлекеттің даму бағытын түзетуге мүмкіндік беретін мемлекеттік институттар жүзеге асыратын функцияларға назар аудару болып табылады:

- мемлекеттік функция - заң жобаларын, мемлекеттің мақсаттары мен міндеттерін іске асыруға бағытталған құқықтық базамен заңды түрде бекітілген мемлекеттік жүйе органдарының заңды - бағынышты қызметі.

- мемлекеттік функция -мемлекет қызметінің негізгі бағыты, соның арқасында азаматтардың әлеуметтік әл-ауқаты қамтамасыз етіледі, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының іске асырылуына, мемлекет пен қоғамды тұрақты тиімді басқаруға кепілдік беріледі.

- мемлекеттік функция - заң шығарушылыққа қатысты қайталама болып табылатын және экономиканы, қоғамның рухани-мәдени өмірін, әлеуметтік-саяси аренаны реттеу арқылы тікелей жүзеге асырылатын атқарушылық қызмет.

Белгіленген проблемаларды шешу және қойылған мақсаттарды жүзеге асыру үшін келесі міндеттер қызмет етеді:

- Қазақстан Республикасында мемлекет функциясы мәнін және оның ерекшеліктерін қарастыру;

- мемлекеттік аппарат пен мемлекет механизмінің өзара байланысын зерттеу;

- Қазақстан Республикасындағы заң шығарушы және атқарушы биліктің механизмі, мақсаттары мен функцияларын талдау;

- атқарушы билік пен мемлекеттік басқарудың арақатынасын зерделеу;

- Тарихи мысалда мемлекеттің қалыптасуын анықтау

- Мемлекет функциясыны тиімділігін арттырудың негізгі проблемалары мен перспективаларын көрсету.

 Зерттеу объектісі. Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бергі саясаты мен мемлекеттің алдына қойған бағыттарында кездескен элементтердің бірі болып саналатын функиясының жіктелу критериилеріне негізделген тақырыптары мен мәселелері жазылған.

 Конституциялық жай заңдар, заңға тәуелді актілер қабылданғанда, сондай-ақ бүкіл құқық қолдану практикасы қалыптастырылғанда негіз етіп алынатын конституция еліміздің конституциялық саясатын білдірудің негізгі нысаны болып табылады деп айтуға болады.

 Зерттеу пәні. Мемлекеттің функциялары - бұл мемлекеттік органдардың барлық жүйесінің қоғамның үйлесімді экономикалық, әлеуметтік және рухани дамуына, басқа мемлекеттермен өзара іс-қимыл және ынтымақтастық кезінде бағытталған тұтас, өзара байланысты қызметі.

  Заң әдебиетінде мемлекеттің функциялары әр түрлі мағынада және бірнеше түрлерге бөлініп беріледі. Кеңес дәуірі кезінде басылып шыққан әдебиеттерде социалистік мемлекеттің ішкі функцияларын негізінде төрт түрге бөліп қарады: шаруашылық ұйымдастыру, еңбек пен тұтыну өлшемін есепке және бақылауға алу, мәденитәрбиелік және құқық қорғау Социалистік мемлекеттің аталмыш функциялары негізінде бір орталықтан басқарылатын тоталитарлық жүйенің мақсаттары мен міндеттерін қамтамасыз етіп, іс жүзінде асырды, экономика саласында мемлекеттік монополия үстемдік етті.

Функция заң ғылымында мемлекет пен құқықтың алдында тұрған мүдде мақсаттарды, міндеттерді орындау қызметінің негізгі бағыттарын және оның әдіс тәсілдерін анықтап, іске асыруды біріктіреді. Осы тұрғыда мемлекеттің, үкіметтің, мемлекет аппаратының функциясы деген заңды ұғым қалыптасады.

Мемлекеттің функциясы Кеңестік дәуірде өте кең түрде пайдаланылды. Функция мемлекеттің таптық мазмұнына сәйкес өзгеріп, ескіріп, жаңарып отырады. Қазіргі кезеңде Кеңес Одағы ыдырап, республикалар дуниежүзілік қауымдастыққа бет бұрып, либерал демократиялық даму процесіне көшкенде мемлекеттің функциясын тек қоғамның таптық мазмұнына сәйкес қарастыру дұрыс болмады. Себебі, функцияның дамуына таптармен бірге халықтың рухани сана сезімі, мәдениеті, глобалдық меселелері әсер етеді. Бұл дүниежүзілік саяси көзқарас.

 Тақырыптың ғылыми тәжірибелік құндылығына келетін болсақ: Осы жұмысты жазуға көптеген әдебиеттерді пайдалана отырып, Қазақстан Республикасының конституциясын басшылыққа алдым.

 Осы жұмысты зерттеу объектісі - Мемлекеттік функцияның барлық ұйымдық құрылымының жүйе құраушы элементтері ретінде қаралатын мемлекеттік органдар болып табылады.

 Жұмыстың құрылымы: Негізгі үш тараудан тұрады. Оның құрылымы мен тараулары мемлекеттік органдарының жұмыстарының ұйымдастырылуының өзекті мәселелері, мемлекеттік басқарудың функциялары сипаттамасы, қызметі жүйесі негізделіп жазылған. Соның нәтижесінде өзімнің ой пікірімді әрбір тараудың, сұрақтардың мазмұнынан өз шешімімді таптым.

1 МЕМЛЕКЕТ ФУНКЦИЯСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ БЕЛГІЛЕРІ

1.1 Мемлекет функцияларының ұғымы мен маңызы

 Мемлекеттің мазмұны әртүрлі көптеген функцияларды орындауына байланысты олардың ғылыми жіктелуі қажет. Мемлекеттің табиғаты және оның саяси жүйедегі жағдайы оны басқа саяси институттардан ерекшеленетін бірқатар ерекше функциялардың болуын болжайды. Мемлекеттің функциялары мемлекеттік биліктің егемендігіне байланысты оның қызметінің негізгі бағыттары деп аталады. Қандай да бір үкімет сайлайтын саяси стратегияның негізгі бағыттарын, оны іске асыру құралдарын көрсететін мемлекеттің мақсаттары мен міндеттері функциялардан ерекшеленеді.

 Мемлекеттің функциялары қоғамдық қатынастарда кездесетін салалары бойынша ішкі және сыртқы болып, әрекет ұзақтығы бойынша кезесетін тұрақты, мемлекет дамуының барлық кезеңдерінде жүзеге асырылатын және уақытша, мемлекет дамуының белгілі бір кезеңін көрсететін болып, мәні бойынша кездесетін негізгі және негізгі емес болып, сомен қатар қоғамға әсері бойынша кездесетін қорғау және реттеу болып жіктеле алады.

 Қоғамдық өмірдің қай саласында да ішкі немесе сыртқы жіктелуі, мемлекеттің қандай да бір функциялары жүзеге асырылатынына, олардың ішкі саяси немесе сыртқы саяси міндеттерді шешуге байланысты жіктелуінен көруге болады. [1]

 Негізгі функциялар-белгілі бір тарихи кезеңде оның алдында тұрған түбегейлі стратегиялық міндеттер мен мақсаттарды жүзеге асыру жөніндегі мемлекет қызметінің аса ортақ, маңызды бағыттары болады. Мемлекеттің негізгі функцияларына бірқатар жалпы белгілер тән.

 Біріншіден, оларда мемлекеттің санаты және жалпы адамзаттық мәні, оның әлеуметтік мақсаты неғұрлым маңызды. Әрине, оның барлық функцияларында басқаша көрінеді. Алайда, мемлекеттің әртүрлі функцияларында оның мәні мен әлеуметтік мақсаты бірдей емес.

 Негізгі функцияларда олар бірінші орында сияқты, тікелей және барлық айқын көрінеді. Басқаларында осындай тікелей көрініске ие емес және негізгі функцияның мазмұнына байланысты оларды қарау арқылы ғана анықталуы мүмкін. Мысалы, бір жағынан, байланыс құралдарын жолға қою, жолдарды жөндеу, көлік жұмысын қамтамасыз ету, өсімдіктерді аурулардан қорғау жөніндегі халықаралық конвенцияларға қатысу, індеттермен күрес сияқтылар, екінші жағынан, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, меншіктің барлық нысандарын, құқықтық тәртіпті, ел қорғанысын және тағы басқа қорғауды жүзеге асыратын мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік қызметі. Екіншіден, әдетте бұл үшін арнайы органдар жүзеге асыратын көптеген мемлекеттік функцияларға қарағанда (мысалы, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, жоғары білім беру, қаржы қызметі, дипломатия, сыртқы сауда және басқалары) негізгі функциялар мемлекеттік аппараттың барлық немесе көптеген буындары әртүрлі шамада болса да, жалпы мемлекеттің қызметіне жатады.

 Үшіншіден, өзінің мазмұны мен құрылымы тұрғысынан негізгі функция кешенді, ұжымдық сипатқа ие және әрдайым жүйелі талдауды талап етеді. Ол мемлекеттің күш-жігерін оның ішкі немесе сыртқы қызметінің шешуші, басты бағыттарының біріне шоғырландыруды жүзеге асырады. Оның объектісі әлеуметтік өмірдің белгілі бір үлкен саласында белгілі қоғамдық қатынастардың ұқсастығына ие кең ауқымды болып табылады (мысалы, экономика, салық салу, әлеуметтік қатынастар, экология, бейбітшілікті қамтамасыз ету және әлемдік тәртіпті қолдау және басқа салаларындағы қатынастар).

 Осыған орай мемлекеттің негізгі функциялары қоғамдық қатынастарға мемлекеттік ықпал етудің неғұрлым маңызды бағыттары бойынша негізгі емес функциялар деп аталатын оның көптеген басқа да функцияларын қамтиды, топтастырады. Соңғылары, негізгі функциялардың құрамдас құрылымдық бөліктері бола отырып, мемлекет қызметінің нақты, және осы мағынада неғұрлым тар, қоғамдық өмір саласындағы міндеттерін орындау бағыттарын белгілейді.

 Мемлекеттің негізгі және негізгі емес функцияларынан мемлекет органдарының функцияларын, яғни жекелеген органдардың құзыретін, құқықтары мен міндеттерін олардың мемлекеттік тетігі мен қоғамның саяси жүйесіндегі орны мен мақсатына сәйкес іске асыруды шектеу қажет.

 Мемлекеттің негізгі функцияларын жүзеге асыру өзінің мазмұны бойынша көптеген негізгі емес мемлекеттік функциялар мен жекелеген мемлекеттік органдардың функцияларын іске асырудың үздіксіз процесі болып табылады. [2]

 Мемлекеттік функциялардың аталған түрлерінің арасындағы арақатынас мемлекет қызметіндегі жалпы, ерекше және бірлі-жарым диалектикасын көрсетеді. Сондай-ақ мемлекеттің функцияларын оны қалыптастыру мен қызметінің қағидаларымен араластырған жөн.

 Мемлекеттің функцияларын ішнара заңнамалық, басқару, құқық қорғау, соның ішінде сот және ақпараттық болып бөлугеде болады.

 Бұл жіктеменің ерекшелігі, ол мемлекеттік билікті іске асыру процесін бейнелейді, бұл заң шығарушы атқарушы, сот билігі тармақтарының жиынтығына байланысты, бірақ ғылыми және тәжірибелік мақсаттарда жиі пайдаланылатын таза формальды жіктеме бола алады. Мысалы, ақпараттық функция төртінші биліктің, бұқаралық ақпарат құралдарының қызметін сипаттайды. Оның мазмұны, тәсілдері мен құрылымы, қамтамасыз етілуі заңдылық.

 Бұл функцияның ерекшелігі оның қоғамға әсер ету тәсілінде, халықты мақсатты түрде хабардар ету, қоғамдық санамен санасу, ақпаратты қоғамға берудің басқа да тәсілдері биліктің басқа тармақтарының, бүкіл мемлекеттің жүзеге асырылуы мен жұмыс істеуі үшін қажетті жағдайлар жасалуында. Мемлекеттің функциялары мемлекеттік аппаратты тұтастай, кешенде, жүйеде қамтамасыз етеді, бұл ретте әрбір органның қоғамды басқару бойынша еңбек бөлінуін білдіретін өз функциялары бар.

 Функцияларды орындауды қамтамасыз ету үшін кез келген мемлекетте мемлекеттік аппарат деп аталатын арнайы құрылымдық ұйым құрылады. Мемлекет аппараты - бұл жалпы қағидалармен, түпкі мақсаттың бірлігімен және билік өкілеттігі берілген, сондай-ақ өз функцияларын жүзеге асыру үшін материалдық-техникалық мүмкіндіктері бар мемлекеттік органдардың жүйесі. Мемлекеттік органдар мемлекеттік аппараттың құрылымдық буындары болып табылады.

 Мемлекеттік органды құру үшін құқықтық негіз, яғни арнайы нормативтік-құқықтық актіні шығару қажет. Мемлекеттік органдар жүйесі Конституциямен белгіленеді. Заңдар қабылдайтын өкілді, заңнамалық органдар Парламент, Үкімет, атқарушы билік органдары, Министрліктер және басқалары бар.

 Бұл органдарға қабылданған заңдардың іске асырылуын ұйымдастыру міндеті жүктеледі. Ақыр соңында, заңдардың орындалуын бақылайтын әр-түрлі мүліктік және өзге де дауларды шешетін сот органдары.

 Мемлекеттік органдар күшті және тиімді мемлекеттік билікті жүзеге асыруды қамтамасыз етеді, ол авторитарлық диктаторлық болуы міндетті емес. Заңға негізделген заңды, күшті билік болуы мүмкін. Осылайша, мемлекет органы - бұл функцияларды жүзеге асыру үшін қажетті құзырет берілген мемлекеттік аппараттың құрамдас бөлігі бола алады.

 Құқықтық әдебиетте мемлекет функцияларын жүзеге асыру нысандары деп: біріншіден, мемлекет тетігінің негізгі буындарының қызметі, мемлекеттік емес ұйымдардың қызметіне қарағанда мемлекеттік қызметтің ерекше түрлері, екіншіден, өзінің сыртқы белгілері бойынша біртекті мемлекет органдарының оның функциялары іске асырылатын қызметі түсініледі.[3]

 Бірінші өлшемге сәйкес мемлекет функцияларын жүзеге асырудың негізгі нысандарына: заңнамалық, басқарушылық (атқарушылық), соттық, бақылау-қадағалауды жатқызуға болады.

 Заң шығару қызметі өкілді және заң шығарушы органдардың барлық мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, лауазымды адамдардың және азаматтардың орындауы үшін міндетті заңдар шығаруы болып табылады.

 Басқару немесе атқару қызметі заңдарға негізделген экономика мен мәдениетті дамыту, әлеуметтік қамсыздандыру және денсаулық сақтау, көлік және байланыс, қоғамдық тәртіпті сақтау және елдің қорғанысы және басқа салаларында мемлекеттің функцияларын атқарушы билік мемлекеттік басқару органдарының жедел, күнделікті іске асыруын білдіреді.

 Сот қызметі еліміздің сот жүйесінің барлық буындарының сот төрелігін жүзеге асыру жолымен мемлекеттің функцияларын іске асыруды қамтиды. Бақылау - қадағалау қызметі - мемлекеттік қадағалау мен заңдылықты бақылаудың барлық түрлерінің іс-қимылы арқылы мемлекеттің функцияларын орындау. Бұл қаражат жүйесінде Қазақстан Республикасының аумағында қолданылып жүрген заңдардың дәл және біркелкі орындалуына прокурорлық қадағалау ерекше орын алады.

 Аталған нысандардың әрқайсысы өзіне тән тәсілдер мен құралдарды ескере отырып, мемлекеттің функцияларын іске асыру мақсаттарына қызмет етеді.

 Бұл мақалада мемлекеттің функциялары мен жіктелуі, мемлекет функцияларын жүзеге асыру нысандарын қарастыра алдық.

 Мемлекет ұғымы оның мәнінің, яғни осы құбылыстағы басты, анықтайтын, тұрақты, заңды мәнінің сипаттамасын қамтиды. Мемлекеттің мәніне қатысты теориялар арасында келесілерді бөліп көрсетуге болады.Қазіргі жағдайда жалпы адамзаттық құндылықтарға басымдық беріледі. Осылайша, мемлекет демократияның даму деңгейіне сәйкес келеді және идеологиялық плюрализм, жариялылық, заңның үстемдігі, жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау, тәуелсіз соттың және басқа дамуымен сипатталады.

 Мемлекет пен құқықты түсіну мәселелері, олардың мәні мен даму заңдылықтары оны күрделі және тарихи дамып келе жатқан қоғамдық-саяси құбылыс ретінде анықтауға, мемлекетті түсіну мен анықтаудағы плюрализмнің болуын растауға, мемлекет пен құқық дамуының белгілерін, мәнін, негіздері мен заңдылықтарын айқындауға мүмкіндік береді.

 Бұл саладағы функциялардың эволюциясы өзге сапалық деңгейге ие болады, міндеттіліктің өзге дәрежесін, экономикалық, әкімшілік, құқықтық құралдармен және әдістермен қамтамасыз етілуін талап етеді.

 Мемлекет функцияларының жаңа эволюциясына қоғамның дамып келе жатқан ақпараттандырылуын, деректер базасын, бүкіл жоспарлы ақпараттық жүйелерді құруды, жалпы жоспарлы ақпараттық кеңістікті қалыптастыруға итермелейді.

 Бірақ, әрине, мемлекет функцияларының эволюциясына ең қуатты әсер ядролық және басқа да жаппай қырып-жою қаруын пайдалану мүмкіндігін алып тастауға, ядролық, химиялық және өзге де технологияларды бақылаусыз пайдалану қаупін жоюға объективті қажеттілік болып табылады.

 Мемлекет басқару, билік жүргізу үшін құрылған саяси ұйым болғандықтан оның алдында тұрған міндеттер бар. Сол міндеттерді іс жүзінде асыру үшін мемлекетте арнайы функциялар қажет.

 Функция арқылы мемлекет статикалық формалары, аппараттары, органдар құрылымынан динамикалық, қозғалыс мағынасын айқындайды. Бұл жерде функциялар арқылы мемлекет алдына қойған мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асырады.

  Мақсаттар әр түрлі болады стратегиялық және бүгінгі күнгі. Мысалы, Қазақстан Республиксы мемлекетінің болашақтағы мақсаты экономикасы дамыған, халқының әлауқаты жоғары, кедейлік пен жұмыссыздық жойылған демократиялық құқықтық мемлекет құру. Ал бүгінгі күн мақсаты шағын және бизнесті, мемлекеттік тілді дамыту және тағы басқа мемлекеттің алдында тұрған міндеттер. [4]

 Мемлекеттің функциялары дегеніміз оның алдында тұрған мақсаттары мен міндеттерін іс жүзінде асырудың негізгі бағыттары. Мемлекет және құқық теориясында мемлекеттің функциялары бірнеше түрге бөлінеді. Заң әдебиетінде де мемлекеттің функциялары әр түрлі мағынада және бірнеше түрлерге бөлініп беріледі.

 Кеңес дәуірі кезінде басылып шыққан әдебиеттерде социалистік мемлекеттің ішкі функцияларын негізінде төрт түрге бөліп қарады: шаруашылық ұйымдастыру, еңбек пен тұтыну өлшемін есепке және бақылауға алу, мәденитәрбиелік және құқық қорғау.

 Социалистік мемлекеттің аталмыш функциялары негізінде бір орталықтан басқарылатын тоталитарлық жүйенің мақсаттары мен міндеттерін қамтамасыз етіп, іс жүзінде асырылды, экономика саласында мемлекеттік монополия үстемдік етті.

 Атап айтқанда Кеңестік әміршілдік экономика дәуірінде мемлекет бастанаяқ бәрін басқаруға тырысты. Соның салдарынан ол көптеген қайталанатын қызмет буындары көп ебедейсіз құрымға айналды. Қалыпты дамыған елдерде кеңес мемлекеті бақылауына алуға әрекеттенген міндеттердің і мемлекеттердің функциясына жатпайды.

 Функция заң ғылымында мемлекет пен құқықтың алдында тұрған мүдде мақсаттарды, міндеттерді орындау қызметінің негізгі бағыттарын және оның әдіс тәсілдерін анықтап, іске асыруды біріктіреді. Осы тұрғыда мемлекеттің, үкіметтің, мемлекет аппаратының функциясы деген заңды ұғым қалыптасады.

 Мемлекеттің функциясы Кеңестік дәуірде өте кең түрде пайдаланылды. Функция мемлекеттің таптық мазмұнына сәйкес өзгеріп, ескіріп, жаңарып отырды. Қазіргі кезеңде Кеңес Одағы ыдырап, республикалар дуниежүзілік қауымдастыққа бет бұрып, либерал демократиялық даму процесіне көшкенде мемлекеттің функциясын тек қоғамның таптық мазмұнына сәйкес қарастыру дұрыс болмады. Себебі, функцияның дамуына таптармен бірге халықтың рухани сана сезімі, мәдениеті, глобалдық меселелері әсер етеді. Бұл дүниежүзілік саяси көзқарас.

 Кеңестік дәуірде де, қазіргі кезеңде де мемлекеттің функциясын дамытуға көп көңіл бөлінеді. Өйткені функцияның мәнін терең түсініп, білу тек мемлекеттің бүгінгі жұмысын, қызметін жақсарту ғана емес, сонымен бірге қоғамның мемлекеттің тарихи процесін зерттеп, дұрыс тусінуге коп үлес қосуы.

 Функция мемлекетпен қоғаммен бірге дамып, бірге өмір сүріп келеді. Бұл объективтік процесс. Қазіргі заманда Қазақстан Республикасының функциясы күрт өзгеріп, дамуда, негізгі бағыты нарықты экономиканы қалыптастыру, либерал демократиялық мемлекетті орнату. «Мемлекет функциясы» деген атау, мемлекет жұмыстарындағы мақсаттардың негізі, өте маңызды мақсаттардың негізі, өте маңызды бағыттарын айқындауға пайдаланылады. Себебі, сол арқылы оның әлеуметтік ролі корінеді. Заң шығарушы, атқарушы және сот органдарының қызметтеріндегі мақсаттарына қоғам оірінің бірқалыпты дамуын қамтамасыз ету кіреді.

 Мемлекеттің функциясында, оның мәнін көрсетумен қатар, қоғам дамуындағы негізгі мәселелерді шешудегі ролін және ең алдымен, ел тұрғындарының әр түрлі мүдделерін қамтамасыз ететіндігі айқындалады. Функция деген ұғым латын тілінде (gunСТіО)орындау деген мағынаны білдіреді, математика, физиология, лингвистика салаларында кеңінен пайдаланылады. Функция ұғымы мемлекет және құқық теориясында да кеңінен пайдаланылады.

 Жаһандануға көз жүгіртсек, түрлі елдердің экономикаларының дүниежүзілік интеграциясы, ақпараттандыруы, интернет және басқа жағдайында қазіргі мемлекеттің функцияларының мәселелері өте нашар зерттелген. Кейде мемлекет пен құқықтың отандық теоретиктері, осы мәселе туралы айтқанда, оның ғылыми зерттеулерімен және Кеңес кезеңіндегі сипаттамаларымен ашуға тырысады.

