Музыка | Мектептерде музыка пәні арқылы халықтың тәрбие берудің мән-мағынасы

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты

Тарих, экономика және құқық факультеті

Музыкалық білім беру теориясы және әдістеме кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

ДЖ.050106. 11 – 09. 09. КБ

Тақырып: Мектептерде музыка пәні арқылы халықтың тәрбие берудің мән-мағынасы

2009

 МАЗМҰНЫ

  Кіріспе

 1 Оқушылардың ұлттық мәдениетке қызығушылығын арттыру

 1.1 Оқушылардың музыкалық мәдениетін қалыптастыру

1.2 Жеке тұлға қалыптастырудағы музыкалық мәдениеттің рөлі

1.3 Музыка мен әдебиеттің байланысы

2 Тәжірибелік жұмыстағы әдістер

2.1 Музыка сабағындағы шығармашылық қабілетті дамытуда тәжірибелік жұмыстар

 2.2 Музыканы тыңдай, қабылдай білуге тәрбиелеу әдістері

 2.2.1 Музыкалық тәрбие берудің маңызы мен міндеттері

2.2.2 Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеудің негізгі шарттары

 2.3 Шығармашылық тапсырмалар

 3 Жас ұрпақты музыка арқылы тәрбиелеу

3.1 Музыка пәні мұғалімінің музыка сабағында оқушыларды

ұлттық тағылым арқылы өнерге баулуындағы кәсіптік

шеберлігі

 3.1.1 Жас ұрпақты тәрбиедеудегі ұстаздың жеке тұлғасы.

3.1.2 Тәрбиедегі қоғамдық ортаның орны

3.2 Тәрбие негізі-өнеге

 3.2.1 Музыкалық білім мен тәрбие берудің қалыптасуы мен дамуы

3.2.2 Музыка мектебінде білім мен тәрбие беру

3.2.3 Музыка пәндеріне арналған жалпы бастауыш мектеп бағдарламасының мәні

Қорытынды

 Қолданылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

 Тәуелсіз елімізде табандылықпен жүзеге асырылып жатқан ілгерілесу саясатты қоғам өмірінің барлық саласына түбегейлі өзгерістер енгізуде.

 Тәуелсіз мемлекетіміздің өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі, әл-ахуалының артуын жүзеге асырудың аса маңызды құралы қоғамның барлық саласын, соның ішінде өнер саласында мәдениет пен білімді дамытуда аса маңызды рөл атқарды.

 Қазақстан Республикасының этникалық-мәдени білім тұжырымдамасында (1996): "Тәрбиенің түп мақсаты - коғамның нарықтық қарым-қатынасқа көшуі кезінде саяси экономикалық және рухани дағдарыстарды жеңіп шыға алатын, өмірге икемделген, білікті, жанжақты мәдениетті жеке түлғаны тәрбиелеу" - деп өнер мен мәдеиетті дамытуға ерекше мән берілген.

 Тәуелсіз еліміздің дамуы үшін мәдени - рухани мұраның жетістіктерін келешек үрпаққа қалдырудың үлесі зор. Халықтың даналық мұрасын сақтаудың негізі халықтық тәрбиеде. Күнделікті өмір мен табиғаттағы әдемілікті түсіну, бақылау, пайдалану үшін балалардың сезім-түйсігі ұшқыр, ақыл-ойы алғыр, терең білімді азамат болуы керек. Осындай ұрпақтың өмірге деген эстетикалық көзқарасы оның қызметінің барлық саласында көрініп түрады.

 «Ата-бабаларымыздың рухани мәдени мұраларының тарихи ескерткіштермен ғана шектелмейтіні мәлім. Аязды, аңызақ желді, қақаған қысы мен аптап ыстығы жеткілікті ұлан-ғайыр кеңістіктегі шаруашылық ұйымдастыру мен күнкөріске байланысты қалыптасқан қазақтың қол өнері, әуез аспаптары, тіпті қырыққа тарта жанрлары мен қосалқылары бар өте бай ауыз әдебиеті белгілі бір мазмұнға құрылатын күйлері, ақындық шешендік өнері, халық әуендері мен билері, ұлттық әдет-ғұрып, ізгілік, имандылық дәстүрлері қазақ ұлтының ақжанын сезілтіп оятатын құбылыстар».

 Музыка пәні арқылы тәрбие беру тек қана жекеленген нысандарды елестете ұғыну ғана емес, ол мәдениетті сезіну мен түсінудің негізі. Бұл өмірге деген эстетикалық қатынасқа тығысатын барлық үйреншікті заттарға, дағдылы әлемге жаңа қатынас орнатады.

Жоғарғы оқу орнының болашақ түлектеріне: «Ұстаздық еткен жалықпас, үйретуден балаға», -деп, ұлы Абай айтқандай, жас ұрпаққа сапалы білім, саналы тәрбие беріп, жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастыруға үлес қосатын ұстаз орны әрқашан ерекше. Сондықтан да бүгінгі өмір талабы ұстаздарға қажымай-талмай жемісті еңбек етіп, ыждағаттылықпен, шығармашылық ізденімпаздықпен жұмыс істеуді міндеттейді. Ұрпақ тәрбиесі ісіне жете көңіл бөліп, жас жеткіншектерге музыка әлемінің қыр-сырын үйретуде талапқа сай ұзтаздарымыз еңбек етіп жүр.

 Дипломдық жұмыста - халықтық дәстүрлері арқылы оқушыларда халықтық музыка өнеріне деген дүниетанымын қалыптастыру жұмыстары қарастырылады.

 Мұғалім үшін бірнеше кезеңнен тұратын ұзақ оқыту процесіне мынадай міндет қойылады: оқушылардың музыка ұлттық қазына арқылы қызығушылығын ояту, шығармашылық қабылдау қабілетін дамытуды жүйелі түрде ұйымдастыру және халықтық мұра-орындаушылықты насихаттау.

  Музыкадағы оқыту мен тәрбиелеу үрдісіндегі басты мақсат - әрбір жас адамды қоғамның тірегі, рухани бай, мәдениетті, эстетикалық талғамы зор, өз Отанының елжанды азаматы етіп тәрбиелеу болып табылады.