 Алайда, мұндай тәсіл осал және даусыз, өйткені Кеңес мемлекеті өз функцияларын мүлдем өзге саяси жағдайларда және мүлдем өзге экономикалық негізде қарады және жүзеге асырды. Мемлекет пен құқықтың көптеген теоретиктері, мемлекет функцияларының мәселелері бойынша экономистердің, философтардың, басқарушылардың және олардың басқа да мамандарының ғылыми зерттеулері мен әзірлемелерін ескермеді.

 Қазіргі мемлекеттің, кез келген басқа метрикалық түрдегі мемлекет сияқты ғылыми сипаттамасы міндетті түрде функционалдық талдауды, оның негізгі функцияларын қарауды болжайды. Сол себепті, профессор М.И. Байтин мемлекет қызметінің мәселесі мемлекет және құқық теориясында кеңінен тоқталған.[5]

 Термин функция мемлекеттік-құқықтық санат ретінде, әр түрлі ғылымдарда бірдей анықтамасы мен мәні кездеседі. Мысалы, филологияда, құпия және өзінің философиялық ғылымдарда, функцияда (лат. funСТіО) белгілі бір қатынас жүйесінде қандай да бір объектінің қасиеттерін сыртқы анықтау түсініледі.

 Физика, математика сияқты ғылымдарда функция ұғымдары бір айнымалы шаманың екіншісінен тәуелділігін білдіреді, яғни бір шаманың өзгеруі кезінде басқа шама белгілі бір түрде өзгергенде тікелей тәуелділікті білдіреді.

 Бұл категорияның гуманитарлық ғылымдарда маңызды болып саналады. Мемлекет теориясындағы функция қандай да бір саяси-құқықтық институттың бағытын, қызметінің мәнін, мазмұнын, оны қамтамасыз етуді білдіреді. Осыған қатысты функциялардың ұғымдарын, мемлекет теориясы бойынша пікірталаста, мемлекет функциясы - бұл мемлекеттік нысан немесе өзінің қызметінің белгілі бір саласында мемлекет пен қоғам өмірінде мазмұны мен оны қамтамасыз етілуі деп көрсетілген. Бұл ұстанымды жақтаушылар мемлекеттің функциялары деп заң шығару, басқару, сот төрелігі, бақылау және қадағалау деп түсінеді, ал олардың оппоненттері - өмірдің маңызды салаларындағы мемлекет қызметінің бағыттары: экономика, мәдениет, экология, құқықтық тәртіпті, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау және басқалары мысалы, Н. В. Черноголовкин мемлекеттің функциялары деп «мемлекеттің сыныптық мәнінің нақты көріністері ретінде әрекет ететін, оның қызметінің бағыттары (түрлері, тараптары)» деп түсінеді.

  «Мемлекеттің функциялары» ұғымын тікелей қарауға кірісе отырып, Л. Загайнов алғаш рет қозғағанын атап өту керек, оның қорытындысында былай деп айтылған: мемлекеттің әрбір нақты функциясы мемлекеттің нақты объектімен тығыз байланысты, мемлекеттік ықпал етудің мазмұнының, ұйымдық және құқықтық нысандары мен әдістерін жүзеге асырудың бірлігі болып табылады.[6]

 Мемлекет функцияларының мазмұнында компоненті ұғымдар, мемлекет функциясы ретінде, оның мазмұны, яғни белсенді және мақсаттандырылған әсері мемлекеттің нақты саласына қоғамның немесе белгілі бір қоғамдық қатынастар көрсетілген.

 Бұл қызмет нақты мақсаттарға бағынады, қоғамның осы саласындағы немесе қатынастар жүйесіндегі істердің жағдайы мемлекет пен қоғамның мүдделеріне жауап беруін қамтамасыз етуге, олардың үдемелі дамуы үшін жағдайлар жасауға бағытталған.

 Мемлекет өзінің қызмет ету процесінде бір қоғамдық қатынастарды, адамдардың тіршілік әрекетінің бір нысандарын бекітуге, дамытуға және жетілдіруге, бейтараптандыруға немесе басқаларын еңсеруге, үшінші тұлғалардың туындауына ықпал етуге тырысады.

 Қоғам өмірінің қандай да бір салаларында белгілі бір функцияларды орындай отырып, мемлекет жүргізіліп жатқан реформалар, әртүрлі қайта құрулар, қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу арқылы қоғамдық процестердің жай-күйіне әсер етеді.

  Нақты функцияларды жүзеге асыру қоғамның даму жағдайын тұрақтандыру, жасампаз әсер етуі, сондай-ақ оның дағдарыстық жағдайын күшейтуі мүмкін.

 Біздің ойымызша, функциялардың мазмұны бүкіл мемлекеттің мәні мен мақсатына байланысты. Егер оның қалыптасуы мен дамуының ерте кезеңдерінде функциялардың мазмұны неғұрлым сыныптық сипатта болса, қазіргі уақытта бұл үрдіс түбегейлі өзгерді, функциялардың мазмұны неғұрлым жалпы әлеуметтік мақсат пен мазмұнға ие бола бастайды.

 Мемлекеттің функцияларын зерттеу бірнеше ондаған тіпті жүздеген жылдан кейін де өзекті болатынын атап өткен жөн.

 Бұл ретте тәуелсіз мемлекеттің қалыптасуын, оның әлемдік қоғамдастықта алатын орнын, әлемнің дамыған 50 елінің қатарына қосылуы және ЕҚЫҰ-ға төрағалық ету жөніндегі орасан зор міндеттерді ескере отырып, мұның барлығы іс жүзінде мемлекеттің барлық функцияларын егжей-тегжейлі қайта пайымдауға қызмет етеді.

 Мемлекет және құқық теориясы мемлекеттің әрекет етуші тарапын сипаттау, түсіндіру және болжау үшін мемлекет функциясы ұғымын пайдаланады. Функциялардың мазмұны осы мемлекетті не істеп жатқанын, оның органдары немен айналысатынын және олар көбінесе қандай мәселелерді шешетінін көрсетеді.

1.2 Мемлекет функциясының белгілері

Мемлекеттің функциялары, оның даму кезеңдерінің алдарындағы тұрған негізгі мақсаттарына байланысты белгіленеді және сол мақсаттарды іске асыратын құрал ретінде көрінеді.

 Мемлекеттің мақсаттарының мазмұны, оның ішкі және сыртқы жағдайларына байланысты болады. Елдің экономикалық өміріндегі кризистік құбылыстар, мемлекеттен өзінің барлық органдарының күшін біріктіріп, сол экономикалық жағдайды жөндеуді талап етеді. Сыртқы жақтан болуы мүмкін шабуыл қауіпті, мемлекет органдарының тұрғындары ондай жағдайға дайындап, бірігіп қорғанудың алдын ала дайындығын ұйымдастырады.

Заң әдебиетінде мемлекеттің функциялары әр түрлі мағынада және бірнеше түрлерге бөлініп беріледі. Кеңес дәуірі кезінде басылып шыққан әдебиеттерде социалистік мемлекеттің ішкі функцияларын негізінде төрт түрге бөліп қарады: шаруашылық ұйымдастыру, еңбек пен тұтыну өлшемін есепке және бақылауға алу, мәденитәрбиелік және құқық қорғау.

Социалистік мемлекеттің аталмыш функциялары негізінде бір орталықтан басқарылатын тоталитарлық жүйенің мақсаттары мен міндеттерін қамтамасыз етіп, іс жүзінде асырды, экономика саласында мемлекеттік монополия үстемдік етті.

Атап айтқанда «Кеңестік әміршілдік экономика дәуірінде мемлекет бастанаяқ бәрін басқаруға тырысты. Соның салдарынан ол көптеген қайталанатын қызмет буындары көп ебедейсіз құрылымға айналды. Қалыпты дамыған елдерде кеңес мемлекеті бақылауына алуға әрекеттенген міндеттердің і мемлекеттердің функциясына жатпайды»[7].

  Тоталитарлық коммунистік жүйе күйреген соң әдебиетте мемлекеттің функцияларын әр түрлі мағынада суреттелінеді. Мысалы, 1994 жылы жарық көрген В.В.Лазаревтің редакциялық басқаруымен мемлекет және құқықтың жалпы теориясында мемлекеттің функцияларын бір мағынада қарауды ұсынып, барлық мемлекеттердің функцияларын экономикалық, саяси әлеуметтік және идеалогиялық деп бөліп қарауды ұсынады.

Н.И.Матузов пен А.В.Мальконың редакциялық басқаруымен көрген еңбегінде мемлекет және құқық теориясында мемлекеттердің функцияларын негізгі және негізгі емес деп танып, Ресей мемлекетінің функцияларын: экономикалық, әлеуметтік, мәдениет, ғылым және білімді дамыту, салық, салу және салық алу, экологиялық, азаматтардың құқықтарымен бостандықтарын, меншіктің барлық нормаларын, құқықтық тәртіпті қорғау сияқты функцияларға бөлінеді.

  Ал, соңғы жылдары басылып шыққан В.С. Нерсесеянцтың қысқаша оқулық курсында мемлекеттің негізгі функцияларына: құқық орнату, құқықты іс жүзінде асыру, құқық қорғау, сыртқы мемлекеттік функциялар деген жіктеулер пайдаланылады.[8]

 Басқа да жарық көрген оқулықтарда осы көрсетілген функциялар әр түрлі мағынада қайталанылады.

 Мемлекеттің функцияларын әр уақытта тарихи құбылыс деп танып, оны қоғамның дамуы барысында өзгеріске ұшырап отыратынын басты назарда ұстау қажет. Мысалы, құл иеленуші мемлекеттегі құлдардың көтерілісін басыпжаншу функциясы даму барысында мүлдем жойылды.

 Ал, 1917 жылы Қазан төңкерісінің нәтежиесінде орнаған пролетариат диктатурасы мемлекетінің қанаушы таптардың қарсылығын басып жаншу функциясы да тарихта таптық мүдделермен тығыз байаныста іс жүзінде асырылған болса қазір ондай функцияның ешқандай қажеті жоқ. Заман, ғылыми техникалық прогресс қоғам талабына сай мемлекеттің функцияларын қалыптастырады.

Мемлекеттің функциясы туралы әр түрлі ой пікірлер бар. Солардың бірі функция көп өзгеріске ұшырамайтын деп, бірнеше түрлерін келтіреді: жалпы қоғамдық, әлеуметтік, таптық, ұлттық, ғылыми техникалық, экологиялық, интернационалдық функциялар.

 Функцияны жүйелеудің келесі түрі:

 -тұрақты және уақытша функциялар; негізгі және негізсіз функциялар;

 -заңды қабылдау, орындау, қорғау функциялары.

 Мемлекеттердің көпшілігі функцияны ішкі және сыртқы функциялар деп екіге бөледі. Осы пікірді қазіргі заманда мемлекеттер дұрыс деп қолдануда.

 Мемлекеттің функциясының орындалуын қамтамасыз ететін мемлекеттік аппарат пен органдар. Әуелі функцияны орындау үшін тиісті мемлекеттік орган құрылады. Бірнеше органдар функцияның мазмұнына қарай мемлекеттік аппаратты қалыптастырады. Функцияның орындалу кезең сатылары: функция, орган, аппарат, мемлекет. Мемлекеттің функциясы арқылы қоғамның алдында тұрған мүдде мақсаттардың мазмұнын, оның орындалу бағыттарын, толық білуге болады. Мемлекет қызметінің функциясының негізгі белгілері:

Қызметтің жүйесі, оның атқаратын жұмыстарының мазмұны және қатынастардың түрлері арқылы анықталады;

Функция сарапталып, жіктеліп, кешенді түрде жүргізіледі;

 Мемлекет функциясы қоғамдық көлемде жүргізіледі;

Мемлекеттің атқаратын қызметін мемлекеттік жұмыстарының әдіс тәсілінен айыруға болады. Мемлекет қызметінің орындалу әдістері: жеке тұлғалар ерікті, еріксіз түрде орындайды; мемлекеттік органдар, бірлестіктер, ұйымдар өздерінің құзыретінің шеңберіне сәйкес орындайды.

 Егер дұрыс орындалмаса, еріксіз түрде орындау қамтамасыз етіледі. Мемлекет функциясы орындалуының құқықтық және ұйымдастырушылық тәсілдері болады. Құқықтық тәсілдің өзі үшке бөлінеді: құқық шығармашылық, құқықты қолдану, орындау, құқықты қорғау. Ұйымдастырушылық тәсілдің түрлері:

 -экономикалық (дотация, кредит, баға және басқа);

 - саяси симпозиум, семинар, кеңес, мәжіліс өткізу, халыққа идеалогиялық үндеу жасау, үгіт насихат жүргізу.

Мемлекеттік билік толып жатқан субъектілердің сан алуан нақты қызметтері арқылы іске асып, орындалып жатады. Осы мемлекеттердің сан алуан қызметтерін мемлекеттік биліктің орындалуының құқықтық нысаны дейді.

Бұл мемлекеттік биліктің нақты орындалуының құқықтық нысаны екі түрге бөлінеді:

1) Нормативтік актілер арқылы орындалу нысаны;

2) Жалпылама нормативтік актілер арқылы орындалу нысаны.

Нақты нысанның өзі үшке бөлінеді:

1) Құқық шығармашылық;

2) Құқықты орындаушылық;

3) Құқықты қорғаушылық.

Мемлекеттік билікті орындаудың ерекше нақты түрі әкімшілік шарт арқылы іске асу. Шарттың түрлері толып жатыр. Оның бір жағының немесе екі жағының субъектісі мемлекеттік орган болады.

Мемлекеттің ұйымдастыру қызметінің түрлері:

- жаңа шыққан заңдарды, нормативтік актілерді насихаттау, түсінік беру;

- мемлекеттік органдарға көмек көрсету, бақылау, тексеру жургізу;- материалдық техникалық операциялар жүргізу, баяндамалар іс қағаздарын дайындау, заңдарды нормативтік актілерді басып шығару және басқа құжаттардың өмірге келуін қамтамасыз ету;

- әртүрлі жиналыстар, мәжілістер, конференциялар өткізу;

- мемлекеттік органның тәжірибелерін жинақтап, қорытынды жасау;

- мемлекеттің қызметі туралы қоғамдық ұйымдардың, еңбек ұжымдарының ой пікірлерін, ұсыныстарын жинақтап, қорытынды жасау;

- мемлекеттік органның жұмысына халықты, қоғамдық ұйымдарды, саяси партияларды қатыстыруды ұйымдастыру; шет елдермен қарым қатыастарды ұйымдастырып, басқару және басқа қызмет істері [9].

Мемлекеттік қызмет азаматтардың мемлекеттік мекемелерде қызмет атқаруы, жұмыс істеуі. Бұл қызмет қоғамдағы еңбектің ерекше түрі. Бұл туралы заң, инструкция болады. Мемлекеттік аппарат тиісті мамандармен, іскер, сенімді азаматтармен толықтырылып құрылады.

Мемлекеттік қызмет бірнеше категорияға бөлінеді:

а) Мемлекеттік билік органдарының қызметкерлері: (заң шығару, заңды орындау, заңды қорғау органдары).

б) Жұмыстың сипатына қарай қызметкерлер үшке бөлінеді: басшылар, мамандар, техникалық персонал.

в) Мамандығының сипатына қарай қызметкерлер екіге бөлінеді: мемлекеттік билік өкілеттігі бар қызметкерлер және өкілеттігі жоқ қызметкерлер.

Мемлекеттік өкілеттігі бар лауазымды тұлғалар 3 топқа бөлінеді: категория «а» Президент, Премьер Министр, Палаталардың басшылары, Министрлер және басқалары. Жоғарғы мемлекеттік аппаратттың басшылары; категория «б» брінші топтағы лауазымды тұлғалардың кеңесшілері, көмекшілері орынбасарлары; категория «в» екінші топтағы лауазымды тұлғалардың орынбасарлары, көмекшілері.

 Мемлекеттік қызметтегі лауазымды тұлғалар әкімшілік жауапкершілкке тартылады. Егер қызметінде мекемеге шығын келтірсе, оны төлейді, қылмыс жасаса, қылмыстық жауапкершілікке тартылады.

  Мемлекет қызметінің негізгі мүдде мақсаты адамның әлеуметтік, моральдық, материалдық, рухани, мәдени, экологиялық тілектерінің орындалуын қамтамасыз ету. Жеке тұлғалардың мүдделерін орындау арқылы мемлекет қоғамды жақсы дамытып, нығайтады, қарым қатынастарды дұрыс реттеп, басқарады. Сонымен мемлекетің функциясы қоғамдағы әлеуметтік басқарудағы мемлекеттің атқаратын жұмыстарының негізгі бағыттары мен әдістері.[10]

 Берілген анықтама мемлекет функцияларының келесі маңызды белгілерін анықтауға көмектеседі. Мемлекеттің қызметі кез келген емес, атап айтқанда, оның қызметінің негізгі мен басты бағыты болып есептеледі.

 Бұл мемлекеттің белгілі бір салада – экономикада, саясатта, табиғатты қорғауда және басқа тұрақты, қалыптасқан пәндік қызметін айқындайды:

1 Функцияларда - мемлекеттегі ең терең және тұрақты мәні нақты көрініс табады. Сондықтан функциялар арқылы мемлекеттің мәнін, оның қоғаммен көпжақты байланысын тануға болады.

2. Өз функцияларын орындай отырып, мемлекет өзінің алдында тұрған қоғамды басқару жөніндегі міндеттерді шешеді, ал оның қызметі практикалық бағытқа ие болады.

3. Мемлекеттің қызметі - басқарушылық ұғымда кездеседі. Олар қоғамды дамытудың әрбір тарихи кезеңінде мемлекеттік басқарудың мақсаттарын нақтылайды.

4. Мемлекеттік билікке тән белгілі бір (басым құқықтық) нысандарда және ерекше әдістермен функциялар іске асырылады.

 Керісінше, субъективті фактордың рөлі өте үлкен. Мемлекет тек сол кезде ғана жемісті жұмыс істейді, оның функциялары қоғамның объективті қажеттіліктеріне толық көлемде сәйкес келеді.

 Демек, алдымен объективті қоғамдық қажеттіліктер ұғынылуы тиіс, ал қазірдің өзінде мемлекеттің функциялары мен оларды жүзеге асыру тетігі айқындалуы тиіс. Мұның бәрі адамдардың саналы қызметімен қамтамасыз етіледі.

 Міндет - бұл рұқсатты талап ететін нәрсе, ал функция - осындай шешуге бағытталған қызмет түрі. Басқа сөзбен айтқанда, міндеттер мен функциялар өзара байланысты, бірақ ұқсас емес ұғымдар болып табылады. Жекелеген тарихи кезеңдерде мемлекеттің түрлі міндеттері мен мақсаттары, демек, оның әртүрлі функциялары басым болады. Қандай да бір міндеттерді орындау бір функциялардың жоғалуына, жаңалардың пайда болуына, яғни басқалардың пайда болуына әкеледі.

 Мемлекеттің әрбір функциясы өзінің әсер ету объектісі мен мазмұны бар. Объект - мемлекеттік ықпал ету бағытталған қоғамдық қатынастардың белгілі бір саласы (экономикалық, мәдениеттік және басқа).

 Объектілер және мемлекет функцияларының аражігін ажырату критерийі болып табылады. Функциялардың мазмұны мемлекеттің осы салада қандай басқарушылық әрекеттер жасайтынын, оның тиісті органдары нақты немен айналысатынын көрсетеді.

 Мемлекеттің функцияларын жеке органның функцияларынан ажырату қажет. Соңғылары функциялары арқылы өз құзыретін жүзеге асыратын нақты органның әлеуметтік-нысаналы мақсатын ашады.

 Мемлекеттік органдардың функцияларынан айырмашылығы бар мемлекеттің функцияларын барлық немесе көптеген органдар орындайды. Алайда, айтылғандар жекелеген мемлекеттік органдардың мемлекеттің қандай да бір функцияларын жүзеге асыру ісінде басым (жетекші) рөл атқаратынын жоққа шығармайды. Осылайша, елді сырттан шабуылдан қорғау – әскери ведомствоның басты міндеті.

 Нақты Мемлекеттік органдардың барлық функциялары мемлекеттің функцияларына бағынады, оларға қайшы келмейді. Сондықтан мемлекеттік органдардың қызметі мемлекеттің негізгі функциялары арнасында өтуі тиіс. Философияда функциялар деп белгілі бір қатынас жүйесінде қандай да бір объект қасиеттерінің сыртқы көрінісі түсініледі. Заң әдебиетінде «мемлекеттің функциясы» санатына қатысты пікір бірлігі жоқ. Оларға:

 - мемлекеттің негізгі бағыттары, тараптары, түрлері;

 - заттық-саяси және әлеуметтік сипаты бар оның практикалық қызметі;

 - мемлекет ішіндегі немесе одан тыс қызметтің әлеуметтік бағыты түсініледі. Алайда, барлығы мемлекеттің функцияларында оның мәні мен әлеуметтік мақсаты, мақсаттары мен міндеттері айқындалатынын бірауыздан мойындайды [11].

 Функциялары мемлекеттік ұйымның өзінің ішінде іске асырыла алмайды, олар қоғамдық қатынастарға әсер етуде іске асырылады. Отандық және шетелдік әдебиетте мемлекет қызметінің түсінігі туралы бірыңғай пікір жоқ. Алайда олар туралы жалпы түсінік бар. Мемлекет қызметінің басқа мемлекеттік және мемлекеттік емес құбылыстар арасында оларды бөлетін құбылыстар ретінде жалпы ерекшеліктері мен ерекшеліктерінің арасында ең алдымен келесілерді көрсету қажет:

 1. Мемлекеттің функциялары кешенді сипатқа ие. Мемлекет қызметінің негізгі бағыттары ретінде олар ешқашан қызметтің өзіне немесе мемлекет қызметінің жекелеген аспектілеріне теңестірілмейді. Әрбір функцияның мазмұны мемлекет қызметінің көптеген біртекті аспектілерінен құралады. Әр түрлі мемлекеттік органдардың, барлық мемлекеттік аппараттың саналы, мақсатты қызметі болжанып отыр.

 2. Өзінің сипаты, мазмұны мен мақсаты бойынша мемлекеттің функциялары ешқашан әлеуметтік бейтарап болмайды. Олар әрдайым нақты мемлекеттің әлеуметтік-сыныптық мәні мен мазмұнын көрсетеді және сипаттайды. Онда экономиканы, қоғамды және мемлекеттің өзін дамыту міндеттерін шешу процесінде мемлекет орындайтын нақты, әлеуметтік негізделген рөл өзгеріссіз көрінеді.

3. Функциялардың сипаты мемлекет типімен ғана емес, оның әлеуметтік - сыныптық табиғатымен, мәні мен мақсаттарымен, сондай-ақ оның алдында тұрған мақсаттар мен міндеттерді дамытудың белгілі бір кезеңінде тұрған ерекшеліктерімен де анықталады.

 Біріншіден іске асырудың басымдылығы мен ауқымы едәуір шамада соңғылардың маңыздылығы мен ауқымдылығына негізделеді.

  Негізгі мемлекеттік міндеттерді шешу және мақсаттарға қол жеткізу құралы ретіндегі функциялар көбінесе осы мақсаттар мен міндеттердің сипатына байланысты айқындалады. Осылайша, соғыс немесе жүріп келе жатқан әскери дағдарыс жағдайында мемлекет пен қоғам алдында елді сырттан шабуылдан қорғау міндеті тұрған кезде қорғаныс функциясы бірінші орынға шығады.

 4. Мемлекеттің функцияларын оның жекелеген органдарының немесе мемлекеттік ұйымдарының функцияларымен теңестіруге болмайды. Соңғылардың функциялары бүкіл мемлекеттің функцияларымен салыстырғанда неғұрлым тар сипатқа ие.

 Егер мемлекеттің функциялары оның бүкіл қызметін, бүкіл мемлекеттік аппараттың немесе механизмнің белсенділігін қамтитын болса, онда жекелеген органдардың функциялары оның бір бөлігіне немесе оның жекелеген бөліктеріне ғана қолданылады.

 5. Мемлекеттің функциялары өзінің әдістерімен және жүзеге асыру түрлерімен ерекшеленеді. Функцияларды жүзеге асыру формалары мемлекеттің билік етудің негізгі құралдарының бірі ретінде құқықпен байланысын сипаттайды.

 Құқық арқылы мемлекет өз функцияларын, экономикалық, саяси, идеологиялық міндеттерін жүзеге асырады. Бір жағдайда мемлекет заң нормаларын шығарады, басқаларында - олардың орындалуын ұйымдастырады, келесіден - оларды қамтамасыз етеді, қорғайды. Осыған байланысты функцияларды жүзеге асырудың үш негізгі түрі бар:

 Құқық шығармашылық - адамдар қызметінің бағдарламалары бекітілетін заң нормаларын әзірлеу мен қабылдауда көрінетін мемлекеттік қызмет.

 Мемлекеттің нақты функциясы мемлекет қызметінің осы бағытымен тығыз байланысты мемлекеттік билікті жүзеге асыру мазмұнының, нысандары мен әдістерінің бірлігін білдіреді.

 Мемлекеттің қызметі шын мәнінде объективті болып келеді. Олар қоғам мен мемлекеттің өзара іс-қимыл заңдылықтарымен негізделген, сондықтан соңғысының орындау немесе орындамау таңдауы жоқ деп айтуға негіз бар.

 Мемлекеттің өз функцияларын орындамауы қоғамдық өмірде теріс реакция тудыруы мүмкін. Сонымен қатар, мемлекет функцияларының объективті сипаты адамдардың ерік - жігері мен санасынан басқа іске асырылатынын білдірмейді. Керісінше, субъективті фактордың рөлі өте үлкен болып келеді.

 Мемлекет өзінің функциялары қоғамның, тиісінше оның мүшелері болып табылатын адамдардың объективті қажеттіліктеріне толық көлемде сәйкес келген кезде ғана жемісті жұмыс істейді [12].

 Демек, алдымен объективті қоғамдық қажеттіліктер ұғынылуы тиіс, ал содан кейін мемлекеттің функциялары мен оларды жүзеге асыру тетігі анықталады. Мұның бәрі адамдардың саналы қызметімен қамтамасыз етіледі. Мемлекеттің әрбір функциясы өзінің әсер ету объектісімен мазмұны бар. Объект - мемлекеттік ықпал етуге бағытталған қоғамдық қатынастардың белгілі бір саласы - экономика, мәдениет және басқалары.

  Объектілер және мемлекет функцияларының аражігін ажырату критерийі болып табылады. Функциялардың мазмұны мемлекеттің осы салада қандай басқарушылық іс-әрекеттер жасайтынын, оның тиісті органдары нақты немен айналысатынын көрсетеді.

 Мемлекеттің функциялары әртүрлі, олардың пайда болу және өзгеру тәртібі оның эволюциясы барысында Қоғам алдында тұрған міндеттердің кезектілігіне және ол көздеген мақсаттарына байланысты.

 Міндет - бұл рұқсатты талап ететін нәрсе, ал функция-осындай шешуге бағытталған қызмет түрі. Басқаша айтқанда, міндеттер мен функциялар өзара байланысты, бірақ ұқсас емес ұғымдар болып табылады.

 Әр түрлі тарихи кезеңдерде мемлекеттің қандай да бір мақсаттары мен міндеттері болды, демек оның түрлі функциялары басым мәнге ие болады деген түсінік. Дамудың бір кезеңінде ауырлық орталығы экономика саласына ауыстырылады, сондықтан мемлекет қызметінде негізгі орын экономикалық функция алады; басқаларында - саясат саласына.

Сонда мемлекеттік билік функцияларын іске асыруға жоғары көңіл бөлінеді деген пікір қалыптасуда.

2 МЕМЛЕКЕТ ФУНКЦИЯСЫНЫҢ ЖІКТЕЛУ КРИТЕРИЙЛЕРІ

2.1 Мемлекеттің ішкі функциясы

 Функцияларды іске асыру салалары бойынша ішкі және сыртқы деп бөлу жалпы қабылданған болып саналады. Ішкі функциялар мемлекет ішіндегі проблемаларды шешуге бағытталған. Сыртқы функциялар мемлекет халықаралық-құқықтық қатынастардың субъектісі болатын мемлекетаралық деңгейдегі міндеттерді іске асырумен байланысты. Айта кету керек, ғалымдар арасында мемлекеттің ішкі және сыртқы қызметтерінің тізбесі бойынша бірыңғай пікір жоқ.

 Өзінің қолданылу уақытының ұзақтығына байланысты мемлекеттің функциялары тұрақты және уақытша болып бөлінеді. Тұрақты функциялар мемлекеттің өмір сүруі мен дамуының барлық кезеңдерінде жүзеге асырылады, мысалы, экономикалық функция, уақытша функциялар ұзақ өмір сүрумен сипатталады, бұл мемлекеттің өмірінің жекелеген кезеңдеріндегі міндеттерінің ерекшелігіне негізделген. Олар белгілі бір міндетті, әдетте төтенше сипатқа ие, мысалы, жер сілкінісі болған аймаққа көмек көрсету функциясын шешумен өз әрекетін тоқтатады.

 Әлеуметтік маңыздылығы бойынша негізгі және негізгі емес болып бөлінеді. Әрине, мұндай бөлу өте шартты, өйткені мұндай шектеу өлшемдері анық анықталған жоқ. Мемлекеттің әрбір функциясы осы мемлекет үшін объективті қажетті болып табылады.

 Мемлекет қызметінің барлық түрлері маңызды, бірақ бұл, әрине, бірінші кезекте назар аудару қажет басым бағыттардың әр түрлі кезеңдерінде анықтау мүмкіндігін жоққа шығармайды. Бұл бағыттар мемлекет үшін негізгі болып отыр.

 Негізгі функциялар деп «мемлекеттік жұмыстың бірқатар жекелеген біртекті бағыттарын қамтитын оның қызметінің аса маңызды бағыттары» түсініледі, ал мемлекеттің негізгі емес функциялары деп «олардың ішкі құрылымының элементі ретінде негізгі функциялардың құрамына кіретін оның қызметінің біршама тар бағыттары» түсініледі.

 А.Б.Венгеров, мемлекет функцияларының жіктелуі, сондай-ақ олардың шегінде іске асырылатын аумақтық ауқымның негізінде келтіріледі. Федеративті мемлекетте - федерацияның жалпы және федерация субъектілерінің функциясы [13].

 Біртұтас мемлекетте - бөлінетін мемлекеттің әкімшілік - аумақтық жоспарында ғана бірыңғай аумақта жүзеге асырылатын функциялар. Конфедерацияда, бұл мемлекеттердің барлық қоғамдастығының және осы одаққа қатысушылардың әрқайсысының аумағында іске асырылатын функцияларды үйлестіретіндігі.

 Мемлекет функцияларын жіктеу проблемасы мемлекеттердің әртүрлі тарихи үлгілерінде функциялардың айтарлықтай айырмашылығымен күрделене түседі және олар үшін кейбір жалпы белгілер бойынша жіктеуге болады.

 Шын мәнінде, тіпті қоғам да сыныптарға бөлінген, бірыңғай, біртұтас организм болып табылады, онда қарама-қарсы сыныптар, әлеуметтік топтар мен халық топтары бірге өмір сүреді және өзара іс-қимыл жасайды.

 Мемлекет мұндай қоғамды ұйымдастыру нысаны ретінде жалпы әлеуметтік қызметті орындай алмайды, оның бірқатар бағыттары бойынша өз қоғамының, барлық сыныптардың, топтардың және халықтың жіктерінің мүдделерінің өкілі бола алмайды. Мәселен, Шығыс деспотикалық функцияда - арналар мен бөгеттер салу, батпақты құрғату және басқа бойынша қоғамдық жұмыстар ұйымдастырады.

 Мемлекеттің жалпы әлеуметтік функциялары қоғам ішіндегі қатынастар мен байланыстар тұрақтылығының қажетті деңгейін, жалпы әлеуметтік қажеттіліктер мен мүдделер экономикалық, әлеуметтік, рухани, ұлттық негізінде оның тұтастығы мен бірлігін қамтамасыз етеді.

 Мемлекеттің жалпы әлеуметтік функцияларының үлес салмағы неғұрлым көп болған сайын, әр түрлі мүдделерді келісу және қоғамдық ымыраға қол жеткізу құралы ретінде қайшылықтарды еңсерудің сенімді құралы ретіндегі оның қоғамдағы рөлі соғұрлым жоғары.

 Мұнда зорлық-зомбылық, мәжбүрлеу әдістері аз, сондықтан мемлекетке демократиялық, гуманистік институттар мен идеяларға құқықтық мемлекет, қоғам өмірінің барлық салаларында құқықтың үстемдігі, адам құқықтары мен бостандықтарын сақтау, аз ұлттарды қорғау, заңдылық пен құқықтық тәртіптің заңдық кепілдіктерін нығайту және басқаларына жүгінуге тура келеді.

 Мемлекетке, мемлекеттік билікке деген сенім, халыққа оларды қолдау дәрежесі биліктің әлеуметтік заңдылығы мемлекет функцияларының демократиялық мазмұнына тікелей тәуелді, оның өз қызметінде түрлі сыныптық, топтық, ұлттық және басқа да әлеуметтік мүдделерді ескере білуі мен ықыласы болады.

 «Адам құқығына ашық түсетін, оның ажырамас бөлігі, табиғи құқықтары мен бостандықтары елемейтін, өз халқына немесе жекелеген ұлттық топтарға қарсы қуғын-сүргінді жүзеге асыратын, әртүрлі елдердің адамдары мен ұйымдары арасындағы байланысқа кедергі келтіретін мемлекет өркениетті болып саналмайды. Ол басқа мемлекеттермен қалыпты ынтымақтастыққа, әлемдік қоғамның қолайлы қоғамдық пікіріне сене алмайды».

 Сонымен, мемлекет функциясының пайда болу себептері мен көздері бойынша:

 а) кластық қайшылықтардан туындайтын функциялар пайдаланылатын сыныптардың кедергісін басу және басқалары;

  б) жалпы қоғам қажеттілігінен туындайтын функциялар құқық тәртібін қамтамасыз ету, табиғатты және қоршаған ортаны қорғау және басқалары.

 Мемлекеттің функциялары:

 -тұрақты, яғни мемлекет дамуының барлық кезеңдерінде жүзеге асырылады және уақытша, яғни әдетте төтенше сипаты бар белгілі бір міндетті шешумен өз әрекетін тоқтатады,

  - негізгі және негізгі емес мәндерге байланысты; - олар қандай салаға байланысты ішкі және сыртқы. Ішкі және сыртқы функциялар өзара тығыз байланысты, өзара бірін-бірі толықтырады.

 Қазақстан өз мемлекеттілігін дамытудың маңызды кезеңдерінің бірін бастан өткеруде. Бұл кезең түбегейлі саяси, әлеуметтік-экономикалық және рухани өзгерістерді жүзеге асырудың, нарықтық экономикаға негізделген азаматтық қоғамды қалыптастырудың өтпелі кезеңінен басталды.

 Нарықтық реформа кейбір қатынастарды елеулі шектеді және мемлекеттің экономикалық қатынастарға әсер ету механизмін өзгертті, жеке меншік пен еркін кәсіпкерлікті дамыту үшін жағдай жасады, экономиканы мемлекет иелігінен алуға әкелді [14].

 Әкімшілік - командалық жүйені демонтаждау социалистік мемлекеттің шаруашылық-ұйымдастырушылық қызметіне тән экономиканы мемлекеттік басқарудың монополиясын жойды, нарықтық қатынастарға жолды тазалады. Экономикалық тәуелсіздік жағдайында материалдық игіліктерді тең бөлу жүйесі жаңа экономикалық қатынастарға сәйкес келмеді, олардың дамуының тежеуші факторына айналды.

 Осыған байланысты еңбек шарасы мен тұтыну шарасын мемлекеттік бақылау функциясына қажеттілік жойылды.

 Жаңа жағдайларда айтарлықтай өзгерді және сонымен бірге бұрын Кеңес мемлекеті орындаған шаруашылық-ұйымдастырушылық, мәдени-тәрбие және басқа да ішкі функциялардың мазмұны күрделенді. Негізгі міндеттердің біріне салық жинау функциясы айналды.

 Тиісінше функциялар жүйесіне де, олардың атауына да нақтылаулар енгізу қажеттілігі туындады. Қазіргі мемлекеттің ішкі функциялары – елдің ішкі міндеттерін шешуге бағытталған, мемлекеттің осы қоғамға әсер ету белсенділігінің дәрежесін көрсетеді. Ішкі функцияларды жіктеу мемлекет қызметінің салалары бойынша жүргізіледі.

 Көрсетілген қызмет салаларына сәйкес мемлекеттің ішкі функциялары: -азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау функциясы, барлық меншік нысандары мен құқық тәртібі;

- экономикалық функция; салық салу функциясы; әлеуметтік қорғау функциясы;

-мәдениет, ғылым және білім беруді дамыту функциясы деп жіктеп қарастыруға болады.

 Шет мемлекеттердің көбінде функция деген заңды түрде ұғым жоқ. Оларда функцияны мемлекеттің міндеттері мен мүдде мақсаттарына қосып түснік береді. Ал, функция деген жеке түсінік бар мемлекеттерде бұл мәселені оқып, білуде өзгешелік кездеседі.

Менің пікірімше функцияның өзін жеке оқып, білген дұрыс. Оны мемлекеттің мүдде мақсаттары мен міндетеріне қосып, біріктіріп қарау дұрысқа жатпайды. Себебі, бұл үшеуі үш түрлі мәселені қамтиды, олардың мазмұны да, орындалу жолдары да, тәсілдері де түгелімен басқа.

Дамыған елдердің біразы мемлекеттің функциясын ішкі, сыртқы деп бөлмейді. Өйткені олардың шекарасын анықтау қиынға соғады. Олар жалпылама түрде қарастырылады. Қ.Д. Жоламанның пікірінше бөлген дұрыс, себебі функцияның басым көпшілігінің шекарасы белгілі.

Мемлекеттің әрбір функциялары, мемлекеттік қызметтердің бір жақты жиынтықтарынан құралады. Мемлекет қызметтерінің ұқсас жақтары қоғамдық қатынастардың ерекешелігімен сипатына, олардың ықпал жасайтын объктісіне қарай бір функцияға бірігеді.

Бір жұмысты орындауға арнайы белгіленген көптеген мемлекет органдарының функциясынан мемлекет функциясының айырмашылығы оның қызметін тұтас қамтитығында.

  Айтылған сөз жеке органдардың белгілі мемлекет функциясын жүзеге асырудағы маңызын жоққа шығармайды, себебі кей кездері ондай органдар негізгі мақсаттарды шешуде басты рольдерде ойнайды. Мысалы, Қарулы күштердің елді сыртқы шабуылдан қорғау функциясы. Сондықтан, мемлекет функциясын, оның органдарының функциясынан айыра білу қажет.

 Мемлекет функциясы, кешенді жинақты сипатта болады. Онда мемлекеттің шешуші күш жұмсаған, өмірлік маңызы бар бағыттағы ішкі және сыртқы жұмыстары, нақты іске асырылады.

Мемлекет функциясын, мемлекеттің жұмыс түрлерінен айыра білу қажет. Себебі мемлекеттің жұмысы кейде арнайы белгіленген, соған рұқсат етілген органдар арқылы іске асырылуы мүмкін, не болмаса, мемлекеттің әр түрлі органдарының құрамындағы бөлімдерімен іске асырылады. Мемлекеттік жұмыстардың түрлеріне, мысалы қылмыстық істі тергеу, кедендік бақылау тағы басқалары жатады.

 Мемлекеттің барлық функциянальді қызметі бас мақсатына жетуге бағытталған: адам, оның адамгершілік, материалдық, жеткілікті құқықтық және жеке адамның әлеуметтік мүдделерінің қорғаушысы. Мемлекет жеке адамдар арқылы қоғамдық прогреске тұтасымен ықпал жасайды және барлық қоғамдық қтынастарды байытады.

Сонымен, мемлекет функциясында оның негізгі қызметінің бағыты қоғамды мемлекеттік басқарудың мәні және әлеуметтік орны көрсетіледі.

Мемлекеттің барлық бағыттағы қызметтері, қоғам өмірінің қандай ортасында өтетініне байланысты ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Қазіргі кездегі қоғам өмірі, негізінен екі ортада өтеді: елдің ішінде және халықаралық аренада [15].

Мемлекет функциясы жұмыс талғамына байланысты тұрақты және уақытша болып екіге бөлінеді. Тұрақты функция мемлекет дамуының барлық кезеңдерінде іске асырылады. Уақытша функция өзіне белгіленіп берілген жұмысты орындағаннан кейін өз жұмысын бітіреді. Яғни, төтенше сипатта болады, оларға стихиялық жағдайды түзеу, үлкен апаттар, конституцияға қарсы көтерілістер жатады.

Ішкі функция қоғам өмірінің ішкі жағдайын басқарудағы мемлекеттің негізгі бағыттары. Ішкі функцияны жіктеу мемлекет қызметінің көлеміне байланысты болады. Әрбір мемлекет өзінің басқару нысанына, не болмаса мемлекеттік құрылымына қарамай көптеген негізгі экономикалық, әлеуметтік, күзет және бақылау қызметтерін тәуелсіз шешеді.

 Экономикалық функция мемлекеттің ел экономикасын дамытудың стратегиялық бағыттарын барынша оңтайлы режимде әзірлеуі мен үйлестіруінен көрінеді. Қоғамның әртүрлі даму кезеңдерінде бұл функция әртүрлі болуы мүмкін. Мұнда мемлекеттің экономикалық салаға араласуының шектері туралы, экономикалық қатынастарды мемлекеттік басқару әдістері туралы мәселе қою өте маңызды.

 Нарықтық тауар қатынастары жағдайында жұмыс істейтін құқықтық мемлекетте экономиканы мемлекеттік реттеу әкімшілік емес, негізінен экономикалық әдістермен жүзеге асырылады. Мұндай мемлекет үшін меншік иесінің бостандығы мен дербестігі тән, олар әлеуметтік игіліктерді өндірушілердің де, тұтынушылардың де нақты теңдігі мен тәуелсіздігін қамтамасыз етеді.

 П.Г.Ермишин қазіргі мемлекеттің нарықтық механизм ретіндегі экономикалық рөлі мен функциялары ресурстардың тиімді бөлінуін және оларды пайдалануды қамтамасыз етуге қабілетті деген тұжырым жасайды.

 Классикалық Давид Рикардо, Джон Стюарт Милль, Альфред Маршалл сияқты экономикалық ойдың тарихына кірген XІX және XX ғасырдың басындағы көптеген көрнекті экономистер нарықтық жүйе экономикада ресурстарды толық пайдалануды қамтамасыз етуге қабілетті деп санайды.

 Классиктер тұрғысынан, пайыз мөлшерлемесінің ауытқуы сияқты нарықтық реттеу иінтіректері, бір жағынан баға мен жалақы арақатынасының икемділігі, екінші жағынан, толық жұмыспен қамтуды қолдауға қабілетті және бірлесіп әрекет ете отырып, реттеудің, осы екі тетігі қолда бар ресурстарды толық жұмыспен қамтуды шарасыздыққа айналдырды. Капитализм өзін-өзі реттейтін экономика ретінде қабылдана бастады, онда толық жұмыспен қамту қалыпты болып саналады. Мемлекеттің экономикадағы көмегі артық және тіпті зиянды болды.

 Нарықтық тауарлық қатынастар кезеңіндегі өмір сүрген құқықтық мемлекеттің экономиканы мемлекеттік реттеуі, негізінен әкімшілік тәсілмен, экономикалық жолмен іске асырылады. Ондай мемлекеттер бостандықта және жеке меншік еркіндігі бар сипатта болады, өндірушілердің және әлеуметтік жағдайлары тұтынушылардың шын теңдігін және тәуелсіздігін қамтамасыз етеді.

Мемлекеттік реттеудің негізгі экономикалық екі тәсілі бар:

1. Мемлекетке және оның әлеуметтік мәселелерді шешуге мүмкіндік беретін, қоғамның өндіргіш күштерін қалыпты дамытуға, ұлттық байлықты бөлуге, қаталырақ алым салым саясаты керек.

2. Мемлекеттің түгелімен қоғамның пайдасына үлкен үлес қосатын экономиканың тиімді саласының дамуына қажетті жағдайлар жасауы. Қазіргі құқықтық мемлекеттің экономикалық қызметтері мынандай бағыттарды қамтиды: қоғамның экономикалық өміріне мемлекеттің ықпалын мынадан көруге болады:

- мемлекет бюджетті жасайды және экономикалық дамудың ел көлеміндегі бағдарламаларына сәйкес оның жұмсалуына бақылау жүргізіледі;

- өндірістің және ғылыми зерттеулердің бағдарламаларын қаржыландырады, өндірісті ынталандыруға жәрдем ақша бөледі.

 Экономикалық процесстерді мемлекеттік реттеуде жоғарғы және жергілікті мемлекеттік органдар, арнайы мекемелер қатынасады. АҚШ та ондай мекемелерге Әкімшілік бюджеттік бюро, Экономикалық консультанттар Кеңесі, Еңбек қатынастарының ұллтық басқармасы, Федеральді резервік жүйе және басқалар жатады. Олар президент аппаратына кіреді. Экономикаға ынталандыру ықпалын мемлекеттің жергілікті органдары көрсетеді. Олар капиталдың келуін, қоластындағы жерлердің бизнесінің дамуын, жергілікті бюджетке көп көлемде қаржы алу жағдайын қамтамасыз етеді.

 Қазақстан дамуының жаңа жағдайларында көлемнің едәуір кеңеюі рөлінің өсуіне және мазмұнның күрделенуіне байланысты бұл функция экономикалық функциямен тығыз байланысты бола отырып, сонымен бірге дербес негізгі функциялардың біріне бөлінді.

 Оның мазмұны қазынаны, ең алдымен мемлекеттік бюджетті, сондай-ақ муниципалдық бюджетті қалыптастырудың және толықтырудың барлық түрлері, оның ішінде меншіктің барлық нысандарына негізделген кәсіпорындардың пайдасына, қосылған құн салығы, акциздер, азаматтардан алынатын табыс салығы және басқалары, сондай-ақ заңда көзделген қаржы алымдары, баждар мен төлемдер есебінен құрайды.