 а) музыканы тыңдау және ән салу, күй, жыр сияқты музыкалық шығармалардан үзінділер орындау (кез-келген музыкалық аспапта);

 ә) музыкалық шығарламалардың мазмұны мен үлгісіне қатысты төл ерекшеліктері және қазақ халқының дәстүрлі музыкалық мәдениеті туралы білім қалыптастыру;

 б) ән мен күйдің идеялық, эстетикалық мәнін түсіну, олардың сезім тербер дүниелі мазмұнын болжау;

 в) оқу барысында (оқытушы мен оқушының қарым-қатынасы) еркін шығармашылық ахуал орнықтыру мақсат тұтылады. Ойдағыдай нәтижеге қол жеткізу үшін музыка мұғалімі ұдайы өзін-өзі шындап, дамытып отыру керек, жаңаша ізденіс үстінде болуы қажет;

 г) басқа пәндермен байланыс жасау, шешендік өнерін дамытуға ден қою, тіл ұстарту мәселесіне көңіл бөлінеді.

  «Әлемнің басты өлшеушісі – ол Адам». XXI ғасыр табалдырығын аттау сәтінде тұрып, жан-жақты дамыған қоғам ретінде адамгершілік қасиетті жоғары сақтауды талап етеді.

 Көпқырлы қоғам бағытын жетілдіру процесінде, ой-өрісі жоғары, мәдени тәрбиелі, сезінуі, эмоциялылығы, өмірдің бағасын сезіне, болжай білуіне үйретеді.

 Жұмыс кіріспеден, үш тараудан қорытынды, әдебиет тізімінен тұрады. Кіріспеде зерттеудің өзектілігі, маңызы, мақсаты, объектісі, пәні, міндеттері анықталып, жұмыстың тәжірибелік мәні жарықтандырылады.

 Бірінші тарау оқушылардың музыкалық мәдениетін қалыптастыру, шығармашылық қабілетін дамыту қарастырылады.

 Екінші тарауында теория мен тәжрибе ұштастырылып халық музыкасы арқылы оқушыларды тәрбиелеу жолдары қарастырылады.

1 Тарау Оқушылардың ұлттық мәдениетке қызығушылығын арттыру.

1.1 Оқушылардың музыкалық мәдениетін қалыптастыру.

 Біздің қоғамымыздың жас мүшені нағыз адамзаттық көзқарасын дәйекті көзқарасының қалыптасуын тек білімге ғана негізделмейді, оған қоса өзінің сезім түйсігінен, ар-ожданның елегінен өткен ақыл-ой қызметі қажет. Бұл жерде өнердің алатын орны ерекше, себебі біз өнер бұлағынан сусындаған ата-бабаларымыздың музыка және өнер әлеміндегі ірі-ірі тұлғалардың ғасырлар бойы жинаған бай тәжірибесінің арнасын одан әрі кеңітіп дамытуымыз керек. Оқытушылардың музыкалық тәрбиесінің тәжірибелік нәтижелілігі жоғары көтерілуінің қажеттілігінің алғы-шарттары олардың білімі мен музыкалық дамуы болып саналады. Жастардың жеке музыкалық дамуын бақылау, олардың өнер жолында ең жақсы дәрежеде өсуін қамтамасыз етуде мүмкіндік туғызады. Бұл мәселелерді көптеген ғалымдарымыз зерттеді. Қазақстандағы музыкалық сын саласында әр кезеңдерде белгілі музыка танушылары – Б.Ерзакович, М.Ахметова, А.Темірбеков, Л.И.Гончаров, З.Қоспақов, Б.Қарақұлов және А.С. Райымбергеновтар.

 Музыканы қабылдау, әрине күрделі процесс, осыған орай Д. Кабалевский былай деп жазды: «Музыкаға деген қызығушылық музыкаға әуестену және оны ұнату, оның ғажайып сұлулығын түсіну үшін қажетті шарт. Сонда ол өзінің тәрбиелік және танымдық ролін атқара алатын болады. Ал музыкаға қызықпаған, онымен айналыспаған, оны ұнатпаған адамға білім мен тәрбие беремін деу сәтсіздікке ұшыратпай қоймайды»

 Әрбір оқушының сана- сезімі, мінез-құлқы, мәдениеті, өмірге көзқарасы, музыкалық қабілеті бірдей болып келе бермейді. Олардың өзіндік ерекшелігі- тәрбиесіне, шыққан ортасына да байланысты. Демек, оқытушы өзінің тәрбие жұмысында әрбір оқушыға өз алдына жеке-жеке педагогикалық тәсілдер қолданады. Болашақ маманның ең негізгі міндеті – таңдаған мамандығы бойынша теориялық білім мен тәжірибелік дағдысын ұдайы меңгеру болса, кәсіби тұрғыдан қалыптасуына педагогикалық іс-тәжірибе кезеңінің зор көмегі болады.

 Адамның тұлға болып қалыптасуы жолында халық музыкасының әсері ұлан-ғайыр.

 Музыка өнері тек эстетикалық құрал ғана емес, оның өзге сипаттары да бар: ұлттық болмыс, мазмұн, сипат. Бұл турасында, орта мектеп бағдарламаларында осы тұрғыдан да зер салып, әдістемелік тәсілдеріміздің мазмұнын байыта түсуіміз керек-ақ. Сондықтанда жастардың тәрбиесіне ықпал ететіндей жаңаша түрін іздеу керек сияқты. Байқасақ, әрбір жүргізілген музыка сабағының тәрбиелік мәні өте зор. Мектепке мұғалімдерді кәсіптік мамандыққа сәйкес даярлауда негізгі нысана музыка болуы керек.

 Бастауыш сынып оқушыларының әсемдікті көре, түсіне, жасай білуі мен рухани өмірін байыту, туған еліне, жеріне, табиғатына деген сүйіспеншілігін және ұлтымыздың бай қазынасы - қазақ фольклорына қызығушылығын арттыра отырып, олардың бойында эстетикалық мәдениетті тәрбиелеу – бүгінгі таңда өзекті мәселе болып отыр.

 Оқушының әсемдікпен әрсіздікті, жақсы мен жаманды, мейірімділік пен зұлымдықты, қуаныш пен қайғыны түсініп ажырата білуіне байланысты оның эстетикалық мәдениеті мен мінез-құлық дағдылары айқындалады. «Жаратылыстың, һәм өнердің сұлу заттары адам жанында сұлулық сезімдерін оятады. Сондықтан баланың сұлулық сезімдері әр түрлі нәрседен оянымпаз болады. Біреудің музыкадан, сұлу суреттен, біреудің поэмадан. Тәрбиешінің міндеті балада өнердің қандай түріне ынта бар екенін тауып, сол ынтасын, түр туғызатын сұлулық сезімдерін өркендету», - деп А. Жұбанов айтқандай, бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық мәдениетінің дамуы сынып жетекшілерінің және пән мұғалімдерінің шеберлігі мен тәрбие құралдары қазақ фольклор жанрларын тиімді қолдана алуына, әдіс-тәсілдеріне байланысты.

 Оқушылардың музыка өнеріне дүниетанымын қалыптастыру әдістері алуан түрлі және ол оқушының жас мөлшеріне тәуелді. Музыка өнеріне дүниетанымын қалыптастыру әдістерін көрнекі және ауызша деп бөлуге болады. Педагогикалық ғылым мен практика оқушының шығармашылық қабілетінің неғұрлым тиімді әдістерін анықтап отыр. Олар: оқушылардың музыканы қабылдауы мен эстетикалық мәдениетінің бастапқы көріністерін дамытуға бағытталған сендіру әдістері:

 а) қоршаған ортаны жасампаздандыруға және мінез-құлық мәдениеті дағдыларын қалыптастыруға арналған практикалық іс-әрекеттерге үйрету, жаттықтыру әдістері;

 ә) шығармашылық және практикалық іс-әрекеттерге итермелейтін проблемалық жағдайлар сияқты әдістер жатады. Шығармашылық қабілетті қалыптастыруда қолданатын сендіру әдісінің ерекшелігі оны қабылдайтын құбылыс әсем болған жағдайда ғана пайдалану керек екендігі. Оқушыда эмоциялық үн қосу өнер шығармаларымен тікелей ұшырасқанда пайда болады. Бұл әдісті көрнекілік, сондай-ақ ауызша әдіс деп те санауға болады.

 Үйрету - жаттықтыру әдісінің мәні - оқушыны тыңдай, көре бағалай білуге және соған сәйкес белсенді іс-әрекет етуге үйрету. Үйрету, жаттықтыру әдісі көп қайталауды талап етеді және түрлі жағдайларда қолданылады. Аталған әдістерді кешенді пайдалана отырып оқушының қабылдау белсенділігін тәрбиелеу керек. Оқушылар әдебиетті оқуға, музыканы тыңдауға ынталы келеді. Әртүрлі әдеби, музыкалық шығармалардағы іс-әрекеттің оқиға желісін дұрыс түсіну үшін оқушыларды көп ізденуге үйрету, бағыт беру ұстаздың міндеті.

 Оқушылардың шығармашылық қабілеті және белсенділігі тұтас педагогикалық процесте дамиды. Сондықтан оның барлық еңбегі, демалысы шығармашылық бағытта тиімді ұйымдастырылса, ол өз өміріне әдемілік элементтерін енгізе алады.

 Қазіргі таңда жас ұрпаққа тәрбие беру саласында көп өзгерістер жаңалықтар болып жатыр. Бүгінгі күнде негізгі мақсат жан-жақты дамыған білімді тұлғаны тәрбиелеу. Өзгерістер өнер саласын да қамтыды. Тәрбиелеудің бір құралы кең сан қырлы ұғымды қамтитын музыкалық өнер. Халық тағлымының байлығын өн бойына жинақтаған ертеден қалыптасқан педагогикалық тәжірибеде, тәлім-тәрбиеде оқу-ағарту мәселелері әлі де жетерлік. Музыка адамзаттың рухани азығы, жан серігі, ұшқыр қиялы, нәзік сезімі. Қазақ халқы құлақтан кіріп бойды алар әсем ән мен тәтті күйді ұнатқан. Домбыра сөйлейді, қобыз жеткізеді, сыбызғы білдіреді деген сөз тіркестері қазақ мәдениетінде кездейсоқ кездеспейді. Сабақта оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуда музыка мұғалімінің негізгі міндеті толықтырылған кеңейтілген бағдарлама негізінде оқу-тәрбие үрдісін және ұстаздың педагогикалық шеберлігін дамыту. Жас өспірімнің бойында талғампаздық эмоциялық сезімпаздық қалыптастыруында, оның мәдениетті болып өсуінде музыка әлемін түсінуде мектептегі музыка тәрбиесінің алатын орны ерекше. Әр түрлі жанрлы музыкалық шығармаларды тану, музыкадағы түрлі кезеңдермен көңілді ажыратуда оқушының музыкалық шығармашылығын дамытады. Жас өспірім – тыңдаушы, орындаушы музыкаға деген өзінің ой-пікірін көрсететін, түсінетін оқушы. Сондықтан музыкалық шығармашылық қабілеттің басты саласының бірі ол музыка арқылы тәрбие. Эстетика мен музыкалық шығармашылық қабілеттің ортақ мәселесі адамның табиғат пен өмірдегі әсемдікті қабылдап бағалауға және түсінуге тәрбиелеп оқыту. Мұғалімнің міндеті оқушының жай ғана музыкалық икемін дамытып, оған музыка білім ғана беру емес, оған музыкаға күнделікті байланыс керектігін таныту арқылы оның шығармашылық белсенділігін арттыру. Музыкалық тәрбие әдебиет бейнелеу өнері, тіл, тарих тағы басқа пәндермен байланысты. Сонда ғана біз оқушының мәдениетті жан дүниесі бай ой-парасаты кемелденген білімді оқушы етіп тәрбиелей аламыз.

 Музыка тіл айтып жеткізе алмайтын адамның киелі нәзік сезімі. Музыка бұл сезім тілі, адам жанын баурап алатын, моральдық сезімдік эстетикалық бірлігі болып табылады. Мектептегі музыка пәні оқушыларға басты тәрбие құралы болып есептеледі. Олардың рухани өмірі мен тәжірибенің музыка әлемін түсініп қабылдауы. Оқушының талғампаздығы, эмоциялық сезімталдығы, білімділігі, мәдениеттілігі, жас өспірімге ақыл-ой, сана-сезімдігі жақсы мінез-құлықтың қалыптасуына әсерін тигізеді. Музыканың қажеттілігі – ол музыка өнерінің негізімен оның өмірі мен байланысы жайлы түсінігін жетілдіру, баянды меңгеруіне көмектесу. Музыкалық тәжірибелік іскерліктерін дағдыларын қалыптастыру болып табылады. Оқушының бойында рухани мәдениеттің маңызы мен ажырамас келбетін байытатын музыканың әсері мол. Олардың бойында түсінігі, сезімдік қабілеттілігінің тұрақтылығы музыка тілінің ерекшелігін меңгеру. Музыка сабағында, сыныптан тыс уақыттарда бастауыш сынып оқушыларымен музыкалық тәрбие жұмысын жүргізе білуге, күнделікті өмірге музыка өнерінің тәрбиелік мүмкіндіктерін кеңірек пайдалана білуге даярлау.