 Негізгі нормативтік акті болып Қазақстан Республикасының салық кодексі. Осы Заңның орындалуын бақылау мемлекеттік салық қызметі мен салық полициясына жүктелген, ол салықтарды есептеудің дұрыстығын, олардың уақтылы төленуін тексереді, салықтық құқық бұзушылықтар мен қылмыстарды анықтайды. Бұдан басқа, олар кәсіпкерлік қызметпен айналысатын азаматтардың заңнаманы сақтауын қамтамасыз етуге, жеке еңбек қызметін жүзеге асыратын тұлғаларға патенттер мен тіркеу куәліктерін беруге арналған.

 Мұндай мақсаттарды іске асыру үшін алым салық механизмі пайдаланылады, құрылыстарды салу үшін жерлер бөлініп беріледі, жаңа өндірушілерді қаржыландыру үшін облигациялар шығарылады.

Мемлекеттің экономикалық функциясы, оның реттеу, ынталандыру, кеңес беру жұмыстарына байланысты және ешқандай бөлгіштейтін не болмаса тиым салатын ешқандай механизмдер құрмайды.

Кәзіргі азаматтық қоғамда тек шаруашылық бөліктері және еңбек ұжымдары өндірушілер қандай мемлекеттік және шаруашылық басқару органдарының, олардың құрамын, істейтін жұмыстарын, қандай жұмысына қанша жалақы төлейтіндігін белгілейді. Мемлекеттің экономикалық қызметі мемлекеттік экономикалық сектордың шаруашылығын тікелей басқарудан көрінеді мемлекеттік кәсіпорындарда, мекемелерде.

 Құқықтық мемлекеттің әлеуметтік саясаты біріншіден, әртүрлі объективті себептерге байланысты толыққанды еңбек ете алмайтын адамдар үшін науқас, мүгедек, қарт адамдар, студенттер, балалар сияқтылар лайықты өмір сүру деңгейін қамтамасыз ету мақсатында еңбек үлесіне қарамастан әлеуметтік игіліктерді бөлуді болжайды [16].

 Екіншіден, мемлекет денсаулық сақтауға, мәдени демалуға, ағартуға, тұрғын үй салуға, көлік пен байланыстың нақты жұмысына қажетті қаражат бөледі. Осылайша азаматтардың денсаулық сақтау, демалыс, тұрғын үй, білім алу, мәдениет жетістіктерін пайдалану құқықтарын, яғни мемлекеттің барлық азаматтары барынша көп көлемде пайдалануы тиіс әлеуметтік құқықтарды тиісінше іске асыру қамтамасыз етіледі.

 Тек материалдық және рухани игіліктерді өндірушілердің бостандығы мен экономикалық дербестігі жағдайында ғана мемлекет ел халқына қатысты әділ әлеуметтік саясат жүргізе алады.

 Құқықтық мемлекетте материалдық жағдайларды бөлу өндірушілердің арасындағы эквиваленттік айырбастан басқа тұтынушылармен іске асырылады. Оның әлеуметтік саясатының көздейтіні:

 Біріншіден, әлеуметтік табысты бөлуді әркімнің сіңірген еңбегіне қарамай жүргізу қажет. Себебі, әртүрлі объективтік себептерге байланысты өз жөнінде толық жұмыс істей алмайтын адамдардың (аурулар, мүгедектер, кәртайған адамдар, студенттер, балалар) өмір деңгейін қадірлеуді қамтамсыз ету қажеттігі.

  Екіншіден, мемлекет қажетті қаражатты денсаулыққа, мәдени дем алуға, білім алуға, үй салуға, көліктің нақты жұмысына және байланысқа бөледі. Сонымен, азаматтарды құқықтары денсаулық сақтауға, дем алуға, білім алуға, мәдениеттің жетістіктерімен пайдалануға, яғни мемлекеттің барлық азаматтарының толық түрде әлеуметтік құқықтарының іске асырылуы қамтамасыз етіледі.

Әлеуметтік құқықтық мемлекеттің құрылуы қиын және ауыр жолдарды өтті. Алғашқыда, қоғамның дамуы және байуы, адамдардың бай және кедей болып жіктелуіне әкеп соғады. Формальді түрде жарияланған теңдік материалдық теңсіздікті қайта туғызып, қоғамдағы әлеуметтік жанжалдың тууына себеп болады. Тек, құқықтық мемлекет біртіндеп әлеуметтік мемлекет кейпіне ие болады, жеке адамдардың еркін дамуына формальды кепілдік, әлеуметтік қорғаудың материалдық кепілдігімен толықтандырылады.

 Кәзіргі құқықтық мемлекет барлығына бірдей әлеуметтік қорғалуға кепілдік берді. Әсіресе, экономикалық жағынан пайдасыз жағдайдағыларға қаражат бөлініп, көмек беріледі. Тек, экономикалық, материалдық, рухани жағынан еркіндігі бар мемлекет қана елдің тұрғындарына адал әлеуметтік саясат жургізе алады. Қаржы жағынан бақылау функциясы

Францияда қаржылық тәртіптің орталықта және жергілікті жерлерде, барлық мемлекеттік органдармен сақталуын, есеп палатасы жүргізеді. Есеп палатасының есебі Францияның президентіне жіберіледі, оның шешіміне тек мемлекеттік кеңес қана шағым жасай алады.

 Қаржы министрі, қаржы инспекторлары арқылы тікелей мемлекеттік органдардың және тікелей бюджеттерін, сметаларын бақылайды. Фрацияда әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру, көпір және жол, орман, су, рудниктер және шахталар инспекторлары бар, олар мемлекеттік және жеке секторлардың табыстарымен шығындарын бақылайды.

 Мемлекеттік кедендер арнайы қаржылық бақылау функциясын жүзеге асырады. Олар бағалы материалдарды мемлекеттік шекара арқылы тасымалдауды бақылайды және кедендік баж салығын жинайды.

Кедендердің бақылауымен шекарадан өткізілген тауарлар мен заттардан алынған ақшалай жиындар мемлекет табысына қосылады. Тиімді қаржы бақылауы, мемлекетке белгілі қаржыны, қоғамның алдағы мүдделеріне пайдалану үшін жинауға мүмкіндік береді.

 Табиғатты қорғау (экологиялық) функциясы, табиғат қорғау кәзіргі әрбір мемлекеттердің, дүниежүзілік қауымдастардың, түгелімен жұмыстарындағы өмірлік маңызы бар мақсаттарға жатады.

 Кәзіргі мемлекеттерде көптеген табиғат қорғау туралы заңдар шығарылған, олар адамдардың және мекемелердің жұмыстарын табиғат қорғау жағынан реттейді. Қабылданған заңдарға жануарлар дүниесін, ауаны, табиғат байлықтарды, суды, жерді, орманды қоғау жатады.

Англияда, Қазақстанда, Ресейде, Францияда және басқаларда қоршаған орта туралы проблемаларды шешетін бақылайтын және реттейтін арнайы министрліктер және ведомоствалар жұмыс істейді. Қоршаған ортаны бұзғандарға қолданылатын заңдар бар. Табиғатты қорғау туралы заңдардың барлық жерлерде орындалуын қадағалауын прокуратура органдары жүргізіледі.

 Құқықтық тәртіпті қорғау функциясы Мемлекеттің барлық заңды ұйғарымдарының қоғамдық қатынастарға, қатынасушылар арқылы шын мәнінде, толық қамтамасыз етілуін ұйымдастыруға бағытталған жұмысы. Құқықтық мемлекетте қоғамдық және мемлекеттік өмір адал заңдардың негізінде құрылып, қоғамның, мемлекеттің және адамның мүдделері әр түрлі заңсыз қылықтардан қорғалады.

 Мемлекеттің құқық қорғау қызметінің ортасында, ең бірінші болып жеке адам, жеке адам азамат ретінде, қоғам мүшесі ретінде жеке индивид ретінде, сонымен бірге мемлекеттің өзі және оның әр түрлі құрылымдары турады. Сондықтан, жеке адамның заңды құқығымен мүддесін қорғай отырып, мемлекет бір мезгілде өз мүддесін, барлық қоғам мүддесін қорғайды.

Құқық бұзушылармен күрес мемлекеттің маңызды ісі, бірақ құқық қорғау қызметіндегі бастысы емес. Мемлекет шын мәнісінде өзінің рнайы органдары арқылы сот, прокуратура тағы басқа құқық қорғау органдары құқықтық нормаларға кірген, еркіндік бастамасын адалдықты қамтамасыз ету [17].

 Елдегі біркелкі құқықтық тәртіпті сақтау мемлекеттің, барлық органдар жуйесінің мақсаты. Мемлекеттің жұмысындағы мәжбүрлеу біртіндеп біркелкі, азаматтардың және мемлекеттің біқалыпты объективті экономикалық, саяси әлеуметтік және адамгершілік қатынастарына қарай өз күштерін жоғалта бастады. Ол қоғамның өркениетті құқықтық тәртібіне ауысады.

 Мемлекеттің функцияларының қалыптасу себептеріне қарай екі түрге бөлінеді: таптық қайшылықтарды реттеу функциясы және жалпы қоғамды реттеп басқару функциясы. Кәзіргі заманда мемлекеттердің көпшілігінде таптық күрес бәсеңдеп, демократия дамып, монополияның озбырлығы шектелгенде таптық қатынасты реттеу функциясы өте сирек қолданылады. Дамушы елдерде бұл функция жиі, күрделі түрде пайдаланылады. Мемлекеттердің көпшілігінде функцияны ішкі және сыртқы деп екі күрделі топқа бөледі. Мемлекеттің ішкі функциялары:

1. Экономикалық функция - мемлекеттің экономикалық дамуының негізгі стратегиялық бағыттарын анықтау, олардың орындалу жолдары, тәсілдерін көрсету. Экономиканың дамуын реттеудің төрт тәсілі болады:

 Бірінші, салық саясаты арқылы мемлекет бюджетінің дамуын реттеп, басқару;

 Екінші, экономиканың тиісті, қажетті саласына жеңілдік беріп, дамыту:

 Үшінші, ғылым мен техниканы дамытып, экномиканы көтеру (бұл екі жақты процесс);

 Төртінші, мемлекеттік өндірісті дамыту.

 2. Әлеуметтік функция - мемлекеттің негізгі міндеттерінің бірі халықтың әлеуметік жағдайын жан жақты қамтамасыз етіп, жақсы дәрежеге дамыту. Мемлекеттің әлеуметтік саясаты екі бағытқа бөлінеді:

 бірінші бағыты - адамдардың қоғадағы еңбегіне қарамай мүгедектерге, зейнеткерлерге, науқас адамдарға, көп балалы жанұяға, студенттерге мемлекеттік көлемде жан жақты көмек жасап, олардың әлеуметтік жағдайын жақсарту;

 екінші бағыты-адамардың денсаулығын қорғауға, жақсартуға, мәдениетті дамытуға, халықтың жақсы тұрып, жақсы демалуына қамқорлық жасап, мемлекеттік бюджеттен тиісті мөлшерде қаржы бөліп отыру.

3. Қаржы реттеу функциясы–қоғамдағы барлық азаматтардың, бірлестіктердің, ұйымдардың, мемлекеттің бюджеттің шығысы мен кірісін реттеп, басқарып отыру.

  Бюджеттің кірісі мен шығысын дұыс пайдалануын қаржы министрлігі мен парламент қатаң тексеріп, бақылап отырады.

 Жергілікті басқару аппараты өз бюджетінің дұрыс пайдалануын өзі бақылып, тексереді. Шекарадан заттың шығуын, кіруін, одан түсетін кірісті мемлекеттік кеден аппараты тексеріп, бақылап отырады.

 4. Мәдениет бағытындағы функция – адамдардың денсаулығы, рухани сана сезімі, білімі, әдет ғұрып, салт дәстүр, мораль, әдебиет , өнер, музыка, ғылым, тәрбие тағы басқаларын мемлекеттің тұрақты бақылауында болып, оны тиісті дәрежеде дамытып отырады.

 Мәдениеттің жоғары деңгейі қоғамның құқықтық дамуына және құқықтық мемлекетке жол ашатынын атап өткен жөн. Мәдениеттің дамымауы, керісінше, құқықтық нигилизмге, адамның құқықтары мен бостандықтарының аяққа түсуіне, биліктің деспотикалық түрлеріне себепші болады.

 5. Экологиялық функция – бұл дүниежүзілік көлемдегі мәселе. Сонымен бірге жеке мемлекеттер де, жеке ұйымдар да, жеке адамдар да өздерінің үлесін қосуға міндетті. Себебі, табиғатты, адамды, қоршаған ортаны қадірлеп, қорғау жалпы әлемдік мүдде мақсат, кезек күттіретін міндет. Табиғатты ластау адам қоғамының болашағын жою.

 Сондықтан бұл мәселе БҰҰ бақылауында, халықаралық құқық шеңберінде біраз нормативтік актілер қабылданып, мемлекетаралық бағдарлама бекітілді. Жеке мемлекеттер де өздерінің бағдарламасын қабылдады. 6.Құқықтық тәртіпті қорғау функциясы – қоғамда мемлекеттің, бірлестіктердің, жеке адамдардың мүдде мақсаттарын қорғайтын әділетті, инабатты, парасатты, құқықтық тәртіп болу керек.

 Құқық тәртібін қорғау функциясы – бұл мемлекеттің қоғамдық қатынастардың барлық қатысушыларының заңнамалық ұйғарымдарын нақты және толық жүзеге асыруын қамтамасыз етуге бағытталған қызметі. Қоғамдық және мемлекеттік өмір әділ заңдар негізінде құрылатын құқықтық мемлекетте қоғамның, мемлекеттің, жеке тұлғаның мүдделері кез келген заңсыз қол сұғушылықтан қорғалады.

 Мемлекеттің құқық қорғау іс-әрекеттерінің орталығында бірінші кезекте тұлға, азамат ретінде, қоғам мүшесі ретінде, еркін индивид, сондай-ақ мемлекеттің өзі және оның әртүрлі құрылымдары бар. Сондықтан, жеке тұлғаның заңды құқықтары мен мүдделерін қорғай отырып, мемлекет бір мезгілде өзінің мүдделерін, бүкіл қоғамның мүдделерін қорғайды. Құқық бұзушылыққа қарсы күрес-маңызды, бірақ мемлекеттің құқық қорғау қызметінің басты жағы емес.

2.2. Мемлекеттің сыртқы функциясы

 Мемлекеттің сыртқы қызметі оның қызметінің халықаралық ортадағы негізгі бағыты. Олар мемлекеттің мынадай сыртқы мақсаттарын шешуге тиісті: басқа мемлекеттермен достық ынтымақтастықты сақтау, елімізді сыртқы жаудан қорғауды ұйымдастырады. Осы міндеттерге байланысты мемлекеттің екі негізгі функциясы бар: барлық басқа жер бетіндегі мемлекеттік қауымдастықтармен пайдалы ынтымақтастық жасау және отанды сыртқы жаудың шабуылынан қорғау.

 Басқа мемлекеттермен екі жаққа да пайдалы ынтымақтастық мемлекеттің тең құқықты экономикалық, саяси, мәдени және басқа қатынастарды белгілеуге және дамытуға бағытталған әртүрлі қызметі. Мұнда бұл мемлекеттің белгілі мүддесі, барлық мемлекеттердің мүдделерімен қабысуы қажет.

 Қоғамның қазіргі кездегі дамуы объективті түрде барлық өркениетті мемлекеттердің шаруашылық, саяси және мәдени өмірді біріктіріп дүниежүзілік қауымдастықты түгелімен қамти отырып әр мемлекеттің ішкі проблемаларын тиімді шешуді қажет етеді. Мұндай ынтымақтастық кең болжам және екі жаққа да пайдалы интеграциялық мәселелерге тіреледі, бірігудің нәтижесінде табылған бір мемлекеттің мүддесіне жауап беріп қоймай барлық ынтымақтастықтағы елдердің мүдделеріне жауап беретін рациональді шешім.

 Халықаралық экономикалық ынтымақтастықта маңызды орынды халықаралық еңбек бөлісі, өндірісті кооперативтендіру және арнайыландыру, жаңаша технологиялар мен айырбастасу, тауар айналымын реттеу, қаржы несиелік байланыстарын дамыту алады.

  Жалпы халықаралық экономикалық ынтымақтастықты Біріккен Ұлттар Ұйымы және оның арнайы мекемелері іске асырады.

 Экономикалық ынтымақтастық бір-бірімен таяу шекаралас мемлекеттерде тиімді түрде жүзеге асырылады. Мысал ретінде, Еуропалық елдердің қауымдастығын айтуға болады. Олардың маңызды мақсаттарына, бұл ынтымақтастықа кіретін мемлекеттердің экономикалық, саяси және әскери жағынан ынтымақтастықа жету, тұрақты және бірқалыпты даму, тезірек халықтың өмір сүру деңгейін көтеру, халықтардың тығыз байланыстылығын арттыру.

 Бұл мемлекеттер бір бірімен сауда жасаудағы тежеушілікті жойды және үшінші елде саудада жалпы кедендік тарифті кіргізді, адамдардың еркін араласуына, конкуренцияда бір ғана ережені мойындап, көлік, энергетикада жалпы саясатты ұстауға келісті.

 Еуропалық қауымдастық басқа континенттегі көптеген елдермен конвенциялар негізінде ынтымақтастық жасауда. Кейінгі кезде, Еуропа қауымдастығындағы елдер жаңа келісім шарт жасап, Валюта экономикалық саяси одағын құрды. Қаумдастықтағы көптеген елдер келісіп барлығына бірдей жүретін бір валюта жүйесіне және бір қорғаныс жүйесіне көшуге келісті [18].

 Қауымдастық қарамағында бірнеше кредит мекемелері жұмыс істейді. Олардың мақсаты жалпы экономикалық және әлеуметтік саясатты қаржыландыру. Европалық инвестициялық банк, Еуропалық даму қоры және басқаларына мүше бола бастадық.

 Экономикалық ынтымақтастық мемлекетаралық келісімдер негізінде іске асырылады.Әрине, мұндай ынтымақтастық осы мемлекеттердің экономикалық мүмкіндіктеріне қарай тежеледі.

Саяси жағынан мемлекеттердің ынтымақтастығы ең алдымен, бейбітшілік және соғыс мәселелеріне байланысты белгілі болады.

Қазір дүниежүзілік мемлекеттік қауымдастықтың дамуындағы деңгей өте үлкен жанжалды болдырмауға мүмкіндігі бар. Мемлекеттер арасындағы саяси ынтымақтастық мемлекетік биліктің барлық деңгейінде жүзеге асырылады: парламентаралық, үкіметаралық, жергілікті өзін өзі билейтін деңгейде.

Еуропалық ынтымақтастықта мемлекетарлық заң шығаратын, атқарушы және сот органдары бар, олардың қызметтері біріккен мемлекеттердің өзара мүдделеріне байланысты белгіленеді. Ондай мемлекетаралық құрылымдар конфедеративтік және кейде федеративтік белгілермен ерекшеленеді, себебі басқа заң шығаратын және басқару

Мемлекеттің көптеген саяси сипаттағы мәселелері тікелей дипломатиялық жолмен, екі не болмаса оданда көп екі жақты келісімдер арқылы шешіледі.

Мәдени және ғылыми техниклық ынтымақтастық әртүрлі нысанда және әртүрлі мемлекетаралық деңгейде іске асырылады. БҰҰ да мұндай ынтымақтастықты реттейтін мекемелер бар, олар білім алу, ғылым және мәдениет (ЮНЕСКО). Халықаралық атом энергетикасы туралы агенттілік (МАГАТЭ) тағы басқа арнайы органдар шүғылданады.

 Белгілі мәдени және ғылыми техникалық ынтыматастық екі жақты не көп жақты кеісімдер негізінде мемлекеттер арасында шешіледі, сол сияқты үкіметтік емес ұйымдармен де шешіледі. Мысалы, Дүниежүзілік демократиялық жастар ұйымы, Халықаралық ғылыми одақ кеңесі, Халықаралық архитекторлар одағы.

 Халықаралық ғылыми техникалық ынтымақтастық негізінде ғылыми ақпараттармен, музыкадағы және сахнадағы мәдениет жетістіктерімен, айырбас жүргізіледі және өз араларында мамандар дайындау, әртүрлі фестивальдер, конференциялар спорт сайыстары жүргізіліп түрады. Қоршаған ортаны қорғау туралы ынтымақтастық көптеген елдердің күшін біріктіріп планетамыздағы экологиалық апатқа қарсы шара қолдануға мүмкіндік береді. Ол БҰҰ-ның арнайы мекемелері және аймақтағы басқа да мемлекетаралық органдар арқылы жедел түрде іске асырыла бастады. Қоршаған ортаны қорғауға мемлекеттермен космонавтикадағы, медицинадағы, биологиядағы, электроникадағы жаңа жетістіктерді пайдаланады.

 Халықаралық коғамдастықтағы еліміздің позитивті образының қалыптасуы және оның халықаралық мәртебеге ие болуы сыртқы саясатты жүргізудегі республика басшылығының көрегендік шешімдерімен мүмкін болды.

 Бұл тұрғыда ядролық қаруды таратпау, діни экстремизмге қарсы тұру, әлем діндері арасында толерантты қарым-қатынас құру мәселелерін атап өтуге болады. Осының негізінде еліміз аймақтық, және ғаламдық қауіпсіздік мүддесі турасында халықаралық аренаға өз бастамаларымен шығуға мүмкіндік алды.

 Соңғы жылдары Қазақстан осы мақсатқа қол жеткізуде тиянақтылық пен қажырлық танытты. Төрағалыққа ұсынылған біздің мемлекетіміздің кандидатурасын Қазақстанның халықаралық қауіпсіздік турасында сіңірген еңбегін бағалаған көптеген мемлекеттер қолдады.

 Қалыптасып келе жатқан халықаралық жағдайда халықаралық және аймақтық ұйымдармен қарым-қатынасты орнату ерекше маңызға ие болып келеді. Олардың басты қызметі қауіпсіздік саласымен байланысты. Осындай ұйымдардың бірі Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы болып табылады (ШЫҰ).

 2001 жылдан бастап Қазақстан Республикасы Шанхай Ынтымақтастық Ұйымын (ШЫҰ) құру бастамасына ат салысты және де дәл осы ұйым аясындағы қызметі сыртқы саясаттағы негізгі бағыттардың біріне айналды. Қазіргі кезде ШЫҰ Қазақстан, Қырғызстан, ҚХР, Ресей, Тәжікстан және Өзбекстанның басын қосып отыр, ал бұл ұйымдағы бақылаушы мемлекеттерге Моңғолия, Иран, Үндістан және Пәкістан кіреді.

 ШЫҰ шеңберіндегі диалог арқасында Қазақстан саяси, сауда-экономикалық және гуманитарлық салалар бойынша көптеген мәселелерді шешуге бағытталған сындарлы сұхбат жүргізу мүмкіндігіне ие және де бұл ұйым аясында терроризм, экстремизм және сепаратизммен күресуде күш жұмылдыру мәселелері талқыланады. ШЫҰ саяси тұрақтылық және қауіпсіздік қамтамасыз етудегі маңызды рөлі оны халыкаралық деңгейдегі беделді ұйымға айналуына септік етті.