 Негізгі мақсаты: оқушының бойында рухани мәдениеттің аса маңызды ажырамас бөлігі музыкалық мәдениетті қалыптастыру арқылы шығармашылық қабілеттерін арттыру. Отанға, өз халқына деген сүйіспеншілік, халық музыкасына, өз халқының рухани мәдени мұрасына, салт-дәстүріне сезімдерін оятады. Әр түрлі ұлт өкілдерінің бір-біріне деген достық, ұлт аралық бірлікке сезімдерін ояту, оны жетілдіру. Балалардың музыка арқылы түсінігін сезіну қабілетін музыка ерекшелігін меңгеру. Бүгінгі таңда балаларды жастайынан өнерге баулу музыкалық тәрбие арқылы жаңа тұлғаны, жаңа адамды тәрбиелеп қалыптастыру. Сухомлинский былай деді: «музыка адамның табиғаттың әсемдігінен, еңбекке деген құлшынысын арттырады, музыканың арқасында адамның айналаға, өмірге, тіпті өзіне деген көзқарасты өзгертеді.» Оқушыларға музыкалық тәрбие беру олардың өнерге деген сезімін ояту, таңдаулы халықтың шетелдік және классикалық музыкасын, Қазақстан композиторларының шығармаларын сүйіп тыңдай білуге дағдыландырып үйрету негізінен музыка сабағында, іске асырылады.

• • Жеке тұлғаны қалыптастырудағы музыкалық мәдениеттің рөлі.

 Адам баласы материалдық және рухани өмірдің ортасында тіршілік етеді де, өзі өмір сүріп отырған қоғамның мүшесі ретінде өзіндік ақыл-парасатымен, жеке бастың өзіне тән ақыл-ой, ерік-жігер, мінез-құлық ерекшелігімен көрінуге тырысып бағады. Қоғам мүшелерінің бәріне ортақ біркелкі мінез-құлықтық қасиеттің болуы мүмкін емес. Әр адам өзінше дараланған жеке тұлға.

 Адамдар жеке тұлға болып бірден дүниеге келмейді. Әрбір адамды қалыптастыру, тәрбиелеп жетілдіру қажет.

 Жеке тұлға дегеніміз адамның мінез-құлқындағы, іс-әрекетіндегі, көзқарасындығы ерекшелігімен даралануы .

 Қоғамдық тұлғаларға ортақ этикалық бірыңғай болуына қарамастан, өзін қоршаған орта жөнінде әр адамның қалыптасқан өзіндік ой-пікірінің, көзқарасының болуы, олардың өзі көріп-білген құбылысқа деген көзқарасын, ой-пікірін білдіруі заңды құбылыс. Мәселен, біреулер айналасындағы құбылысқа таңдана, тамашалай қараса, ал енді біреулер сын көзімен қарап ой қорытуы, сыни пікірлер айтуы мүмкін.

 Адамдардың қоршаған табиғи ортадағы құбылыстарды қабылдап түсінуі де әр түрлі. Ол адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық, биологиялық ерекшеліктермен тығыз байланысты. Мәселен біреулердің бір нәрсені жасауға іскерлік қабілеті болса, екінші адамда оның болмауы, біреудің ұйымдастырушылық қабілеті күшті болса, ал екінші бір адамның ұйымдастыру ісіне қабілетсіз болуы, біреу бір айтқаннан білімді тез қабылдаса, ал екінші бір адамның абстракциялық ойлау қабілетінің баяу дамуы, біреулердің сурет салуға, ән салуға бейімділігі болуы мүмкін. Жеке бастың бұл ерекшеліктер адамдардың басқалармен ұжымдық қарым-қатынасында байқалады.

 Сонымен бірге адам баласы өмірде үздіксіз тәрбие құшағында болатынын, бұрынғы игерген білім, білік, дағдылары біртіндеп көмескіленіп, оның орнына жаңа білім, білік, дағдыларды меңгерумен шұғылданатынын ескеруге де тура келді. Жеке тұлғаның ой-санасының, білім көлемінің толығуымен байланысты оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға баға беруінде де өзгерістердің болуы, оның жаңаруы мүмкін. Бұған қоса әлеуметтік ортаның, отбасы мүшелерінің, жолдас-жораларының, таныстары мен достарының да белгілі мөлшерде әсер ететінін ескерсек, жеке тұлғаның ерекшелігінің басым болуына оның да ықпалы зор. Сондай-ақ басқалардың көзқарасын, ой-пікірлерін қабылдау дәрежесі де түрліше болады. Сондықтан да әр адамды бір-біріне ұқсамайтын, өзіндік ерекшелігімен дараланған тұлға дейміз.

 Жеке тұлға өзін-өзі бағалауға да, өзінің іс-әрекетін, оның нәтижелерін басқалардың іс-әрекетімен салыстырып байқауға, басқалардың бойындағы артықшылық қасиеттерді көре, тани білуге, соған теңелсем, сондай болсам деп ұмтылыс, іс-әрекет жасауға да қабілетті.

 Жеке тұлғаға тән қасиет – ақыл, ес, яғни олар өмірді өзінің сана-сезім өлшемімен қарап бағалауға бейім тұрады. Сондықтан өмірді танып білу дегеніміз миллиондаған жеке тұлғалардың сезім, түсінігінен тұрады.

 «Тұлға» дегеніміз адамның келешек өмірдегі жобасының келбеті. Яғни адам өз бейнесін өзі жасаушы. Тұлға-жеке адамның өзін өмірде көрсетудегі мақсатының орындалуы ғана емес, оның ерік-жігерінің іске асуы. Яғни өзі жөніндегі ойын еркін іске асырудың дайындығы және оны іске асыруының нәтижесі, көрінісі. Сонымен бірге, тұлға дегеніміз сезімнің, әсердің, ішкі күйініш-сүйініштің бойға жинақталған көрінісі. Тұлғаның құрылымдық компоненттері үш бөліктен тұрады. Біріншіден –оның ақыл-ойын дамыту арқылы санасын жетілдіру; екіншіден-адамзаттық өркениетті тұлғаның бойына біртіндеп сіңіру; үшіншіден-жеке тұлғаны іс-әрекетке ендіру арқылы өзін-өзі тәрбиелеуге белсене қатыстыру. Тұлғаны тәрбиелеп жетілдіруде осы үш компонент органикалық бірлікте қызмет етеді.

 Баланың тұлғасын жан-жақты дамытуды қаншалықты ерте бастау керек. Туған күннен-ақ бастап, балаларға әр түрлі жағдайлар әсер етеді. Үй тұрмысы, үлкендердің сөзі, қарапайым балалық өлеңдер, теледидар бағдарламалары және тағы да басқа әр түрлі жағдайлар баланың білімі мен сезіміне жастайынан айрықша әсер етеді. Үлкендердің сөйлегендері баланың тұлғасына тек жағымды әсер еткен жағдай қазіргі уақытта қол жетпейін арман. Бірақ баламен қарым-қатынаста болатын адамдар оның рухани байлығы өте төмен екенін жақсы түсінеді. Сондықтан да әрбір мектеп баланың сана-сезімін байыту мақсатымен ән-күй пәндерін кешіктірмей беру керек. Кейбір кезде балалар музыкалық білімді алмай барлық пәндерден өте төмен балды алып жүрген жағдайлар да аз емес. Оқушыларға өнер саласын ашқаннан кейін, баланың дамуына үлкен әсер етеді. Музыкалық тәрбиені беру үшін алдымен оның мақсаты мен мүмкіндіктерін бөліп шығару қажет. Музыка ең алдымен эмоционалдық қанағаттандыруды береді. Екіншіден, музыкалық тәрбиенің негіз - ақыл-ойды ғылымның көмегімен жетілдіру. Үшіншіден - бұл эмоционалдық тәрбие. Ең алдымен балалардың қызығушылықтарын ескеріп, мектепте және оны бітіргеннен кейін толық музыкалық білімді алуды қамтамасыз ету керек. Әрбір әдістің негізін музыканың теориясы емес, практикалық жұмыстары қарайды. Балалар музыкаға қызығып кеткеннен кейін ол туралы көбірек білгісі келеді: музыкалық ноталардың белгілерін жазып үйрену, оларды әнге ауыстыру және тағы басқа. Музыка пәніне қызыққан бала кейін музыкалық теорияны да оқуға талпынады. Музыкалық практика тек қана өлең айту мен аспапта ойнаумен шектелмейді, сонымен бірге әнді тыңдауда практиканы құрайды. Әндер жеңіл, аспаптар–элементарлы, ал әуендер қарапайым болуы мүмкін бірақ қаншалықты құралдар мен материалдар жеңіл болғанмен, олардың көркемдік сапасы жоғарғы сатыда болуы ықтимал. Әрине дамудың ең бірінші сатысында музыкаға деген сүйіспеншілік фундаменті қаланады. Келесі сатыда балалар меңгерген білімін музыканы тереңдетіп тануға жұмсағылары келеді. Міне, дәл осы уақытта баланы әр түрлі кезеңдердегі музыкамен, оның бағыттарымен, стильдерімен таныстыру қажет. Сондай-ақ классикалық шығармалармен қатар жаңа заман шығармаларын беру қажеттілігін ұмытпау керек.

 Тұлғаны тәрбиелеу – бұл қарым-қатынастың барлық түрлерін сатылы әрі үздіксіз дайындау және іске асыру деген сөз. Бұның нәтижесінде тұлға қоғамдық және мектеп құндылықтарын, әлеуметтік рәсімдерді, нормаларды, ұйымдастырушылық қабілетін және т.б. игереді.

 Білім беру және тәрбиелеу процессі кезінде тұлғаның әлеуметтендірілуін қамтамасыздандыру қажет. Бұл жаңа ашылыстарды игеруді, өзіндік күн көруді үйренуді, мәдениеттің минимумдық негізін салуды білдіреді. Музыка туралы білім біздің заманымызда күннен күнге үлкен рөль атқарады.

 Егерде бұндай жұмыс нәтижесінде оқушылар музыка пәнінде эмоционалдық қанағаттанса, онда олар музыкаға деген сүйіспеншілікті бүкіл өмір бойы өткізе алады. Солардың біреулері болашақта композитор, біреулері - әнші, тағы біреулері – жақсы, музыканы сүйсіне тыңдайтын тындарман болуы мүмкін. Музыкалық тәрбиешілер жастарды осы екінші, үшінші топқа қосылып кетулеріне себеп болу керек.

• • Музыка мен әдебиеттің байланысы.

 Бұл - музыка пәні сабақтарының ішіндегі аса маңызды тақырыптардың бірі.

 Мұғалім тақырып ауқымының молдығына байланысты бұған өз жоспарлауымен бірнеше сабақ өткізгені жөн. Сабақ өткізген кезде оқулықтағы материалдарды негізге ала отырып, мұғалімнің қосымша мына жайларға да оқушылардың көңілін аударғаны пайдалы болмақ.

 Музыка мен әдебиеттің байланысы әртүрлі музыкалық және әдебиет жанрларының арақатынасы шеңберінде алып, енді олардың өрісін ұлғайта отырып, кең, үлкен ауқымда қарастыру керек.

 Бұл туралы мұғалім алдымен оқушылардың әдебиет пәнінен алған білімдеріне назар аударып, олардың әдебиет сабақтарында өткен халықтық және әдеби ертегілерден, әңгімелерден, прозалық, поэзиялық көркем шығармалардың тілдік ерекшеліктерінен, ырғағынан, ұйқасынан нені байқағандықтарын, алған әсерлері мен тұспал түсініктері жайында сұрап біледі. Музыка пәні сабағында әдебиет пәні бағдарламасындағы шығармаларды пайдалану және аралық байланыстың орнығып, нығая түсуіне көмектеседі.

 “Музыка және әдебиет” тақырыбында үйірме ретінде жиын өткізіп, онда бәрі бірге музыка тыңдап, әдеби-музыкалық бағдарлама жасап, концерт ұйымдастырудың да маңызы зор. Әрине мұндайда музыка мен әдебиет пәндері мұғалімдері шығармашылық тығыз байланыста болуы қажет. Жүзеге асырылған мұндай шаралар оқушылардың музыка мен әдебиеттің байланысын жете түсінулеріне көмегін тигізетіні сөзсіз.