 Жоғарыда айтып кеткен фактілер Қазақстанның тәуелсіздік жылдар ішінде сыртқы саясатын белсенді жүргізетін нығайған, сенімді мемлекетке айналғандығын көрсетіп отыр. Бұл мемлекет басшылығының сыртқы саясатты дұрыс және тиімді жүргізуіне байланысты мүмкін болып отырғанын атап кету керек. Экономикалық жетістіктеріміз де осыны аңғартады. Мемлекеттің алтын валюта қоры тұрақты көбеюде.

 Бұл республика жүргізген нарықтық реформалар жемісінің белгісі. Кеңейген экономикалық мүмкіндіктер республика алдында жаңа сыртқы саяси мақсаттар қойып отыр. Сарапшылар көзқарасы бойынша Қазақстанның қарқынды дамып жатқан экономикасы «тұрақтылық экспортері» ретінде бүкіл аймақ экономикасының дамуының катализаторы болуы мүмкін.

 Мемлекеттің сыртқы функцияларының мақсаты халықтың мүдделерін халықаралық аренада қорғау болып табылады. Сыртқы функцияларға мыналар жатады:

1.Отанды қорғау функциясы. Барлық мемлекетерге тән және ең маңызды функциялардың бірі болып саналады.

 Тәуелсіздікті сақтап оның аумақтық тұтастығын қамтамасыз ету әрбір мемлекеттің ең негізгі функцияларына жатады. Осы мақсатта мемлекетте қарулы күштер құрылады.

 Әскердің дайындығы ең жоғарғы дәрежеде болып, сырта жасалған шабуылмен төнген қауіпке тойтарыс беруге әрқашанда әзір болуы тиіс. Отанды сыртқы жаудан қорғау мемлекеттің ең маңызды функциясы екендігі белгілі. Мемлекеттік ұйымдасқан қоғамның тарихи даму кезеңдерінде әр уақытта отанды сыртқы шабуылдан қорғау, оның еркіндігін және тәуелсіздігін және жерінің тұтастығын сақтау объективті қажеттілік болды.

 Халықаралық құқықта отанды қорғау соғыстары өз елінің жер көлемін басқыншы жаулардан азат ету, заңды және әділдік деп есептеледі. Отан қорғау функциясы экономикалық, саяси, дипломатиялық және соғыс құралдарын қолдану арқылы іске асырылады.

 Бейбітшілік кезінде бұл функцияға отанды сыртқы жаудан қорғану үшін жан жақты дайындық жүргізу жатады. Соғыс кезінде бұл функцияның міндеті жауға тікелей қарсы соғысу нысанын ұйымдастыру болып табылады. Яғни елдің барлық күшін жинап жеңіске жетуді ұйымдастырады.

 Қазіргі көп мемлекеттер қорғану доктринасын қабылдады. Ол доктрина бойынша басқа мемлекеттен не болмаса, бір топ мемлекеттер тарапынан мүмкін болатын шабуылды тоқтатуға жарайтын қарулы күштерді ғана ұстау. Әскери мәселелерге ондай көзқарас көп жағдайда халықтар өмірінде, соғыс қаупінің тумуына болашақта оның біртіндеп жойылуына мүмкіндк жасайды.

 Қорғаныс функциясының түсінігі үлкен және көпжақты. Ол өзіне барлық мемлекет жүйесінің отан қорғауға арналған, бейбіт кездегі және соғыс кезіндегі қарулы күштердің соғысқа дайындығын арттыратын шаралар қосып алады.

 Мемлекеттің қорғаныс қызметі оның соғыс доктринасына негізделеді және бес негізгі бағыттарға бөлінеді:

 - Елдің қорғаныс күшін бекіту. Мемлекеттің жоғарғы отан қорғауға қамтамасыз етуге, дамыған және тиімді жаңа ғылыми техникалық прогресске сүйенген экономика қажет, себебі ол қоғамның материалдық қажеттігін өтеп қана қоймай, елдің отан қорғайтын қабілеттілігінің бекуіне қажетті нәрсені өндіреді.

 Кәзіргі экономика қажетті деңгейдегі соғыс өндірісінің дамуын, жаңа түрдегі техникалар мен қаруларды өндіруге, стратегиялық ішкі заттың қорын жасауға және тамақ басқа мемлекеттің қорғаныс қуатына керекті компоненттерді жасауға мүмкіндік береді.

 - Қарулы күшті жетілдіру, олардың әскери қабілеттілігін және дайындығын арттыру. Әрбір мемлекет өзінің қарулы күштерінің мықты, жинақы болуын, кәзіргі қорғану әдістері бар, барлық соғыс техникасын профессионалды пайдаланатын, жоғарғы әскери қабілеттілігі және дайындығы бар, заңды режимде қимылдайтын, халықаралық құқыққа сай болуын көздейді.

 -Мемлекеттік шекараны қорғау. Бұл функция мемлекеттің заңдарымен белгіленген шекаралық әскермен не болмаса басқа арнайы бөліктерімен іске асырылады және шекаралық режимді қамтамасыз етуге бағытталған.

 -Азаматтық қорғанысты ұйымдастыру. Мемлекет бейбіт кезде әртүрлі сырты жауға қарсы тұруға және соғыс кезінде елдің экономикалық функциясының тұрақтылығын қамтамасыз етуге арналған әртүрлі шаралар қолданады. Ол қызмет соғыс кезінде, тұрғындарды өз жерінен басқа қауіпсіз жерге көшіруді алдын ала белгілейді. Ол арнайы қорғаныс құрылыстарын салуға, құтқару және бұзылған жерлерді қалпына келтіру жұмыстарына байланысты.

 -Қарулы күштердің кезекті адамдарын әскери қызметке оқыту. Көптеген мемлекеттердегідей, Қазақстанда да әскери есепте тұрған адамдарды дайындау жұмыстары ұйымдастырылып тұрады. Себебі, мемлекетаралық жанжал шығып соғыс қаупі төнсе, сол адамдар әскер қатарына шақырылып оның санын көбейтеді. Мемлекет әскери дайындықты орта және жоғарғы оқу орындарында әскери кафедралар арқылы жүргізеді.

 Мемлекеттің отан қорғау функциясы оның басқа функцияларымен тығыз байланысты.

 Отан қорғау функциясымен экономикалық функцияның әрекеттестігін, оның тиімді экономикалық функциясы арқылы қарулы күштерді кәзіргі жетілген әскери техникамен және қарулармен қамтамасыз етуінен, әскери объектілердің құрылыс жұмысын жүргізуден, қорғаныс өндірісін дамытудан және әскери ғылыми зерттеу жұмыстарын ұйымдастырудан анық көруге болады.

 Отан қорғау функциясының әлеуметтік функциямен әрекеттестігін, әскер қызметін атқарушылардың әлеметтік хал жағдайын қамтамасыз етуінен денсаулығын сақтау, тұрғын үй беру, демалысын ұймдастыру, пенсияның жалпы мемлекеттік деңгейде болуы көрінеді.

 Отан қорғау функциясымен құқықтық тәртіп функцияларының әрекеттестігінің нәтижесінде, қарулы күштерде әскери тәртіп нығайып, әскери мүліктер сақталып, әскери қызметкерлердің еркіндіктері, отбасындағы заңды құқықтары қорғалады.

 Ерекше атап айтатын жағдай, дүниежүзілік қауымдастықтағы мемлекеттердің отан қорғау саясатындағы әрекеттестік.

 Қазіргі жағдайда, бұл әрекеттестік ядролық және жәй қаруларды қысқартуға, әр мемлекеттің отан қоғаудан, бактериологиялық, химиялық, биологиялық тағы басқа да жаппай қырғынға ұшырататын қаруларды алып тастталуына бағытталған.

Әскери қарсылық деңгейінің төмендеуі, көптеген мемлекеттерде үлкен жақсылық әсерін тигізгені белгілі. Мемлекеттердің экономикалық мүмкіндіктері артып, халықтардың мәдениет, рухани және экологиялық жағынан жағдайлары түзіле түсті [19].

 Сонымен, мемлекет функциясы тұтас, бірімен бірі өзара байланыстағы, мемлекеттік жүйедегі органдардың негізгі жұмыстары.

 Ол үйлесімді экономикалық, әлеуметтік және қоғамның рухани дамуына бағытталған қызмет. Бұл жағдайға жетуге басқа мемлекеттермен өзара байланыстылық және ынтымақтастық артуы қажет.

 Мемлекеттердің бірімен бірінің құқықтық теңдіктегі әріптестік, олардың жалпы адам баласының алдында тұрғани проблемаларды бірігіп шешуі жеке индивидтердің әртүрлі мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың, дүниежүзілік қауымдастықтың түгелімен өз жөніндегі өмір қызметіне қажетті жағдайларды жасайды.

 Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты белсенділігімен, тепе-теңдік сақтауға ұмтылысымен, прагматизмдігімен, сындарлы сұхбат жүргізуге талпынысымен және көпжақты ынтымақтастыққа бағытталғандығымен ерекшеленеді.

 Халықаралық аренада мемлекетіміз өзінің тарихи, геосаясаттық және экономикалық факторларына байланысты көп ғасырлар бойы сыртқы саясатын халықаралық ынтымақтастық, көршілес мемлекеттермен татуластық және олардың аймақтық біртұтастығын құрметтеу қағидасына негіздеп жүргізіп келеді.

 Қазақстанның өзге мемлекеттермен тең құқылы және екі жаққа да тиімді қарым-қатынас құруға дайындығы оның бүгінгі күні дипломатиялық байланыс орнатқан шет мемлекеттердің санының көптігімен дәлелденіп отыр.

 1991 жылы тәуелсіздік алған сәттен бастап, біздің республика әлемнің 130 мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты. Көптеген себептерге байланысты Орталық Азия мен Қазақстан аймағы әлем саясатында қазіргі кезде ерекше назарға ие.

 Қазақстан екпінді даму қарқынының арқасында ірі трансұлттық корпорациялардың, өзге мемлекеттердің үлкен қызығушылығына ие. Бұл түсінікті де, Қазақстан Орталық Азиядағы географиялық сипаты бойынша ең ірі мемлекет болып табылады, оған қоса экономикалық даму қарқыны бойынша біздің мемлекет аймақтағы көшбасшы.

 Осы ретте еліміздің болашақта даму мүмкіндіктерінің мол екендігін ескере кету керек. Бүгінгі күні қазақстандық сыртқы саясат басымдылығы ең алдымен Ресей, Қытай, АҚШ, ЕО, Орталық Азия аймағындағы көршілес мемлекеттермен, ислам әлемімен тең құқылы қарым-қатынас құруга бағытталып отыр. Бұл тұрғыда аталмыш мемлекеттермен және аймақтармен екі жақты байланыс едәуір алға басты.

 Ел мүддесіну қатысты бірталай маңызды құжатқа қол қойылған мемлекет басшылығының Вашингтон, Мәскеу, Брюссель, Лондон, Бейжің, Каир, Тегеран, Ташкент, Бішкек және тағы да басқа мемлекеттердің астаналарына ресми сапарларының қорытындылары да осыны айғақтай түсуде. Осылайша мемлекетіміздің әлемнің жетекші державалары мен көршілес ТМД  мемлекеттері арасындағы стратегиялық серіктестігі жаңа деңгейге көтерілді деуге болады.

 Қазіргі кезде Қазақстанның көп ғасырлар бойы туысқандық, мәдени, саяси және экономикалық, қарым-қатынаста болып келген көршілес Орталық Азия мемлекеттерімен ынтымақтастығы ерекше серпін алып отыр. Аймақтың ең ірі мемлекеті ретінде ғана емес, экономикасы едәуір алға басқан Қазақстан аймақ бойынша көршілес елдермен тығыз қарым-қатынас орнатуға қызығушылық білдіруде.

 Біздің мемлекетіміздің ендігі жердегі қарқынды дамуы аталмыш республикалармен қалыптасатын қарым-қатынаспен де тығыз байланысты. Сол себепті Қазақстан Орта Азиялық Одақ құру идеясын алға тартып отыр. Бұл бірлестікке Қазақстаннан басқа аймақтың Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Түрікменстан сияқты мемлекеттері де кіруі мүмкін.

 Қазақстан басшылығының аталмыш аймақ мемлекеттеріне ресми сапарлары барысында мемлекетаралық, саяси-экономикалық және әлеуметтік-мәдени қарым-қатынастардың дамуына негіз болатын маңызды екі жақты келісімдер қабылданды. Бұл құжаттар Қазақстанның көршілес мемлекеттерімен байланысын нығайта түсіп, Орта Азиялық Одақ идеясын жүзеге асыру үшін айтарлықтай серпін беріп отыр.

 Қазақстанның сыртқы саясатының басты функцияларының бағытының бірі Ресеймен қарым-қатынас болып табылады. Бұл мемлекетпен біздің ел көп жылдар бойы тығыз қарым-қатынаста болып келеді. Өзара бөлісіп жатқан мемлекеттік шекараның ұзындығының өзі 7591 шақырымға созылып жатыр.

 Мемлекетаралық достастық екі бірдей президенттің және екі ел халқының өзара тығыз байланысы арқасында дамып отыр. Қазақстан мен Ресей арасында отын-энергетикалық кешен, көлік және коммуникация, әскери-техникалық және қорғаныс өнеркәсібі салалары бойынша байланыс орныққан.

 Сыртқы саяси функциясының бағыты барысында екі ел арасында болған сындарлы сұхбаттар кезінде қауіпсіздік, терроризммен күрес, энергетикалық саладағы байланыстың дамуы және Қазақстан Республикасындағы жоғарғы технологиялық, инновациялық өндірістерді дамыту процесіне американдық компаниялардың ат салысуы талқыланды. Қазақстанның ислам әлемімен қарым-қатынасының тереңдей түсуі турасында еліміздің сыртқы функцияларының жемісін көрсетеді деп ойлаймын. Бұның бәрі біздің еліміздің және ислам мен араб әлемі арасындағы қарым-қатынасының жаңа деңгейге көтерілгендігінің бірден-бір белгісі болып табылады.

 Бүгінгі күні республикамыз әлем ауқымындағы өзекті Батыстың жетекші мемлекеттері мен ислам әлемі арасындағы «Батыс — мұсылман әлемі» диалогын дамыту идеясын алға тартып отыр, әзірше бұл сыртқы істер министрлері деңгейінде жүзеге асуда.

 Қазақстан аталмыш идеяны әлем діндерін біріктірген және дінаралық сұхбат құруға мүмкіндік берген өзінің халықаралық тәжірибесіне сүйене ортаға салуда.

3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТ ФУНКЦИЯЛАРЫН ІСКЕ АСЫРУДАҒЫ НЫСАНДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ

3.1 Мемлекет функцияларын жүзеге асырудағы нысандары

 Мемлекет функциясын іске асырудың нысаны оның функциясының көмегімен жүзеге асырылатын мемлекет органдарының бір жақты әрекеттері,

құқықтық және ұйымдастырушылық нысандары болып екіге бөлінеді.

 Біріншінің екіншіден айырмашылығы, заңды нәтиже туғызатын құқықтық актілерді қабылдаумен байланысты.

Құқықтық нысанға мыналарды жатқызамыз:

1) Құқықтық шығармашылық, нормативтік актілерді дайындау және шығаруға арналған әрекеттер.

2) Құқықты қолдану нормативтік актілерді іс жүзінде асыруға арналған, құқықты қолдану актысын қабылдау жөніндегі әрекеттер бұл күнделікті заңдарды орындау жұмысы және әртүрлі басқару мәселесімен сипатталады.

3) Құқыққоғау адамның, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын, құқықбұзушылықпен күрес және кінәлі адамдарды заңды жауапкершілікке тарту және басқалары.

 Ұйымдастырушылық нысанына:

1) реттеушілік ұйымдастыру белгілі бөліктердің, мемлекет органдарының құжаттар жобасын дайындаумен, сайлауды ұйымдастыруға байланысты қызметтерін қамтамасыз ету жөніндегі ағымдағы жұмыстар жатады.

2) шаруашылық ұйымдастыруға бухгалтерлік есеппен байланысты, жедел техникалық, шаруашылық, статистикалық және жабдықтау жұмыстары жатады.

3) идеологиялық ұйымдастыруға күнделікті идеологиялық тәрбие жұмысы, мемлекеттің әртүрлі функциясын орындаумен байланысты, әсіресе жаңадан шыққан нормативтік актылардың мазмұнын түсіндіру, қоғамдық пікірді қалыптастыруды жатқызуға болады.

 Мемлекеттің функцияларын іске асыру нысандары мен тәілдері. Бұл қызметтің екі түрі болады: мемлекеттік функцияны құқықтық нормалардың шеңберінде және құқықсыз жалпылама іс әрекеттер арқылы функцияның дұрыс орындалуына үлес қосу. Құқықтың шеңберінде функцияны орындаудың үш түрі болады: құқық шығармашылық, құқықты іске асыру, құқықты қорғау.

 Құқық шығармашылық жаңа норманы өмірдің талабына қарай уақытында қабылдау. Онсыз мемлекеттің қызметіне нұқсан келуі мүмкін. Мысалы, науқастың эпидемияға айналуымен қалай күресуге болады, егерде нақты заң қабылданбаса. Құқықты іске асыру бұл істі орындау мемлекет Үкіметінің міндеті. Үкімет тиісті нормативтік акті қабылдау керек. Онда жауапты субъектілер не істеу керек, оның уақыты, материалдық негіздері толық көрсетілуі қажет. Бұл істі толық бақылауға алу қажет.

 Құқықты қорғау бұл қызметті атқаратын органдар: сот, прокуратура, ІІД, ҰҚК, және тағы басқалары. Олардың қызметінің бағыттары: заңдылықты, тәртіпті, адамдардың және заңды тұлғалардың бостандығы мен құқық қорғау азаматтық, қылмыстық істерді уақытында қарап, кінәлі субъектілерді жауапқа тарту.

 Нарықтық экономикалық жүйеде шарттық байланыстың маңызы күшеюде. Сондықтан мемлекеттің шарттық қатынасты реттеп, басқару функциясы тиісті дәрежеде атқарылуы қажет.

 Мемлекеттің функциясын құқықсыз реттеу қызметтері, мемлекеттік органдар функцияларды іске асыруда көптеген іс әрекетер жасап жатады. Сол әрекеттерді біріктіріп құқықсыз реттеу қызметі деп атайды. Олардың қоғамды басқаруда маңызы өте зор.

 Құқық шығармашылығы. Қоғамды басқаруда мемлекет пен құқық сан алуан нормативтік актілерді өмірге әкеліп, ескіргенін жаңартып, кемшіліктері болса толықтырып отырады. Бұл процесте заңға көп күрделі талаптар қойылады.

 Заң неғұрлым мазмұны жағынан өмір талаптарына сәйкес, халықтың ойы мен негізгі мүдделерін терең қамтыса, нысаны жағынан да әбден жетілсе соғұрлым ол тәуелсіз демократиялық мемлекет құру күресіне тиянақты үлесін молынан қосады, заңның беделі артады. Сол себепті заң жобасын жасауға оны жан жақты талқылауғы көпшілік халықтың, қоғам ұйымдарының белсене қатысуы біздің жалпы халықтық мемлекетімізде заңдылыққа айналады. Өте маңызды заң жобалары халықтың талқылауына түседі [20].

 Заң қабылдайтын орган Парламент көпшіліктің ұсыныстарына жіті көңіл бөледі, оның тұрақты комиссияларында мұқият тексеріліп, Парламентке арналған ұсыныстар алынады. Демократияның қағидалары осылайша заң қабылдау саласында іс жүзіне асады.

 Заң жобасы туралы пікір айтуда азаматтарға, олардың қоғамдық ұйымдарына шек қойылмайды.

 Мұндай ұсыныстар тисті мемлекеттік органдарда жан жақты қаралады. Заң жобасын ұсынудың ерекше түрі бар, оны депутатар тобы мен мемлекеттің Үкіметі ғана жасай алады. Олардың ұсынған заң жобалары Парламенттің талқылауына түседі.

 Заңға тәуелді нормативтік актілер де осылай жан жақты талқылаудан өтіп барып қабылданады.

 Құқық шығармашылық мемлекттің жұмысының ең күрделі, өте жауапкершілікті түрі.

 Норма шығармашылық қоғамдағы қарым қатынастарға тікелей ықпал ететін негізгі жол, құқыққа мемлекеттік күш беретін құрал.

 Құқық шығармашылық тек мемлекеттің жұмысы, мемлекеттің, қоғамның, жеке адамдардың мүдде мақсатын іске асыратын, орындайтын бірден бір айқындалған жол. Басында норма туралы ой пікір табиғи жолмен қалыптасып, жаңа қатынастарды реттеуге, басқаруға үлес қоса бастайды. Бірте бірте ой пікір норманың жобасына айналады.

 Сөйтіп мемлекеттік органның қарауына, талқылауына түседі. Құқық  шығармашылығы  құқықтық  реттеу жүйесінде негізгі бір орталықты алады. Ол қоғам өміріне қажет нормаларды өмірге əкеліп, кемшілік тұстары барларын өзгертіп, уақыты жеткенін жаңарта отырып, барлық қоғамдық, мемлекеттік институттардың құқықтық негізін жасайды.

 Құқық шығармашылығы мемлекеттік құқықтың жəне оның жеке салаларының дамуын жəне жетілуін қамтамасыз етеді, халықтың еркін көрсететін тəртіп ережесін жасауды білдіреді.

  Құқық шығармашылығының түпкі нəтижесі болып құқықтық нормалардың мəтінінде көрініс тапқан жаңа (өзгертілген немесе нақтыланған) ережелер табылады.

 Тиісінше ол тікелей мағынада нормативтік-құқықтық актілерде көрініс тапқан, қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жүйесін жасау ретінде, нəтижесі қоғамда əрекет етуші құқықты белгілеу болып табылатын қызмет ретінде анықталады.

 Бұл қызмет Қазақстанда уəкілетті органдармен жəне Қазақстан халқымен (референдумда) жүзеге асырылады. «Нормативтік құқықтық актілер туралы» ҚР заңында құқық шығармашылығын жүзеге асыратын уəкілетті органдардың мазмұны ашылған.

 Яғни уəкілетті орган – Қазақстан Республикасының Конституциясында, осы Заңда, сондай-ақ сол органдар мен лауазымды адамдардың құқықтық мəртебесін айқындайтын заңнамада белгіленген өз құзыретіне сəйкес нормативтік-құқықтық актілер қабылдауға хақылы Қазақстан Республикасының   мемлекеттік   органдары мен лауазымды адамдары (ҚР Президенті, ҚР Парламенті, ҚР Үкіметі, ҚР Конституциялық Кеңесі, ҚР Жоғарғы Соты, ҚР  Орталық  сайлау комиссиясы, орталық атқарушы органдар, жергілікті өкілді жəне атқарушы органдар, ҚР Ұлттық Банкі, өзге де  мемлекеттік  органдар).

 Олардың қабылдайтын нормативтік-құқықтық актілері – бұл құқықтық нормаларды белгілейтін, олардың қолданылуын өзгертетін, тоқтататын немесе тоқтата тұратын жазбаша  ережелердің  жиынтығы, ресми құжат. Аталған уəкілетті органдардың құқық шығармашылығы қызметі заң негізінде жəне оны орындау үшін жүзеге асырылады.

 Олардың құқық шығармашылығы қызметінің бағыты мынада: нормативтік-құқықтық актілерін қабылдау арқылы қоғамдық қатынастарды құқықтық жолмен реттеу.

 Қазақстанда құқықты жасайтын негізгі əлеуметтік-саяси күш ретінде  мемлекеттік билік танылады.

 Мемлекеттік билік – құқықтың қалыптасуының тікелей қайнар көзі. Ол мемлекеттің тікелей өзімен немесе өкілеттік беру арқылы тұрғылықты халықпен жүзеге асатын қоғамдық биліктің бір түрі болып табылатындықтан, нақ осы мемлекеттік билік құқық нормаларының пайда болуының тікелей факторы ретінде танылады. Кейбір жағдайларда (референдумда) мемлекет құқық  нормасын жасауды тікелей халыққа береді. Алайда халықтың референдум арқылы құқық нормасын қабылдауы мемлекеттің қатысуынсыз болмайды. Демек, мемлекет өз халқымен бірге құқық шығармашылығының əлеуметтік субъектісі, ал оның қызметі құқық шығару қызметінің тікелей қозғаушысы болып табылады.

 Құқық шығармашылығы қызметі негізінде экономикалық жəне өзге қоғамдық қатынастар заңды нормалар түрінде көрініс табады. Мемлекет (референдум жағдайында халық) осы қатынастарды құқықтық қатынастар ретінде рəсімдейді, дамуына əсер етеді.

 Құқық шығармашылығы қызметі арқылы экономикалық жəне өзге де қоғамдық əлеуметтік қатынастар жалпы құқықтық қатынастарға айнала отырып, қайтадан басқа жаңа əлеуметтік қатынастарға əсер ету үшін құқықтық нормаларда бекітіледі. Қандай да бір əлеуметтік қатынастардың, қоғамдық дамудың мұқтаждықтарының анықталуы, оларды құқықтық реттеудің қажеттілігінің пісіп-жетілуі құқық шығармашылығының басталуына себеп болады.

 Құқық  шығармашылығы  –   бұл мемлекеттің жалпы заңи реттеу, пісіп-жетілген қажеттіліктерді құқықтық нормаларға айналдыру арқылы заңдық нормаларды қалыптастыру жөніндегі қажеттіліктерді тануы, мойындауы. Мұндай қажеттіліктерді тани отырып, мемлекет тиісінше актілердің қабылдануын анықтайды. Мемлекетпен, оның органдарымен қабылданған нормалар ғана жалпыға міндетті ереже сипатында болады, мемлекеттің мəжбүр етушілік күшімен қорғалады.

 Референдум арқылы құқық шығармашылығын қоспағанда  құқықты  жасау – бұл мемлекет органдарының нормативтік құқықтық актілерінің жобасын жасау, өңдеу, қабылдау, жариялау жөніндегі қызметі. Мұны Конституциядан, Парламент, Үкімет, орталық атқарушы органдар туралы, т.б. заң актілерінен көруге болады.

 Тұрғылықты халықтың мемлекеттің құқық шығармашылығына қатысуы қай кезеңнің болмасын негізгі мəселесі. Бүгінде халық құқық шығармашылығын тікелей референдум арқылы заң шығаруға қатысу, ерік білдіру арқылы жүзеге асырса, күні кешегі тарихымызда бұқараның референдумнан өзге, қоғамдық ұйымдардың қызметтері арқылы мемлекеттің құқық шығармашылығына кеңінен қатысқанын көреміз.

 Қазақстан халқын еркін заңға, жалпыға міндетті құқықтық нормаларға айналдыру – бұл тиісті қызметтің жалпы бағытын көрсететін жетекші, бастапқы идеялармен қатаң сəйкестікте, яғни белгілі бір қағидалар негізінде жүзеге асырылатын процесс. Мемлекеттің кез келген қызметі секілді құқық шығармашылығы да белгілі бір қағидалармен сəйкестілікте жүзеге асады. Оларды нақты атап айтсақ:

 құқық шығармашылығының демократиялығы;

 құқық шығармашылығының жариялығы;

 құқық шығармашылығының ғылыми негізділігі;

 құқық шығармашылығының заңдылығы;

 құқық шығармашылығының құқық қолдану практикасымен байланыстығы.

 Қазақстан халқының  референдум арқылы құқық шығармашылығы – Қазақстан Республикасының демократиялығының жоғары көрсеткіші. Қазақстанның құқық шығармашылығының мəнінің  өзі  халықтың еркі референдум тəртібімен жəне мемлекеттік органдардың құқық нормаларын белгілеу, өзгерту немесе жою жөніндегі  қызметімен заңға, жалпыға міндетті жүріс-тұрыс ережесіне айналуында.

  Қазақстан халқы мемлекеттің құқық шығармашылығына тек референдум жолымен заң шығару арқылы ғана қатыспайды, сондай-ақ заң жобаларын бұқаралық ақпарат құралдары арқылы халықтың  талқылауы, құқық    шығармашылығы қызметінің жүзегеасырылуының жариялылығы – мұның бəрі құқық шығармашылығындағы бұқара халықтың атқарар қызметін көрсетеді [20].

 Демек, Қазақстанның құқық шығармашылығының демократиялық деңгейін байқатады. Демократиялық қағидасы бұқара халықтың мемлекеттің құқық шығармашылығына  қатысуының жолдары мен дəрежесін көрсетсе, жариялылық құқық шығармашылығы қызметінің көпшілік үшін ашық, қолайлы процесс екендігін белгілейді.

 Құқық шығармашылықтың үш түрі бар: тікелей мемлекеттік органның нормативтік актілерді қабылдауы, бекітуі, шығаруы. Өмірде көп жылдар бойы қалыптасқан әлеуметтік нормаларды қабылдап, бекіту. Нормаларды референдум арқылы бекіту.

 Норма шығармашылықтың өзіне тән қаидалары: Әділеттік, демократизм, заңдылық, теңдік, достық, бостандық. Мне осы қағидалар дұрыс дамыса, мемлекеттің жақсы жұмыс жсауының сипаттамасы. Бұл қағидаларды бұзуға жол бермеу керек.

 Мемлекеттің барлық құқықтық нормаларының жақсы, дұрыс орындалуының айғағы азаматтардың және қоғамның мүдде мақсаттарының іске асып, заңдылықтың, тәртіптің нығайюы.

 Құқықты қолдану мемлекеттің оның органдарының құқықтық нормаларды іске асыыруы, орындалуын, басқарып, реттеп отыруы.

 Мемлекеттің фунциясын іске асыру әдісі мемлекеттік органдардың, оның функциясын іске асыру үшін пайдаланатын жолдар мен тәсілдері.

 Мемлекеттің функцияларын орындау тәсілдері: ерікті, еріксіз, сендіру, нандыру, бұл жеке тұлғаларға.

 Экономикалық тәсілдер: болжау, жоспарлау, кредит беру, салықта жеңілдік беру, алушыларды монополистерден қорғау.

 Табиғатты қорғау адамды қоршаған табиғи ортаның өзіндік жағдайын сақтау немесе бұрынғы сипатын қайтадан қалпына келтіру арқылы табиғи ресурстарды ысырапсыз пайдалану үшін құрылған мемлекеттік жүйедегі қоғамдық шара.

 Басты міндеті халық шаруашылығын шикізатпен, энергиямен қамтамасыз ету, еңбекшілердің демалу жағдайларын табиғат заңдарымен ұштастыру. Адамның, қоғамның табиғатпен қатынасы әр қоғамдық формацияда әр түрлі. Өндірстік күштер мен меншіктің барлық түрі бірігіп, табиғатты қорғау жұмысын сапалы жүргізуге міндетті.

 Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасының алдында аса күрделі геосаяси, өркениеттік, экономикалық, әлеуметтік, этникалық және мәдени проблемалар тұр.

 Қазақстанның экологиялық қиын жағдайы, онымен байланысты ұлттық өркендеудің әлеуметтік саяси және мәдени мәселелері жөнінде айтылар сөз көп. Солардың қай қайсысын болмасын сәтті шешу халықтың экологиялық санасының өсуіне, ұлттық мәдениеттің жоғары деңгейде болуына тығыз байланысты.

 Өткен жылдар Қазақстан тарихы беттерінде қиыншылығы мен қайшылығы мол өзіндік қол таңбасын қалдырды. 1949-1991 жылдары арасында радиоактивті ластаушылардың негізгі көзі сынақ үшін жасалынған ядролық жарылыстар.

  ғасырдың ұлы экологиялық апаты болып табылатын Арал аймағының трагедиясы. Қазақстанның зор кеңістігіндегі тұрақты қоныс тепкен ауыр өнеркәсіптің өндіруші және өңдеуші кәсіпорындары, әскери өндіріс кешенінің әлемді тітіреткен аса қуатты да қаһарлы объектілері. Табиғи ортаның биологиялық жағынан азып тозуы, ол адамзат пен хайуанаттың құрып кету қаупі.

 Сөйтіп республикамыздың халқына, әсіресе сайын дала мен шөлді аймақты мекендеген ел жұртына игіліктің орнына ауыр күйзеліс пен қайғы қасірет әкеледі.

 Қазақ үшін ата қоныс, туған жерден киелі дүние жоқ. Оны сандаған жылдар қанымен, жанымен қорғап, жер ана деп атаған. Сандаған ғасырлар бойына қалыптасқан мәдениет халықтың дәстүрлі өмір салты, діні мен діни сенімі айнала табиғатты тану мен аялаудың күллі жүйесін жасаған. Сондықтан Қазақстан Республикасы Конституциясында табиғатты қорғау мемлекеттің негізгі міндеті деп жарияланған.

 Табиғатты қорғау туралы арнаулы заң қабылданды. Онда табиғатты қорғау елімізде нарықтық экономиканы қалыптастыру бағдарламасының бір бөлігі деп атап көрсетілген. Әзірше еліміздегі экономикалық дағдарыс қарышты жұмыс жасауға мүмкіншілік бермей тұр.

 Сонда да бұл бағытта біраз істер атқарылды: Ядролық сынақ тоқтатылды, Семей полигоны жабылды, Арал проблемасы БҰҰ ның сессиясында қаралды, Орта Азия мемлекеттерінің басшыларының мәжілісінде бірнеше рет талқыланды. Экология мәселесі ғаламдық проблемаға айналып отыр. Әлемдегі барлық мемлекеттер бірлесе отырып, бұл ауру экологияны емдейді деген үмітте.

 Дамыған елдердегі экономикалық бостандық және құқықтың маңызы. Буржуазия адамдардың табиғи құқықтарын қорғаймыз деген саяси ұранмен билікке келді. Ол ұранның негізгі мазмұны мемлекет бұл табиғи бостандықты және жеке меншікті шектей алмайды. Керісінше мемлекет оларды қатаң қорғауға міндетті.

 Буржуазияның негізгі талабы мемлекет адамдардың арақатынасына іс әрекетіне қатыспауын талап етті. Мешіктің бостандығы, еңбектің бостандығы міне осы екі талап дамыған елдердің эконоикасының негізін құрайды. Буржуазиялық экономикалық ғылымының көрнекті қайраткері Адам Смит пікірі: «Әр адам егерде табиғи бостандықты бұлжытпай орындаса, ол адамға өз еңбегімен, өз капиталымен кәсіпкерлік коммерциялық бәсекелікпен айналысуға толық беріуі қажет» деген.

 Дамыған елдер осы ғылыми пікірді қолданып, антимонополиялық заңдар қабылдап, халықтың әлеуметтік жағдайын өз іс әрекеттерімен жақсартуға толық мүмкіншілік жасады.

 Мемлекет шаруашылық жұмысына араласуды, кірісуді біртебірте азайтты. Экономикалық қатынастарды жеке және заңды тұлғалар өздері реттеп, басқаруда. Сөйтіп халық темір бұғаудан бостандық алып, өз мәселесін өздері шешуде. Егерде олардың арақатынасында келіспеушілік болса, оны шешуді мемлекеттік сот жүйсіне береді.

 Сот органы бұл мәселені әділ шешуге тырысады. Өйткені буржуазияның күрес туында мына үш сөз саяси ұран болып жазылған: бостандық, теңдік, әділеттік.[21]

 Расын айту керек, дамыған елдердің экономикалық саясатын сынға алушы топтар да бар. Олардың пікірінше бұл саясат ешқашан қоғамда теңдікті, әділеттікті орната алмайды. Себебі, ол саясат біреулерді байытады, ол азшылық ал, көпшілікке бұл саясаттан жақсылық шамалы дейді.

 Қорыта айтсақ, ХІХХХ ғасырдың басындағы капитализм қазір жоқ. Қазіргі капитализм ғылыми техникалық прогрестің жетістіктерін пайдаланып, қоғамның экономикасын, халықтың әлеуметік жағдайын едәуір котеріп отыр. Бұл экономикалық саясатты дамушы елдердің, соның ішіндегі посткеңестік тәуелсіздік алған республикаларда бар көпшілігі пайдаланып, өз экономикасын көтереміз деген сенімде.

 Қазақстанда нарықты экономикалық жүйені қалыптастыру. 1917 жылдың қазан айынан бастап Кеңес одағында экономиканы қайта құру саясаты жүргізілді. Бұл процесстің негізгі құралы мемлекет пен құқық деп жарияланды.

  Партияның саяси ұраны: құқық саясаттың шоғырланған түрі, ал, саясат экономиканың шоғырланған түрі деп түсіндірді. Жеке меншік пен қоғамдық меншік қатар өмір сүре алмайды деп үгіт жүргізілді. Қоғамдық меншікті қалыптастыру үшін, ескі мемлекетті жойып, жаңа еңбекшілер мемлекетін орнатып, жеке меншіктің барлық түрін еріксіз жою процесі басталып, 30 жылдардың ортасында елімізде қоғамдық меншік орнады. Ол меншік мемлекеттің қарамағында, партияның бюрократтық тобының билігінде болды.

Кеңестік дәуірде елімізде шаруашылықтың, азаматтардың, еңбекшілердің экономикалық бостандығы жойылып, оларды бірте бірте асыратын жағдайға көшуге, құпия жұмыс істеуге мәжбүр етті. Сөйтіп, қоғамда «көлеңкелі экономика» қалыптасты. Ол мемлекеттік аппараттағы коррупциямен бірігіп, бірте-бірте Кеңес Одағын ыдыратып тынды.

 Посткеңестік республикалар өздерінің тәуелсіздігін алып, саяси экономикалық бағытты толығымен рыноктық қарым қатынасқа көшіріп меншіктің барлық түріне бостандық береді. Ал нарықты экономиканы толық қалыптастыру өте күрделі процесс. Оған кемінде 5060 жыл немесе 100 жыл керек. Халық, мемлекет, қоғам болып біріксе ол мүдде мақсат та орындалар, тек бейбітшілік, халықтардың бірлігі болсын.

 Кәсіпкерліктің түсінігі мен мазмұны жеке және заңды тұлғалардың тұрақты түрде өндірістік және коммерциялық іс әрекетпен шұғылданады. Бұл кәсіппен олар өздерінің тәуекелі мен жауапкершілігіне сүйене отырып, кіріс алу үшін кәсіпкерлік іске өз еркімен кіріседі. Заң шеңберінде кәсіпкер қандай шаруашылық құрамын десе де өз еркі, заңды іс әрекеттердің қайсысын таңдау өз еркінде. Бизнес кәсіпкерліктің бір түрі.

 Әлемдегі барлық мемлекеттер кәсіпкерліктің барлыық мәселесін заң арқылы реттеп, бақылап оырады. Нарықты экономикада кәсіпкерліктің субъектілерінің төрт түрі болады: фирма, банктер, сақтандыру және трастылық (акция, вексель).

 Компаниялар, инвестициялық құрылымдар. Олар мемлекетің ішкі және сыртқы нарығында да жұмыс жасауға құқылы. Кәсіпкерлік шаруашылқтар өзара бірігіп, орталық ұйым құрады. Сөйтіп бір біріне көмек көрсетіп отырады. Кәсіпкерлік шаруашылықтың жұмысына ықпал әсер ететін факторлар:

-Нарықтық қатынастың жағдайы;

-Кәсіпкерліктің субъектілердің құқықтық байланысының деңгейі;

-Жалпы экономикалық жағдай;

-Жалпы саяси жағдайлар факторлар.

Нарық сатушы мен алушының арасында экономикалық қатынастар жүйесі, оның негізгі элементтері: сұраныс, ұсыныс және баға. Бұл процесс мемлекеттік реттеуге келмейді. Сондықтан оған нормативтік актілердің байланысы, ықпалы әсер еткен жоқ.

 Кәсіпкерлік шаруашылықтың жұмысын мемлекетік бақылаудың екі түрі болады: тікелей бақылау және жанама бақылау. Мемлекеттің тікелей бақылау түрлері:

- қаржылық бақылау;

-экологиялық бақылау;

-санитарлықты бақылау;

-өртке сақтықты қадағалау;

-таразының көрсеткіштерін тексеру;

шығарған заттардың сапасын тексеру.

 Мемлекеттің жанама бақылауының түрлері:

-салық пен жеңілдіктің түрлері;

-баға саясаты, монопоияның үстемдігіне жол бермеу;

-жұмыссызды азайту саясаты;

-кәсіпқойлық мамандады дайындау;

-инфраструктураны дамытуға ықпал ету;

-ақпараттық жұмысты жақсарту және басқалары.

 Осы көрсетілген мемлекеттік бақылаудың түрлері жаңа құқықтық нормаларды қабылдау кезеңінде де, ол нормаларды іс жүзіне асыру процесінде де басқарушы органдардың үнемі назарында болады, оның негізгі себептері:

-экологиялық жағдайға нұқсан келтіруге жол бермеу;

-экономикалық қатынастарға зиян келтірмеу;

-экономикалық дағдарыстан шығару жодарын анықтау;

-халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру, жақсарту.

 Кейбір елдерде мемлекетпен бизнестің өзара қатынасын теңестіру қажет деген пікір бар. Бұл екі тұрғыдан қарастырған дұрыс болады. Егерде мемлекет тек саяси билікті жүргізетін орган болса, онда теңдік болу мүмкін емес. Егерде мемлекет экономикалық қатынастың субъектісі болса, онда мемлекет пен бизнестің арасында бәсекелік күрес болуға тиіс. Олар бір біріне көмек көрсетіп отыруға міндетті.

 ХХ ғасырдың екінші жартысында кәсіпкерлік шаруашылық бірнеше елді қамтып, трансұлттық компаниялар, өндірістер құрылып жатыр. Сондықтан Біріккен Ұлттар Ұйымы халықаралық құқықты даытуды қолға алып отыр және мемлекеттердің көпшілігі өзара байланысында бұл мәселеге зор көңіл бөліп отыр. Мысалы, Францияда кәсіпкерлік шаруашылық туралы 1986 жылы жаңа заң қабылданды. Ол заңда көрсетілген жаңалықтар:

бағаны мемлекеттік тұрғыдан бақылауды тоқтату;

кейбір салада мемлекеттік бақылауды шектеу;

әділетсіз бәсекелікке мемлекеттік бақылауды күшейту.

 Нарықты қатынастарды реттеудің негізгі бағыттары:

-рыноктың даму бағытын, мүдде мақсатын белгілеу;

-заңмен тиым салынбаған іс әрекеттерге толық бостандық беру. Тек, антигуманистік, табиғатқа ұнамсыз іс әрекеттерді тыю. Заң меншіктің барлық түрлеріне бостандық беріп, оны қорғауға міндетті.

 Кеңес дәуірінде нарықты экономика туралы ғылыми зерттеу жүргізілмеді. Себебі, нарықты экономикада әділеттік теңдік болмайды,мәселе әрқашанда күштілердің қанаушы таптың мүдде мақсатына шешіледі деп келдік.

 Капитализм қоғамында әділ нарық болмайды, Кеңес одағының пікірі осылай болды. Посткеңестік тәуелсіз алған мемлекеттердің соңғы 78 жылдық тәжірибесінен анық көрініп отыркеңестік социалистік жүйенің нарығынан капиталистік жүйенің нарығы халыққа пайдалы екен [22].

3.2 Қазақстан Республикасында мемлекет функцияларын жүзеге асыру шаралары мен әдістері

 Мемлекеттің экономикалық функциясы негізінде қоғамда өндірісті және өндірістік қатынастың субъектілеріне нарықтық экономиканы дамытуға жан жақты жағдайлар туғызу болып табылады.

 Тәуелсіз Қазақстан Республикасы нарықтық қатынастардың қалыптасып, өсіп дамуына көптеген шаралар қолданып, реформалардың іс жүзінде асуына жол ашты. Атап айтқанда мемлекет жекешелендіру процесін аяқтады, орта тапты қалыптастыруды шағын және орта бизнестің дамуына жағдайлар жасауда.

 Шетелдердің инвестициялары Қазақстан экономикасының негізгі салаларын көтеруге және дамытуға мол үлес қосуда. Барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі және әл ауқатының артуы» деп аталатын тұжырымдары бойынша Елбасмыздың Жолдауында: «Әділ әкімшілік бұлжытпай орындайтын, анық тиімді және қатаң ұстанатын заңдары бар ашық және бәтуәгерлік инвестициялық саясат шетел инвестицияларын тартудың барынша қуатты ынталандыру тетігі болып табылады.

 Мұндай саясатты талдап жасау біздің негізгі міндеттеріміздің бірі болуға тиіс, өйткені Қазақстанның шетел капиталынсыз, технологиясынсыз және тәжірибесінсіз жедел экономикалық өрлеу мен жаңартуға қалай қол жеткізетінін көз алдымызға келтіру қиын».

 Қазақстан Республикасы экономиканы дамытуда сонымен қатар аграрлық саланы өркендетуде өз үлесін қосуда. Мемлекет тарапынан ауылға кредит беру, шаруақожалықтарының өнімдерін сатып алу. Техникамен көмектесу және жекеменшіктегі малдарға салық салмау сияқты шараларды іс жүзіне асыруда.

 Экономикалық функцияларын іс жүзіне асыруда Қазақстан мемлекеті дүние жүзі өркениеті мемлекеттерінің экономикалық жетістіктерін пайдалануда.

  Белгілі философ С.Б. Бөлекбаевтың тұжырымдары бойынша мемлекеттің экономикалық функцияларына мыналар жатады:

 -«нарықтық жүйенің жұмыс істеуін құқықтық және саяси жағынан қамтамасыз ету;

 -бәсекелестік және еркін бағаның қалыптасуын қорғау;

 -макроэкономикалық тұрақтылық саясатын жүргізу. Ол негізінде ақша қаржы саласында іс жүзіне асырылады, мемлекет инфляциямен күреседі, өндірістік айналыммен жұмыссыздыққа әсер етуге әрекеттер жасайды».

 Әлеуметтік. Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекетімізді демократиялық, зайырлы, құқықтық ретінде орнықтырум ен қатар оны әлеуметтік деп жариялады.

 Әлеуметтік функция қоғамның көптеген салаларын қамтиды және мемлекеттің адамның әл ауқатын, тұрмысын жақсартуға бағытталған. Әлеуметік функцияның ең негізгі мақсаты қоғамдағы байлықты халық арасында әділеттілік қағидасы негізінде бөлініп беру болып табылады.

 Мемлекет өз тарпынан еңбек етуге жарамсыз болған қоғамдағы әлеуметтік топтарға жан жақты қамқорлық жасауға міндет алды. Конституцияда былай деп көрсетілген: Қазақстан Республикасының азаматына жалақы мен зейнетақының ең төменгі мөлшеріне, жасына келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде әлеуметтік қамсыздандырылуына кепілдік беріледі.