 Музыка мен әдебиеттің байланысының ән жанрындағы бірлігі мен тұтастығы, бірінсіз-бірі олқы соғып тұратыны, бірін-бірі толықтырғанда ғана әннің мазмұны мен мағынасы тереңдей түсіп, маңызы артатыны жайлы түсінік орныққан соң, мұғалім біртіндеп оқушылар назарын күрделі жанрларға қарай бұрып, музыка мен әдебиеттің, әсіресе операда, одан соң балетте (музыка мен либретто), опереттада драмалық қойылымдар мен кино өнеріндегі байланыстарына жеке-жеке арнайы тоқталуы тиіс.

 Мысалы, опера жанрында музыка мен сөз, яғни әдебиет бірдей тепе-теңдікте қызмет атқаратыны, бірінсіз-бірі өмір сүре алмайтындығы дәлелдене ұғындырылғаннан кейін мұғалім оқушылардан: «Тағы қандай музыкалық жанр әдебиетпен тығыз байланысты?»- деп сұрайды. Бұл сұрақтың жауабы «музыкалық - әдеби жанр-балет болуы тиіс» дегенді балалардың өздері-ақ ойлап таба алады.

 Мұнда музыка сөзсіз орындалғанымен, кейіпкерлердің айшықты образын, мінез-құлқын, іс-әрекеттерін айқындау арқылы әдебиеттегі, спектакльдегі либретто желісі бойынша алға қойған мақсатты орындау міндетін атқарысады.

 Осылайша мұнда да музыка мен әдебиеттің байланысы анық байқалады.

 Сондай-ақ оператта жанрында да музыка мен әдебиет арасы ажырамас бірлікте, тығыз байланыста болады. Ал сахналарда қойылатын драмалық спектакльдер мен кино өнерінде де музыка әдебиеттің көмекші құралы ретінде пайдаланылады.

 Мұғалім хор, поэма, контата, оратория тағы басқа жанрлардағы музыка мен әдебиеттің байланысы жөнінде тоқталуына болады.

 Ақырында «Музыкасыз әдебиет, әдебиетсіз музыка жанрлары қандай күйде болар еді? Бір-бірінсіз өмір сүре алар ма еді?» деген сұрақ төңірегінде қорытынды сабақ өткізген орынды. Мұны адам үшін мидың, жүректің немесе ақыл мен сезімнің қандай рөл атқаратынымен, қалай бағаланатынымен салыстыруға болады. Сөйтіп, музыка мен әдебиеттің ажырағысыз бірлігі мен байланысын бекіту қажет.

 Музыка мен әдебиет әр түрлі көркемдік-образдық құралдар арқылы бір-бірін толықтыра байытып, өмір құбылыстарының күрделі әлемінің сырын ашуға, адамдардың оған және өзара қатынастарына, қуаныштары мен жан күйзелістеріне байланысты іс-әрекеттерін көрсетуге өзара бірлікте қызмет ететіндігі жөніндегі ұғымды орнықтырудың мәні зор.

 Мұғалім тақырып саясында сабақ өткізу барысында бұрында өткен, тыңдаған, жаттап үйренген шығармалардан мысалдар келтіре отырып түсіндіруі тиіс. Сонымен бірге “музыкалық сауат” тақырыбына байланысты оқулықта өтілген материалдар негізінде лад, тоналдық, интервал, акцент сияқты терминдеріне тиісті түсініктемелерді де нақтылы шығарма мысалдары арқылы беріп отырған орынды.

 Адам сезімін тәрбиелеу проблемасы бірқатар факторлармен шешіледі, оның ішінде өнер басты роль атқарады. Өнер арқылы адам өзінің шын мәніндегі өз ішкі көңіл-күйін білдіреді. Олай болса, бүгінгі мектепте өнердің басты бір мақсаты - ол адам баласының барлық әрекетіндегі сезімталдықты тәрбиелеу.

 Адамның рухани дамуы белгілі дәрежеде сұлулықты қажетсінуінің пайда болуымен байланысты. Ал, рухани қажетсіну практикалық іске тікелей белсенді араласу нәтижесінде туады. Сондықтан жаңа қоғамның азаматын тәрбиелеуде партикалық іске қатыстырудың өзі адамның дұрыс шын мәніндегі әдемілікке, әсемдікке деген көзқарасын қалыптастырады. Бұл жерде, себеп пен салдардың өзара ықпал етуі пайда болып, өнерді қабылдауда шығармашылық процесс белгілі дәрежеде практикалық әрекеттен тауып, ал практикалық әрекет өнерді шығармашылықпен қабылдап, оның сұлулыққа деген қатынасының өзгеруін туғызады.

 Педагог-ғалымдардың бірқатар жеке адамды өнер арқылы тәрбиелеуде мектептің рөліне ерекше мән береді.

 Өнер табиғатының өзі адамды саяси-идеялық, адамгершілік, эстетикалық, еңбек және дене тәрбиелеріне, жасөспірімдердің рухани өсуінің үйлесімді даму мәселелеріне комплексті тұрғыдан қарауды көздейді. Оның әсер ету мүмкіндігін оқу-тәрбие процесінде ескеріп отырғанда ғана іске асады. Өнердің әлеуметтік-адамгершілік, эстетикалық табиғатын ескерудің зор тәрбиелік маңызы бар.

 Өнер арқылы адамды әдемілікке, әсемдікке тәрбиелеуде оның педа- гогикалық негізімен қатар психологиялық аспектілерін де ескеру керек. Өнер – адамның айнала қоршаған ортамен көңіл-күй қатынасымен ғана жүзеге асатын бейнелі, образды, эмоционалды ұғымдардың синтезі. Мұнда эмоциялық таным жан-жақты дамып, субъективтік сезімталдық интеллект-парасатын айқындайды.

 Жас өспірімдердің өнерге деген жоғары талғамы біріншіден, мазмұны терең және көркемдік формасы жоғары өнер шығармаларын қабылдау арқылы; екіншіден, өнер түрлерінің біреуінен жоғары қабілеттің болуы арқылы қалыптасады. Адамда мұндай қасиеттер болмаса, әсемдік қабылдауда, өнер шығармаларын таңдауда талғамы төмен, идеялық-эмоциялық бағалауы нашар болады. Осыған орай адамның үш типін анықтауға болады:

 1) өнер шығармаларын дербес, өздігінен бағалай білетін қабылдауы мен эмоциялық сезімдері дамығандар;

 2) айналадағы әсемдік пен әдемілікті қабылдауы мен эмоциялық сезімі онша жетілмеген, өнердің ықпалына түсе қоймайтындар;

 3) эстетикалық жағынан дамымаған, өнер шығармаларынан ешқандай әсер ала алмайтындар.