Ерікті әлеуметтік сақтандыру, әлеуметтік қамсыздандырудың қосымша нысандарын жасау және қайырымдылық көтермеленіп отырады.

 Бұл норма мемлекетке қарт адамдарды, мүгедектерді, көп балалы отбасын, тастанды, жетім балаларды және тарихи отанына оралған қазақтарға көмек көрсету міндетін жүктейді.

Сонымен қатар мемлекеттің әлеуметтік функциясының ең бастапқы міндеттерінің бірі кедейлілікпен, жұмыссыздықпен күресу болып табылады. Президент жолдауында, бұл мәселені шешуде мемлекет алдына мынандай міндеттер қойып отыр: осы жылдардың ішінде кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес стратегиясы:

кіші кредиттер жүйесін енгізуге;

шағын және орта бизнесті дамытуға;

еңбекті көп қажет ететін салаларды басымдықпен дамытуға және бұларға шетел инвистициялары мен ұлттық капиталды белсенді тартуға;

шарттар мен контракттар және бюджеттік сатып алулар кезінде жұмыспен қамту проблемаларына қатаң тұрғыдан келуге; қоғамдық жұмыстарды, ең алдымен жол құрылысы мен орман отырғызуды дамытуға;

жеке кәсіпкерлерді дамыту жолындағы қажетсіз әкімшілік кедергілердің бәрін алып тастауға;

қызмет көрсету саласын және әсіресе туризмді белсенді дамытуға негізделеді.

Бұл міндеттер мемлекеттік әлеуметтік функциялары арқылы іс жүзіне асырылады.

Тағы бір мемлекет алдындағы үлкен мәселелер мен негізгі бағыттар бұл азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету алғы шарттары функция қызметінің басты элементі деп тұжырымдау даусыз деп ойлаймын. Себебі бұл туралы Қазақстан Республикасының Конституциясының 1 бабында, адам және адамның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын ең қымбат қазына деп жариялағанын білеміз.

Осыған байланысты оның конституциялық құқықтары мен бостандықтары тиімді қорғау мемлекеттің ең негізгі міндеттері болып табылады. Адам құқының мемлекет тарапынан тиімді қорғалуы демократияның кең қанат жаюының белгісі, аяққа тапталуы заңдылықтың дағдарысқа ұшырауы.

Қазақстан Республикасының Конституциясы адам және азаматтың кең көлемде және демократиялық құқықтары мен бостандықтарын жариялады. «Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады» деп атап көрсетілді Конституцияда.

Мемлекет осы норманы тек жариялап қана қоймай, сонымен қатар құқықтарды қорғауға өзінің кепілдігін береді. Президент, сот билігі, прокуратура органдарының адам құқық қорғау қызметтері Конституциялық міндеттері болып табылады. Мысалы, Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Президент «Халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі». Соымен қатар сот органдарының адам құқын қорғауда үлкен роль атқарады.

Адам құқықтарының тиімді қорғалуының тетіктері мен қағидалары Қазақстан Республикасының Конституциясының 77 бабаында нақтылы көрсетілген. Бұл талаптар негізінде 10 қағидадан тұрады:

1) адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі;

2) бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық немесе әкімшіліка жауапқа тартуға болмайды;

3) өзіне заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің өзгертуіне болмайды;

4) сотта әркім өз сөзін тыңдалуына құқылы;

5) жауапкершілікті белгілейтін немесе күштейтін азаматтарға жаңа міндеттер жүктейтін немесе олардың жағдайын нашарлататын кері күші болмайды. Егер құқық бұзушылық заңмен алынып тасталынса немесе жеңілдетілсе, жаңа заң қолданылады;

6) айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес;

7)ешкім өзіне өзі, жұбайына(зайыбына) және заңмен белгіленген шектегі жқын туыстарына қарсы айғақ беруге міндетті емес;

8)адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдік айыпталушының пайдасына қарастырылады;

9) заңсыз тәсілмен алған айғақтардың заңдық күші болмайды. Ешкім өзінің мойындауы негізінде ғана сотталуға тиіс емес;

10) қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға жол берілмейді. Қазақстан Республикасы егер адам және азамат өзінің құқықтары мен бостандықтарын қорғауда сот органдарынан қолдау таппаса, халықаралық сотқа шағымдануына кепілдік береді.

Адам құқықтарын орғауда заңдылықтың сақталуын прокуратура органдары және басқа құқықтары мемлекеттік органдармен және басқа фирма, корпорациялармен шектелгенде, аяққа тапталғанда тез арада назарға алып, кінәлі субъектілерді қатаң жауапқа тартады.

Кез-келген мемлекетте әрдайым жоғары тұру керек мәселе ол азаматтардың кұқықтары мен бостандықтары. Құқықтар мен бостандықтар көп жағдайлара адамның коғамдағы орнын, оның мемлекетпен өзара байланысын анықтайды.

Конституция, Ата Заң - мемлекеттің негізгі заңы, елдегі барлық басқа заңдарға қатысты жоғары заңды күшке ие заң немесе заңдар тобы. Мұнда бекітілген заң жиынтықтары жай ғана құрастырылған жок. Олар арнайы логикалық бақылаулардан, тәжірбиелерден өтіп барып қана бекітілді. Себебі, Конституция жеке адамның құқықтық мәртебесін жоғары қояды. Осыдан шығатын қорытынды адам - мемлекеттің ең басты қазынасы.Сол себептенде мен осы тақырыпты таңдап алдым.

Профессор Г.Мальцев, - адам мүдделерінің презумпциясы- заң аясында барлық қарама қайшылықтар, барлық шешімдер осы тұрғыдан қабылданады деп тұжырымдаған. Ал ол адам қайдағы бір қиялдағы, қандай да болмасын демократиялық сұлбаға сәйкес әсерленген адам емес нақтылы мақсаттары мен қажеттіліктері өмірде бар тірі адам.

Әлемде болып жатқан оқиғалар, жасалып жатқан әрекеттер, жаңа ашылулар, ғылыми жаңалықтардың барлығы адамдармен жасалып жатыр. Ал оларды мойындау, сақтау және қорғау мемлекеттің міндеті болып табылады, тіпті осы Конституцияныда жазған адамдар.

Философиялық тұрғыдан алып қарасақ адам Алланың тылсым жаратылысы. Әрбір жаратылысты сақтап, қамқор көрсету ол арғарай адамдарға берілген тапсырма деп қарастырар едім. Бұл менің жай ғана философиялық тұрғыдағы қысқаша көзқарасым.

Біз адам және азаматтың құқықтары деп жалпы түрде айтып жатамыз. Ал негізінде адам құқығы мен азаматтың құқықтары егіз жүретін айырмашылықтары бар ұғым ретінде қарасытылады.

Жеке-жеке алып қарастырайық. Адам құқығы, мемлекетті мойындаудан және заңдылық бекітулерден, оның қандай бір мемлекетке қатынасына қарамай тәуелсіз өмір сүреді. Ал азаматтың құқығы өзі өмір сүріп жатырған мемлекеттің қорғауында болады. Қазіргі әлемде көптеген адамдардың азаматтық мәртебесі жоқ. Яғни ол адамдар формальді түрде адам құқығының иегері болып табылады, бірақ азаматтық құқықтық дәрежесі жоқ.

Жалпы осы тақырып аясында өмірдегі қарапайым мысалдарды алып көрсек болады [23].

Қазіргі кезде қарапайым жұмысшылар өздерінің құқықтарын дұрыс білмейтін жағдайлар көптеп кездеседі. Олар жұмысқа тұру барысында келісім шартты егжей-тегжейлі оқымайды. Себебі өздерінің құқықтарын дұрыс білмегендіктен аса қызығушылық танытпайды. Соның кесірінен жұмыс ақысын кешіктіріп алған кезде немесе жұмыстан себепсіз шығарылған кезде көтеріліс жасайтын жағдайларды кездестіреміз. Егер құқықтарын заңды түрде біліп керекті құзырлы органдарға жүгінсе өздеріне керекті жауаптарын алар еді.

Конституциямызда жазылғандай адамның құқықтары өте көп мүмкіндік береді. Мысалы, бізді заңсыз жұмыстан шығарған кезде құзырлы органдарға арыздана аламыз, өтемақы төлете аламыз. Ал басқа шет елдерге ұшу мүмкіндігі еркін берілген. Тек заңды құжаттар рәсімделген болу қажет. Сондай-ақ еліміздің кез-келген қаласына,жеріне еркін түрде бара аламыз.

Адамның құқықтары қарап тұрсақ шектелмеген. Тек өзге адамның өміріне қол сұғуға рұқсат берілмеген. Осындай және осылардан басқа құқықтарымыз бен бостандықтарымыз қарапайым халыққа қол жетімді түрде таратылуда. Яғни,бұл дегеніміз кез келген уақытта ғаламтор беттерін ашып құқықтарымыз бен бостандықтарымыз туралы қарай аламыз. Бірақ қазіргі халықта, жастарда оған деген қызығушылықтар жоқ. Сондықтан халыққа түсіндірме жұмыстар жүргізілуі тиіс және жүргізіліп жатыр.

Құқықтық білім саласында көптеген жұмыстар осы аяда жүргізіліп жатыр. Әрбір адам және азамат Конституцияда көрсетілген өзінің бостандықтары мен құқықтарын білуі қажет. Бұл заңгерлердің ғана емес қарапайым халықтың да білуі тиіс.

Түсіндірме жұмыстардың төңірегінде «Конституция адам құқықтарын қамтамасыз етудің кепілі» тақырыбында өткен жылда олимпиядалар, көрмелер ұйымдастырылған болатын. Себебі, халыққа құқықтарын түсіндіру мемлекетке жүктелген мәселе. Жалпы, құқықтық мемлекеттің не екенін түсіндермейінше, адамның құқықтарын жетік түсіндермей, оны түбегейлі орнату мүмкін емес.

Бір сөзбен айтқанда, заңның дұрыс негізде орындалуын қамтамасыз ететін мемлекетті, азамат құқықтары мен міндеттерінің кепілі болатын мемлекетті қалыптастыру - құқықтық мемлекетті орнату болып табылады.

Ал құқықтық мемлекет дегеніміз – жеке адам және қоғам мүддесін қорғайтын, заң үстемдігі мен құқық қағидаларына негізделген мемлекет. Бұл тақырыптың өзектілігін көрсетеді.

Адам құқығының декларациясы қазіргі кезде 200-ден астам тілге аударылып көптеген мемлекеттердің Конституциясында бекітілген. Ал біздің Қазақстанның Конституциясында ойып тұрып аларлықтай орны бар.

Декларацияда: «Барлық адам болмысынан тең құқылы және азат болып туады. Барлық адамға ақыл-ой берілген, сондықтан бір-бірімен бауырмалдық қарым-қатынас жасаулары тиіс» - делінген. Оны біздің елімізде 130-дан аса ұлт өкілдерінің тату-тәтті өмір сүруінен байқауға болады. Декларация бойынша әрбір адамның құқығы қорғалуы керектігі айқын жазылған. «Республика өз азаматтарын республика аумағынан тыс жерлерде қорғайды және қолдау көрсетеді» - делінген. Бұдан адам құқықтары тек біздің елімізде ғана емес өзге елдерде де бірінші орында екендігін байқаймыз.

Осы уақытқа дейін, яғни Конституция қолданылысқа енгізілген күннен бастап бірнеше өзгерістер мен толықтырулардан өтті. Бұл өзгерістер заман талабы мен ағымына байланысты өзгеріп отырды. Осыдан байқайтынымыз мемлекет халықтың ыңғайына қарай өзгеруден бас тартпайтындығы. Бұл дегеніміз мемлекет халықтың құқықтарынА аса көңіл бөлушілікпен қарайды.

Енді адам және азаматтың бостандықтарына тоқтала кетсек. Конституцияда адам және азаматтың құқықтарына толық түрде бостандық берілген:

-кез-келген мемлекет азаматы өз құқығы бойынша тегін медициналық көмек алуға;

- білікті маманнан тегін заңгерлік кеңес алуға;

-адамның және азаматтың алдын ала тергеу мен анықтау барысында;

-қылмыстық, азаматтық және әкімшілік істер бойынша атқару ісін жүргізу барысында құқықтарының сақталуы талданады.

Жеке тұлғаның өміріне,ар намысына, жеке бас бостандығына,қадір қасиетіне қол сұғуға ешкімнің құқығы жоқ. Бұл жағдайларға қарсы іс-әрекеттер байқалған жағдайда жауапты тұлға жауапқа тартылады.

Жеке тұлға бас бостандығынан айырылады, егер заңда көрсетілген аса ауыр қылмыстарды жасаса. Сондықтан Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында адам өмірі кең ауқымды түрде маңызды мәлесе болып қозғалады. Себебі, адам мемлекеттің ең басты қазынасы. Онсыз тұтас мемлекет құрылмайды.

Адам және азамат өзінің құқықтары мен бостандықтарын шексіз пайдалана алады. Мұндай шектеусіз құқыққа ар-ождан құқығы, ана тілін пайдалану құқығы, сот арқылы қорғалу жәнеде меншікке кепілдік құқығы сынды мәселелерді жатқызуға болады. Әрине олар заңға қайшы болмау қажет. Сол бостандықтарын басқа бір тұлғаның шектеуі, рұқсатсыз жеке өмірге қол сұғып араласуы заңға қайшы болып табылады.

Заң мен сот алдында бәрі тең. Бай, кедей немесе лауазымды, лауазымсыз деп адамдар таңдалмайды және бөлінбейді. Заң алдында кез келген азамат тең. Бұл жазаның да барлығына ортақтығын көрсетеді. Оны орындау да, қолданылу да бәріне ортақ [24].

Адам мен азаматтың теңдігін Конституцияда ешқандай кемсітілушіліксіз орындалу және қолданылуынан да байқауға болады. Яғни адамдарды түріне, түсіне, нәсіліне, жынысына, статусына, дініне, және осы сынды өзге де ерекшеліктер кемсітілмейді. Бұл Конституцияның басты қағидасы.

Бұл мәселені кеңірек қозғаған себебім қай ел болмасан ең бастысы ол адам және оның өмірі. Әрбір адам және азамат қазіргі кезде өзінің жеке құқығын білуі міндетті деп санаймын. Ол бала болсын, студент болсын, тіпті егде кісілер болсын өз құқығы мен бостандығын кез-келген жағдайда қорғап шыға алуы тиіс.

Заңды тек заңгерлер білу керек деген нақты қатып калған қағида жоқ. Себебі ол бәрімізге ортақ. Әрбір индивид - жеке тұлға мұны пайдалана білуі қажет. Тіпті бөгде біреудің өз өміріне қалай қол сұғып жатырғанын байқамай қаламыз. Біздің біреу бостандығымызды шектеген жағдайдада заңда көрсетілген тиісті жағдайлармен қорғана аламыз,- «Біз заңгерлер, не үшін заңгер боламыз?». Себебі барлығымызға ортақ заңды пайдалана отырып, халыққа көмек қолын созу үшін.

Елбасымыз, «үкімет басындағылар өзгеруі мүмкін бірақ заң өзгермейді ол барлығымызға ортақ қатып қалған қағида секілді», деген ойына қосыламын. Ең әуелі «адам - халықтың ең басты қазынасы» екенін ешқашан ұмытпауымыз қажет.

Экологиялық функцияда, Жаһандасу кезеңінде қоршаған ортаны қорғау мемлекеттің ең негізгі функцияларының бірі болып отыр. Адам баласының санының көбеюі, ғылыми техникалық прогрестің өсуі, табиғи ресурстарын үнемдемей пайдаланып шашып төгу, экологиялық апаттар планетамызға және онда мекен ететін жан жануарлар мен адамдардың өмір сүруіне тікелей қауіп төндіруде.

Ғалымдардың зерттеу нәтижесінің мәліметтері бойынша дүние жүзінде табиғаттың экологиялық жүйесінің дағдарысқа ұшырап, бұзылуының мынандай себептері бар:

-Қоршаған табиғи ортаның өмір сүру мекенінің бүлінуі. Бұл көптеген биологиялық түрлердің өнуіне, жойылуына қауіп өндіруде. Атап айтқанда ағаштарды кесу, пайдалы кен қазбаларын шексіз алу, суларды бөгеу, жолдар салу сияқты адамдардың фауна мен флораға жасанды әрекеттермен араласуы үлкен табиғи апаттар тудыруда.

Адамдардың тікелей әсерінен басқа табиғи ортаға жаңа биологиялық түрлерді кіргізу. Мысалы, Монаконың жағалауында пайда болған жалбыздар, қазір Жерорта теңізіндегі басқа теңіз оргаизмдерін құртуға кірісті деп ойлаймын.

-Табиғи байлықтарды шексіз, үнемдемей пайдалану. Көптеген биологиялық түрлер осы себептен жойылуда. Мысалы, бейзондар, бірнеше кептердің түрлері және басқа. Халықтың санының күрт өсуі, ХІХ ғасырдың ортасында Жер шарында халықтың саны бір миллиардқа жетті. Қазір алты миллиардтан астам.

-Планетамызды жаппай жылылықтың басуы. Ғалымдардың айтуы бойынша ХХІ ғасырымызда Жер шарында жалпы температура жоғары градусқа көтерілуі мүмкін. Бұл процесс көптеген жануарлар мен өсімдіктердің жойылуына әкеп соқтыруы ғажап емес. Мұхиттардың деңгейі көтеріліп, көптеген елді мекендер су астында қалу қаупі бар.

Міне, осындай жағдайларда мемлекет экологиялық шараларды іс жүзіне асырып, арнайы тетіктерді пайдалануда. Жыл сайын атмосфераға салмағы 100 милиардтан астам зиянды заттар көтеріледі.

Қазақстанда Арал, Семей аймақтары экологиялық апат деп танылады. Су тапшылығы ауаның ластануына адамзаттың денсаулығы мен өміріне өлшеусіз зиян келтіруде. Мысалы, қазіргі таңда еліміздегі Каспий теңізінің құқықтық мәртебесінде кездесетін экологиялық мәселелер мемлекетіміздің функциясының негізгілерінің бірі болып саналады.

Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі бойынша Қазақстан Республикасының ұстанымы Каспийге теңіздің әртүрлі аумақтарының режимдері мен еніне қатысты БҰҰ-ның Теңіз құқығы жөніндегі 1982 жылғы конвенциясының жеке ережелерін қолдану болып табылады.

Жағалаудағы мемлекеттердің саяси және экономикалық мүдделерін тиімді қамтамасыз ету мақсатында, Қазақстан көрсетілген құжаттың ережелеріне сәйкес Каспийде аумақтық теңізін, балық аулау аймағын және жалпы су кеңістігін белгілеу бойынша ұсынысты жасады.

Аумақтық теңіздің сыртқы шекарасы оның шеңберінде жағалаудағы мемлекет барлық егеменді құқықтарды толығымен ие болатын мемлекеттік шекара болып табылуы қажет [25].

Балық аулау аймағын, оның ені мен режимін Каспий маңы мемлекеттерімен келісе отырып, жеке санатқа бөліп шығаруды ұсынылады. Бұл ретте, балық аулау мен биоресурстарды пайдалануды тиісті балық аулау аймақтарда, сондай-ақ, ашық теңізде кәсіпті лицензиялау мен аулаудың келісілген квоталары негізінде жүзеге асыру қажет.

Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы конвенцияны әзірлеу бойынша келіссөздер Каспий жағалау мемлекеттері Сыртқы істер министрлерінің орынбасарлары деңгейінде Арнайы жұмыс тобының (АЖТ) шеңберінде, сондай-ақ, екі - және үш жақты консультацияларда да жүргізілуде.

Аталған кездесулердің күн тәртібіне көрсетілген мәселелердің басқа да минералдық және биологиялық ресурстарын игерудегі өзара іс-қимыл, кеме қатынасы, қауіпсіздігін қамтамасыз ету және Каспийдің экожүйесін сақтау мәселелері де кіреді.

Каспий тақырыбы бойынша салалық халықаралық шарттардың жобаларын келісуі тараптар тиісті мемлекеттік органдардың өкілдері деңгейінде жүргізіледі.

Қазақстан үшін басқа көрші мемлекеттермен шекарасын анықтап оны халықаралық заң талаптарына сай бекіту маңызды шаралардың бірі еді. Онжылдан астам осы бағытта атқарылған зор еңбектің арқасында, бүгін XXІ ғасырдың бастапқы кезеңінде шекарамыз толықтай айқындалуға таяу қалды, занды түрде реттелуде, ал мұның өзі бізді қауіп-қатерден, пәле-жаладан сақтап, еліміздің гүлдене, көркейе беруіне игі ықпал жасайды деген сенімдеміз.

Автотранспорт және жер эрозиясы сияқты факторлар жаңа жағымсыз құбылыстарды қалыптастыруда. Атом энергиясын пайдаланудың нәтижесінде жер бетінде бірнеше апаттар болды. Егер, жер бетіндегі барлық атом бомбасын бір кездегі қақтығыста жаратын болса, планетамыздағы температура алты градус суық болып, барлық тірі жандар қырылған болар еді.

Аталмыш мәселелерді шешу үшін мемлекеттің экологиялық функциялары маңызды роль атқарады. Қазақстан Республикасында экологиялық мәселелер көп жылдық және ең маңызды мәселелер ретінде қарастырылады. Себебі, қазіргі тәуелсіздікті нығайту барысында шетел агрессорларының әркетінен емес, керісінше адам ның табиғатқа, қоршаған ортаға жасаған қиянаттарынан, қаупінен сақтау мемлекеттің ең маңызды фукциялары болу керек.

Мемлекет тарапынан қазіргі кезеңде мынандай шараларды іс жүзіне асыруда:

1.Ауылшаруашылығы мен тамақ өндірісінің экололгиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету.

2.Энергетикалық жүйедегі қауіпсіздік.

3.Көлік жүйесінің барлық саласында қауіпсіздік шараларын іс жүзінде асыру.

4.Денсаулық сақтау саласында адам өміріне зиянды тамақ өндірістерін болдырмау.

5.Жерді пайдалану мен рекультивациялауда нормативтік талаптарды қатаң сақтау, жер эрозиясынан сақтау.

6.Зиянды қалдықтарды ғылыми негізде өңдеу олардың табиғатты ластауына жол бермеу.

7.Су тапшылығын болдырмау, жер асты суларының қайнар көздерін ашу.

Мемлекеттің аталмыш саладағы функциялары Президент жолдауларында былай деп атап көсетілген: «Экологиялық нашар ахуал бүгінде адам өлімінің 20 процентіне себеп болып отыр, ал кейбір аймақтарда жағдай мұнан да қиын. Отандастарымыздың үштен бірі сапасыз ауыз суды пайдаланады. Жеткілікті және дұрыс тамақтанбау да теріс демографиялық салдарға әкеп соғады».

Сондықтан біздің әрқайсымыз тамақтану мен ауыз суға ерекше көңіл бөлуге тиіспіз. Біздің мамандарымыз қалай дұрыс тамақтану керек екенін, табыс дәрежесіне қарай өз рационын қалай құру керек екенін, қазіргі заманғы жеке басынығ тазалығы ережелері орындауды, сапасы төмен ауыз судың зиянын қалай тигізбеуді бұқаралық ақпарат құралдары арқылы түсіндіруден жалықпауы керек.