 Өнер арқылы тәрбие беру жүйесінде музыка мен театр ерекше орын алады.

 Музыка жөнінде ертеде өткен ұлы адамдар оның үнінде адамның әрекеті мен сезіміне әсер ететін құдіреті керемет күш жатқанын айтқан. Музыканың мұндай қасиетін қазақ халқы да жоғары бағалаған. Халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан қанатты сөздерінде бұл пікір жиі ұшырасады. Мысалы, «Тіл жеткізбегенді-үн жеткізеді», «Жақсы ән-жан азығы» т. б. Шынында да, музыка тілімен жеткізе алмайтын адамның тереңде жатқан нәзік сезімінің қылын шертеді. Атамыз Абай: «Құлақтан кіріп бойды алар, әсем ән мен тәтті күй», - десе, Л. Н. Толстой: «Жақсы музыка көңіл-күйдің, жан сезімінің шежіресі», - деген.

 Музыканың осындай құдіретті қасиетінің өзі-адамды барлық сұлулықты қабылдауға, оны жан-тәнімен сезінуге, адамды сүюге, құрметтей білуге, рухани байытуға арналған.

 Әр халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық музыкасы бар. Оның дамуы ұлттық мәдениетінің деңгейіне байланысты. Қазақ халқының да ғасырлар бойы қалыптасқан өзінің тәжірибесі, білімі, көркемдік пен сұлулыққа деген көзқарасы, рухани өмір байлығы болып табылатын бай тарихи өмір жолымен тығыз байланысты. Соның ішінде ауыз әдебиеті шығармаларында қазақ халқының экономикалық және қоғамдық құрылысы, тұрмыс-салты, эстетикалық өз көзқарасы бейнеленген. Яғни, қазақ халқының көшпелі өмірі оның көркем шығармасы дамуына әртүрлі ықпал жасады. Осы кезеңдегі өнердің көптеген түрлерінің – ауызша поэзияның, халық музыкасының, тағы басқа да тұрмыстық өнердің қарқынды дамуы болды. Халқымызда ауыз әдебиетінің ішінде ең көп тарағаны - өлең. Оның адам өміріндегі маңызы туралы ұлы Абай былай деген:

  «Туғанда дүние есігін ашады өлең,

  Өлеңмен жер қойнына кіреді денең.

  Өмірдегі қызықтың бәрі өлеңмен,

  Ойлансаңшы бос қақпай елең-селең».

 Бұл жерде ақын сөзінің өлеңге, өскелең өмірімізге тікелей қатысы бар. Ана әлдиі, бесік жыры, қыз ұзату, келін түсіру, мереке, салтанат кештері, ақыр соңында, адамның дүниемен қоштасуы – бәрі-бәрі көз алдыңыздан өтеді. Мұның бірі - қуанышты, бірі мұңды болып келгеніне қарамастан, бәрі адамның жүрек тебіренісі мен сезім-түйсіктерінің оянуы мен байланысты.

 Бұрын қазақтың көшпелі дәуірінде ауыл-ауыл болып жиылып, ел мақтанышы болған ақындарды, жыршыларды, әншілерді қонақ қылып, айлап жібермей өнерін тамашалаған. Елдің қабілдетті жастары хат танып, қағазға түсіре білмесе де, өлең-жырларды, термелерді қағып алып, кейіннен өздері нақышына келтіріп айтып жүрген. Ақын-жыраулар қабілетті жастарды қастарына ертіп, үлкен өнерге баулыған. Сонау ежелден келе жатқан өлең-жырлар мен шешендік сөздердің, ән-күйлердің қазақ елінің барлық түкпіріне кеңінен таралуы халқымыздың өнерге деген ерекше сүйіспеншілігінен екені белгілі. Мұндай ұлы дәстүрді біз күй атасы Құрманғазының, Тәттімбеттің, Дәулеткерейдің, Сүгір күйшінің, ән атасы Біржан салдың, Қанапияның, Ақан Серінің, Үкілі Ыбырайдың, Балуан Шолақтың, Естай ақынның, Жаяу Мұсаның, Мұхит әншінің, Жамбылдың, Кененнің, Исаның, Әсеттің, Мәдидің тағы басқа қазақ халқының ақын-компазиторларының, өнер мектебінен өткен ұлы адамдар шығармаларының халық ішіне кеңінен таралуынан көреміз.

 Кезінде халық Біржанды «сал», Ақанды «сері» деп атап кеткен. Бұл жай емес, өнер адамдарын, аса дарынды перзенттерін халық еркелетіп, осылай деп атауы сол кездегі дәстүрге айналған.

 Өнер десе ішкен асын жерге қоятын халқымыз өздерінің сүйікті құралы – домбыраға үлкен мән берген. Атақты компазиторлар Құрманғазы, Дәулеткерей, Қазанғап ел аралап, өз күйлерін домбырамен орындағанда, жиылған жұрт рухани азық алған.

 Домбыраны қастерлеп, сол арқылы өзінің шеберлігін жан-жақты көрсете білуге, ұлттық өнерімізді дамытуға қазір де мол мүмкіндік жасалған.

 «Оның үні арқылы замана сырларын аңғарамыз. Мысалы, Құрманғазының «Сарыарқа» күйінен зор пафосын және аса мәнділігін мойындаймыз», - деген еді.

 Сондай-ақ, Қорқыттың күйі де бүгінгі ұрпаққа түсінікті. Ақын-күйші Тәттімбет төрт болыспен бірге Петербургке барып, патшадан түңіліп қайтқанда:

  Тілім шолақ, дертім көп баяндауға,

  Қолым қысқа майданда аянбауға! -

деп өлең, кейіннен «Көкейтесті» күйін шығарған.