Экологиялы, санитарлық эпидемиологиялық қызметтер мен стандарттау органдары қойылған мақсаттардығ басымдығына сәйкес жұмыс жүргізуі тиіс. Кез келген сапасыз тама өнімдерін өткізушілермен жасап шығарушыларға, табиғи ортаны ластаушылардың бәріне берік және қат қабат тосқауыл қойылуы қажет.

Мемлекеттің ведомостволардың басшылары осының бәріне де үлгі көрсетуге тиіс. Мемлекеттің экологиялық функциялары арқылы барлық экологиялық мәселелерді шешу мүмкін емес. Мемлекет, қоғам, отбасы, мектеп, университет барлығы жұмылып іске кіріскенде экологиялық мәселелерді шешуде қол жеткізуге болады.

Егер әрбір адамнан өзі тұрған қаланың ауасы таза болғанын қалай ма деп сауал қойсақ, «әрине» деп жауап берген болар еді. Бірақ, сол үшін өзінің автомобильден бас тарту керек десек, оған ешуақытта келісім бермейді. Экологиялық функцияны тиімді түрде іс жүзіне асыру үшін ең алдымен адам санасы қоршаған ортаны қорғау ұғымын молекулярлық деңгейде санаға сіңіру қажет.

Конституциялық құрылымды қорғау функциясы. Тәуелсіз мемлекеттердің бәріне тән функция. Мемлекеттің заңды жолмен, халықтың қалауымен құрылған және орнаған билікті, құқықтық тәртіпті және заңдылықты қамтамасыз ету ең маңызды функциялары болып табылады. Конституциялық құрылымды қорғау жалпы мемлекеттің негізгі заңында бекітілген. Оның мақсаты саяси және қоғамдық құрылысты, билік жүргізу істерін тиімді қамтамасыз ету.

Конституцияның іс жүзіне асырылуына кедергі болған, немесе оған қарсы жасалған барлық әрекеттер заңсыз деп саналады. Конституциялық құрылымды қорғау функциясы барлық құқық қорғау және басқару органдарымен іс жүзіне асырылады.

Мемлекеттің сыртқы функцияларының мақсаты халықтың мүдделерін халықаралық аренада қорғау болып табылады. Сыртқы функцияларға мыналар жатады.

Отанды қорғау функциясы. Барлық мемлекеттерге тән және ең маңызды функциялардың бірі болып саналады. Тәуелсіздікті сақтап, оң аумақтық тұтастығын қамтамасыз ету әрбір мемлекеттің негізгі функцияларына жатады. Осы мақсатта мемлекетте қарулы күштер құрылады.

Әскердің дайындығы ең жоғарғы дәрежеде болып, сырттан жасалан шабуыл мен төнген қауіпке тойтарыс беруге әрқашанда әзір болуы тиіс. Қазақстан Республикасының Конституциясының 2 бабының 2 тармағы отанды қорғау функциясы туралы мынандай норманы бекітеді: «Республиканың егемендігі оның бүкіл аумағын қамтиды. Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бүлінбеуін қамтамасыз етеді».

Басқа мемлекеттермен өзара тиімді қарым қатынас жасау функциясы. Жаһандасу кезінде бұл функцияның рөлі өте зор. Барлық мемлекеттер өздерінің экономикасын, ғылымын дамыту үшін дүние жүзі қауымдастығының озық технологияларын тиімді пайдалануы тиіс. Сонда ғана мемлекетте ғылым мен техника дамиды.

Өзара қарым қатынастар мемлекеттердің саяси, мәдени және экономикалық дамуларына өлшеусіз ықпалын тигізеді. Озық дәрежедегі мемлекеттердің жаңа технологияларын пайдаланады. Соның нәтижесінде мемлекет жаңа сапа деңгейіне көтеріледі, халықтың әл ауқаты жақсарады. Бұл функцияның құқықтық негіздерін мемлекетаралық жасалған шарттар, келісімдер құрайды [26].

Мемлекеттік мүддені халықаралық дәрежеде қорғау. Біріккен Ұлттар Ұйымы және басқа да халықаралық саяси, мәдени ұйымдар арқылы мемлекеттердің өз халықтарының ұлттық экономикалық мүдделерін қорғауы.

Жаһандасу заманында бұл функцияның да рөлі арта түседі, Әр халық өзінің экономикасын ұлттық ерекшеліктерін, дінін, тілін сақтап, дамыту үшін барлық күш жігерлерін жұмсайды.

Күшті дамыған алпауыт мемлекеттердің сыртқы саясаттарында көрініс беретін экономикалық, әскери қысым жасау саясатына қарсылық көрсету, халық мүддесін қорғау мемлекеттің ең басты сыртқы функцияларының бірі. Жаһандық маңызы бар мәселелерді шешу ісіне қатысу.

Атап айтқанда жаһандасу кезінде бүкіл әлемді мекен ететін халықтардың басына қатер болып төнген экология зардаптарын болдырмай, атом жарылысы қаупінің алдын алу, ғарышты игеру ісіне араласу, жұқпалы аурулардың алдын алу сияқты адамзаттың өмір сүруіне төнген қасіреттерді болдырмау мақсаттарындағы жасалатын шараларға қатысу.

Бұл функция арқылы мемлекеттер адамзат өркениетіне төнген апаттар мен зардаптардан құтылу болып табылады. Дамудың әрбір кезінде мемлекеттік органдардың орындайтын қызмет бабы және істері өзгеріп отырады.

Мемлекет қоғамға қызмет етуі керек, оның мүдделері мен қажеттіліктерін қанағаттандыруға ықпал етуге, оның тіршілік етуіне қажетті жағадйларды қамтамасыз етуге тиіс.

Бұл жағынан мемлекеттің мүмкіндігі зор. Орасан зор материалдық, адам, қйымдастыру ресурстарына, саяси - идеологиялық потенциалға, басқарудың, реттеудің және ықпал етудің әр алуан құралдарына иелік ете отырып, мемлекет экономиканың, әлеуметтік, рухани және басқа жағдайлардың дамуына оң әсер етіп, тұрақтылық пен тәртіпке қол жеткізуге, қоғамда қажетті моральдық - психологиялық ахуал қалыптастыруға оң ықпал ете алады.

Мемлекеттің пайда болуының жалпы және жеке зандылықтары ежелден-ақ адамдарды толғандырып, олардың қызығушылығын туғызып келді. Алғашқы қауымдық қоғамның рулық (немесе ру-тайпалық) ұйымының мемлекетке орын беруінің себебін білуге тырысу, осы процестерге ықпал ететін және олардың динамикасы мен бағытын анықтайтын факторларды белгілеу, осыған байланысты әр халықтың жалпы және ерекше тәжірибелері көптеген теорияларға, тұжырымдар мен пайымдауларға келіп тоғысты.

Олардың кейбіреуі саяси-құқықтық ойдың тарихында айтарлықтай із қалдырмастан, тез ұмытылып қалды, ал енді бір бөлігі ұзақ уақыт бойы адамдардың ақыл-ойын жаулап алды, әлі де болса олардың дүниеге көзқарасы мен түйсігіне әсер етіп келеді. Аталған теорияларға талдау жасай келіп, біз әрбір ойшылдың мемлекеттілік генезисіне деген өзіңдік тәсілі бар екендігін көреміз, олардың басқа ойшылдардан тәсілі де басқа, өз позицияларын негіздеуі де әр түрлі.

Сонымен, кейде терең ойлы және дұрыс пікірлер жеңілтек, үстірт пікірлермен қоңсы қонып жатады. Алайда,ойшылдар айтқан постулаттардың, болжамдар мен ережелердің жиынтығы баға жетпес байлық.

Қоғамдық - саяси және мемлекеттік-құқықтық шындықты оның дамуының өзгермелі кезендеріңде адамның ойлау логикасын түсінуге мүмкіңдік бере отырып олардың негізгілерін білудің, әр түрлі ойшылдың пайдаланған аргументтері мен дәлелдерін салыстырып, талдау жасаудың, олардың күшті және әлсіз жақтарын анықтап, осы теориялардың адамзаттың кәдесіне жарайтын-жарамайтындығына қорытынды жасаудың маңызы зор.

Мемлекеттің функциясының өзінің сипатына, бағытталуы мен ерекшеліктеріне сәйкес, нысандарын қажет етпеген және мемлекет болғанға дейінгі, басқа нысандарды пайдаланып келген алғашқы қауымдық қоғамның даму кезеңдері тікелей ізашар болып отыр.

Экономика мен басқа да тіршілік ету салаларының өте төмен деңгейімен ерекшеленетін алғашқы қауымдық қоғам алдын ала қоғамдық өмірдің жабайы сатысынан объективті түрде өтіп, мемлекеттік деңгейіне дейін «өсуі» керек.

Ол жануарлар әлемінен енді ғана бөлініп шыққан, өзінің өткен өмірінің ашық та анық таңбасы бар адамның көп жағдайда табиғаттың дүлей де соқыр күштерінің алдында дәрменсіз болып қалатындығымен, жағдайды бірден бағдарлай алмайтындығымен, өзінің іс-әрекеті мен қылығының аяғы неге апарып соғатындығын болжай алмайтындығымен сипатталатын. Ол тамақ, киім және басқа тіршілікке қажетті заттарды табудың жетілмеген, дөрекі құралдарын пайдаланды, соған қарай қоғамда еңбек өнімділігі табыстың жинақталып, осында қалыптасуына мүмкіндік жасай алмады, ол қалдықсыз пайдаланылды.

Осындай өте қиын жағдайларда, тіршілік ету үшін адамдардың алғашында шағын ғана отбасылық кезбе топ құруға, кейінірек — қауымның құрамы бойынша одан әлдеқайда көбірек болып топтасуы қажет болды. Бұл топтар негізінен туыстық қатысы бар адамдардан құрылды.

Кезбе топтың немесе қауымның мүшелерімен туыстық қатысы жоқ адамдарға сенімсіздік көрсетіліп, олар ортаға жіберілмеді. Біртіндеп қоғамның негізін салған рудың адамдары бөлектеніп шыға бастайды. Ол үшін олардың мынадай ерекшеліктері болуы керек болды:

- сол кездегі іс-әрекеттің негізгі салаларын қамтуға мүмкіндік беретін қоғамдық өмірдің өзіңдік бір нысаны ретінде ортақ шаруашылығы жүргізе алатын, ұжымдық тұтынуды жүзеге асыратын, ұжым мүшелерінің қажетін қанағаттандыратын болуы керек;

-туыстық жағынан аса жақын емес, сондай-ақ таяудағы мақсат, мүдделері де бөлектеу ру мүшелері айтарлықтай ұйымшылдық көрсетіп, бір біріне көмектесіп, қауіп-қатерден бірлесіп қорғануы керек.

Осыған сәйкес руды басқару жүйесі құрылды:

- ру тіршілігінің негізгі мәселелері барлық ру мүшелерінің дауысы тең болып саналатын рудың жалпы жиналысында қаралып, сонда шешілді;

-жалпы жиналыс қандай да бір қоғамдық міндет жүктелетін ру басшысын, әскер басын және басқа да адамдарды сайлайды, сондай-ақ олардың қызметіне бақылауды жүзеге асырады [27].

ҚОРЫТЫНДЫ

Өзімнің дипломдық жұмысымды қорытындылай келе отырып мемлекеттік функцияларының сипаттамасын, өзекті мәселелерін, ішкі және сыртқы саясатының ерекшеліктерін, мемлекеттік басқару қызметінің құқықтық жауапкершілігі бойынша осы жұмысымның ең үлкен зерттеу объектісіне байланысты тақырыпты толықтай аштым деп есептеймін.

Мемлекеттің функциялары - бұл мемлекеттік органдардың барлық жүйесінің қоғамның үйлесімді экономикалық, әлеуметтік және рухани дамуына, басқа мемлекеттермен өзара іс-қимыл және ынтымақтастық кезінде бағытталған тұтас, өзара байланысты қызметі.

Мемлекеттің функциялары оларды басқалардың арасында бөлуге мүмкіндік беретін белгілерге ие. Мемлекет функцияларын жіктеу көптеген негіздер бойынша жүргізіледі, олардың ішінде ең жалпы қабылданған функцияларды ішкі және сыртқы деп бөлу болып табылады.

Ішкі істер органдарының арасында экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, қаржылық бақылау, елдің қорғанысы, құқық тәртібін қорғау функциясын, ал сыртқы істер арасында - халықаралық ынтымақтастық, әлемдік экономикаға ықпалдасу, әлемдік құқықтық тәртіпті қолдау, қоршаған ортаны қорғау және мәдени - техникалық ынтымақтастық функцияларын бөліп көрсетуге болады.

Мемлекеттік - ұйымдастырылған қоғам қазіргі жағдайда оны құрайтын мемлекеттердің функционалдық қызметін үйлестіру кезінде ғана прогрессивті дами алады.

Біздің мемлекетіміздің қазіргі даму кезеңінде ел халқының игілігі үшін өзінің ішкі функцияларын толық көлемде іске асыруға тырысады және әлемдік қоғамдастықтың толыққанды мүшесі бола отырып, халықаралық ынтымақтастыққа негізделе отырып, сыртқы функцияларды іске асыру үшін барлық күш-жігерді жұмсайды.

Мемлекет қызметі кең және алуан түрлі болып келеді. Жалпы оны сипаттау үшін ғылыми абстракцияның жоғары деңгейі және оған сәйкес ұғымдар қажет. Осылайша, қаралған функциялардан мемлекет үстем таптың мүддесін білдіретін өкіл ғана емес, сонымен қатар бүкіл қоғамның мүддесін білдіретін ұйым болып табылатыны көрініп тұр.

Мемлекеттің тарихи даму процесінде оның функцияларында өзгерістер орын алады: олардың бірі жойылады, басқалары – тереңдейді және өз мазмұнын өзгертеді, үшіншісі – қайтадан пайда болады.

Нақты мемлекеттің мәні, оның табиғаты мен әлеуметтік мақсаты дәл осы функцияларда көрініс табады. Функциялардың мазмұны осы мемлекетті не істеп жатқанын, оның органдары немен айналысатынын және олар көбінесе қандай мәселелерді шешетінін көрсетеді.

Мемлекет қызметінің негізгі бағыттары ретінде олар қызметтің өзінен немесе осы қызметтің жекелеген элементтерімен теңестірілмеуі тиіс. Функциялары мемлекеттің алдына қойылған міндеттерді шешу үшін жүзеге асыруы тиіс қызметін көрсетуге арналған деп ойлаймын.

Мемлекеттің функцияларын қарау мен анықтауға көптеген көзқарастар мен тәсілдер бар, бұл қарастырылып отырған мәселенің күрделілігі мен көп қырлылығын ескере отырып сипаттаймыз.

Теориялық және практикалық тұрғыда, алайда, әр түрлі көзқарастар мен көзқарастарды талдауға емес, мемлекет функцияларының жалпы белгілері мен ерекшеліктерін бөлуге және қарауға неғұрлым ақталған және конструктивті көңіл бөлу керек.

Мемлекеттің пайда болуына өзінің сипатына, бағытталуы мен ерекшеліктеріне сәйкес, нысандарын қажет етпеген және мемлекет болғанға дейінгі, басқа нысандарды пайдаланып келген алғашқы қауымдық қоғамның даму кезеңдері тікелей ізашар болып отыр.

Экономика мен басқа да тіршілік ету салаларының өте төмен деңгейімен ерекшеленетін алғашқы қауымдық қоғам алдын ала қоғамдық өмірдің жабайы сатысынан объективті түрде өтіп, мемлекеттік деңгейіне дейін «өсуі» керек.

Тікелей Қазақстан аумағыңда мемлекеттің пайда болуы мұнда мемлекеттің ролінің күштілігімен сипатталатын өндірістің азиялық тәсілі сияқты тарихи формацияның бекуімен байланысты.

Жер, мал, жайылым, су шаруашылық объектілері өндірістің негізгі құралына айналды, оларды иелену үшін қырғын ұрыстар болды, Соның барысында рулық байланыстар мен қарым-қатынастар, ішінара болмаса, бұрынғы тұрақтылығын жоғалта бастады. Уақыт өте келе олардың байланысы мен қарым-қатынасы басқаша шашырауы немесе жайылып кетуі керек болды.

ТМД аумағында Қазақстан Республикасындағыдай Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі Агенттікке сәйкес келетін орган жоқ.

Мемлекеттік қызметті реформалау саласындағы маңызды қадамдардың бірі сыбайлас жемқорлықпен күрес болып табылады. Мемлекеттің алдына қойған мақсаттарында және бағыттарында лауазым мен қызметке қарамастан, барлық азаматтар қоғамның кеселі болып отырған құбылыс сыбайлас жемқорлықпен жаппай күресуі керек.

Мемлекеттік қызмет саласындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы шараларға мыналарды жеткізуге болады:

-әкімшілік мемлекеттік қызметке орналасу барысында конкурстан өту;

- мемлекеттік қызметшінің анты;

- мемлекеттік қызметшімен қызметтік этиканы сақтауы және бұлжытпай орындауы;

- кіріс туралы мәліметті декларациялау;

- мүлікті сенімді басқаруға беру.

Мемлекеттік қызметтің қазақстандық моделін жетілдірудің маңызды бөлшегінің бірі әлемдік тәжірибені салыстыра отырып, тиімді тұстастарын қарастыру болып табылады.

Мемлекеттің саясатына сәйкес әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістерді жүзеге асыруда құқықтық инфрақұрылымды құруды көздейді. Мемлекеттік қызмет саласында жүргізілетін реформаларға байланысты әртүрлі нормативтік-құқықтық актілер, ережелер жасақталып, іске қосылуда, олар өз кезегінде мемлекеттік қызметтің қазақстандық моделін жасақтауға мүмкіндік береді.

Аталған саладағы құқықтық реформаны жүзеге асыру құқықтық мемлекетті құрудың конституциялық қағидаларына негізделеді. Мұнда құқық идеясының заңдылығы, гуманизм, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік, құқықтық тәртіпті тереңдетудегі ұтымды құралдарын құру және тағы да басқа қағидалары турасында сөз болады.

Құқықтық мемлекетті қалыптастыру және өз қызметі шеңберінде мемлекеттік саясатты жүзеге асыруды өзінің күнделікті қызметінде мемлекеттік қызметкерлер іске асыруы тиіс болып табылады.

Қазақстанның біртұтас мемлекеттік билігінің тармақтарға бөліну қағидасы Конституцияда белгіленген негізгі қағидалардың біреуі ғана емес, ең күрделісі.

Республикадағы мемлекеттік билік біртұтас, өйткені бірден-бір бастауы — Қазақстан халқы және мемлекеттің егемендігі бөлінбейді. Бұл билік өзінің бөліну принципіне сәйкес заң шығарушы, атқарушы және сот жүйесіне бөлінеді және биліктер бір-бірін шектейді.

Жоғарыда аталған мақсат - міндеттер мемлекеттік органдардың негізгі қызмет аясын қалыптастырудың негізі басымдылықтарын анықтайды және осы саланы әрі қарай дамытудың өзегі болып табылады. Осы саладағы кадр саясатының қызметі мемлекеттік қызмет қатарына алынатын тұлғалардың дайындағын қарастыруды, таңдаудың өзіндік тәртібін белгілеуді, өзіне жүктелген функцияларды атқаруды және мемлекеттік органдардың ұтымды жұмысын қамтамасыз етуді көздейді.

Қазақстан Республикасында мемлекеттік қызметті реформалау тұтастай алғанда басқару саласындағы реформаның жүргісімен тығыз байланысты болып табылады. Мемлекеттік басқару саласындағы жүйені жетілдіру мемлекеттік қызметтің ұйымдастырылуына және мемлекеттік қызметшілердің құқықтық мәртебесімен тығыз байланысты.

Мемлекеттік қызмет мемлекеттік басқару тәжірибесінің дербес институты болып табылады. Мемлекеттік қызмет институтының жұмысы елдегі мемлекеттіліктің толыққанды қалыптасуына әсер етеді.

Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызмет саласындағы реформаның бастапқы сатысында мемлекеттік қызметтің құқықтық негізін қалыптастыру тұрды, ол өз кезегінде қоғамның демократиялық дамуына және мемлекеттің жаңа сатыдағы қызметіне жауап беруі тиіс.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

• Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.1995 ж. (өзгертулерімен)
• Баймаханов М.Т. Функции государства в современный период: понятие, содержание, классификация. //Научные труды «Эдилет» №1(11) 2008.
• Сапаргалиев Г.С. Конституционное право Республики Казахстан Учебник.-Алматы: Жеті жарғы, 2008
• Закон Республики Казахстан «Об обороне», от 07.01.2005 г. (с поправками) Бймаханов М.Т. «Функции государства в современном мире» Алматы 2005.
• С.А. Табанов Салыстырмалы құқықтану негіздері, Алматы 2003
• Функции государства в условиях современного мира. Отв. ред. академик М.Т. Баймаханов. А., 2005.
• Бакарджиев Я. В., Ромашов Р. А., Рыбаков В. А. Теория государства и права. Учебник. В 2 частях. Часть 1. М: Юрайт, 2017.
• Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы.-Қарағанды,2002
• Бошно С. В. Теория государства и права. Учебник. М: Юстиция. 2018. .
• Венгеров А. Б. Теория государства и права. Учебник. 14-е изд., стер. М: Дашков и К, 2021.
• Власенко Н. А. Теория государства и права. Учебное пособие. М: Норма, 2018.
• Сапаргалиев Г.С.,Ибраева А.С. Мемлекет пен құқық теориясы. Алматы: Жеті Жарғы, 1997.
• Гавриков В. П. Теория государства и права. Учебник и практикум для академического бакалавриата. М: Юрайт, 2019.
• Зарецкий А. М., Долгих Ф. Г. Теория государства и права. Учебник. М: Издательский дом Университета "Синергия". 2018.
• Кожевников В. В. Теория государства и права. В 2 частях. Часть 1. М: Проспект, 2021.
• Байрамов Ф.Д., Аббасов Ф.Н. К вопросу о понятии «функции государства». // История государства и права. №5. 2003.
• Колоткина О. А., Морозова А. С., Ягофарова И. Д. Теория государства и права. М: Проспект, 2020.
• Марченко М. Н. Проблемы общей теории государства и права. Учебник. Том 1. Государство. М: Проспект, 2021.
• Баймаханов М. К разработке современной концепции функций государства. № 4. Прав.реф. в Казахстане, 2001
• Марченко М. Н. Проблемы общей теории государства и права. Учебник. Том 2. Право. М: Проспект, 2021.
• Никодимов И. Ю., Ущаповская М. О., Мишагин О. А. Теория государства и права. М: Дашков и К, 2021.
• Радько Т. Н. Теория государства и права в схемах и определениях. М: Проспект, 2021.
• Радько Т. Н., Лазарев В. В., Морозова Л. А. Теория государства и права. Учебник для бакалавров. М: Проспект, 2021.
• Шагиева Р. В. Теория государства и права. М: Проспект, 2021.
• Бабинцев В.П.: Система государственного управления.- Белгород: БелГУ, 2007
• Өзбекұлы.С . Мемлекет және құқық теориясы. -Алматы,2006.
• С.Б.Булекбаев Социально-филосовский анализ соотношения экономики и государства. Автореферерат доктора экономических наук. Алматы 2015.