 Халықты қараңғылықта ұстауға дағдыланған үстем тап, озбыр тобыр Біржанның білегін арқанға қиғызады, Құрманғазыны қуғындайды, Ақан серіні қаңғыртады, Ықыласқа дүре соқтырады, Сейтекті итжеккенге жер аудартады. Өздері зікір салатын ишандар ән-күйге тыйым салады. Осының бәрі адам жанын азаттыққа баулитын ән-күй құдіретінен қорыққандықтан еді. Сондықтан да Сұлтанмахмұт Торайғыров патша үкіметіне: «Әнімді алдың – сәнімді алдың, сәнімді алдың - жанымды алдың», - деген болатын.

 Сұлтанмахмұттың шағымы совет заманында шешімін тапты. Көне заманнан бері бірте-бірте жоғала бастаған мұра халықтың игілігіне айналды. Аты өшкен сансыз аспап аршылып, іске қосылды. Домбыраның кеудесі кеңейіп, үні ашыла түсті. Ұлттық оркестр көбейді.

 Лириканың бірнеше атауы - көңіл сазы, табиғат сазы, махаббат сазы, азаматтық әуен болып тарамдалғаны сияқты, күйді де шалқыма, жайылма, ілме, ақпа, төкпе, шертпе деп бөлуге болады. Осы айтылған қасиеттерді меңгерген дарынды күйшілер халқымызда көп болған. Мысалы, Тәттімбет, Құрманғазы. Ал Сүгір шалқыма, шертпе күйдің шебері болған. Мысалы, оның «Шалқымасы» ілік-шалыс тартылып, жөргемделіп, аяғы «аһ» ұрған арманға айналады. Ықыластың ауызданған ол тіпті қобыздың сарынын да домбыраға түсірген. Ол осы екі аспаптың сарынын ұштастырғанда - бірде қамығады, бірде сағынады, бірде төгіледі, бірде сөгіледі.

 Музыканы түсінген адам оны сыйламай тұра алмайды. Қуғындағы ақын Плещеевке қамқорлық жасаған Перовский тұтқындағы Құрманғазыны да құтқарады. Омбының жандаралынан көреді. Атбасар-Қараөткелдің дуанбасы Ерден баласы өліп аза тұтқанда, Ықыластың күйінен қуаныш табады.

 Абай атамыз:

  «Көңілге түрлі ой салар,

  Әнді сүйсең менше сүй», -

деп адамның рухын көтеретін, жан сарайын жаңартатын, шабытына шабыт, жігеріне жігер қосатын ән мен күйдің құдіретін қалай дәл берген. Ал, қазақ халқы- қашаннан ән мен жырдың отаны.

 Туған өлкеміз бүгінде даму, өсу, түлеу, жаңару үстінде. Білімді де зерделі, парасатты да инабатты ұрпақ өсіп келеді. Қазіргі жыр арқауы да осылар болуы тиіс. Жырларда, шырқалған әсем әндерде, қосыла шерткен күйлерде замана үні, кешегі-бүгінгі ұрпақтар дауысы дабыл қағады.

 Өйткені, халқымыздың тыныс-тіршілігінде, өнер мәдениетінің қалыптасуында музыкалық шығармалардың ролі ерекше. Мұны мынадай екі жағдайдан байқауға болады:

• қазақ халқының өнер шығармасының барлығы музыкамен беріледі;

 2) әрбір музыкалық шығарма халық өмірінің нақты бір кезеңін, дәстүрі мен салтын, қоғамдық талғамын, халықтың сол өнерге деген көзқарасын т. б. білдіреді.

 Сондықтан да қазақтың музыкасы мен күйі түсінікті, әсерлі, тез үйретуге болатын, жанға жақын келеді. Мысалы, халқымыз әнді, күйді тыңдап, кейіннен бірден домбырамен айтып кете берген. Тіпті, қазақ сахарасын, жазира даласын зерттеуге келген саяхатшылар қазақ халқының бұл қасиеті жөнінде «Әрбір екінші қазақ өлең шығарады, жыр жырлайды, өлең айтады»,-деп таңданған. Ол халық творчествасында халқымыздың ұлттық небір ұнамды жақтары, жоғары ой-өрісі, мәдениеті жарасымды көрініс табуынан еді. Яғни, халқымыздың тамаша әндері мен күйлеріне еңбекші бұқараның жарқын болашаққа ұмтылған ой-арманы, ел басынан өткен тарихи кезеңдері, туған елдің табиғаты, мөлдір махаббаты т. б. жайлар көрініс тапқан.

 Мысалы:

  «Жан ана, жарық күн-жанарың,

  Бір сенде кеңдігі даланың,

  Балаңды құшақтап сүйгенде,

  Сеземін көктемнің самалын», -

деп анаға деген махаббат арқылы, ананың балаға деген махаббаты арқылы бүкіл әлемде достық орнасын деген халқымыздың ізгі тілегі жатыр.

  Ал, Сәкен Сейфуллин туған жер табиғатын былай деп жырлайды:

  «Сексен көл Көкшетаудың саясында,

  Әрқайсысы алтын кесе аясында.

  Ауасы дертке дауа, жұпар иісі, -

  Көкірек қанша жұтсаң, - тоясың ба?»

 Ия, қандай тамаша, туған өлкенің сұлу табиғат көріністері көз ал- дыңызда тұра қалады. Бір сәтке көзіңізді жұмсаңыз, даланың ермен-жусан аралас жұпар атқан иісі танауыңызға келеді. Әрине, қандай өнер туындылары болмасын жас ұрпақтың эстетикалық талғамының аясын кеңейтуде, оларға тәрбие беруде маңызы зор.

• ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫСТАҒЫ ӘДІСТЕР

2.1 Музыка сабағындағы шығармашылық қабілетті

дамытуда тәжірибелік жұмыстар

 Мектепте қажетті білім алу, тәжірибе жинақтау, шығармашылық белсенділік пен қызығушылықты қалай ұйымдастыруға болады? Бұларсыз оқушылардың музыкалық шығарманы үйренуге, игеруге деген ынта-ықыласын ояту мүмкін емес.

 Бізге балалармен бірге жұмыс істеудің алуан түрлі тәжірибесі белгілі. Жалпы білім беретін орта мектептердегі тәсілдер ұлттық аудиториямен жұмыс істегенде айтарлықтай нәтеже береқоймады. Табиғатынан монодиялық мәдениет жағдайында тәрбиеленген балалардың шығармашылық қабілеттерінің жан-жақты ашылуына ықпал ете алмағанын байқадық. Оның сыры неде?

 Мемлекеттік тілде оқитын мектеп балаларымен жұмыс істеу барысында ұлттық музыкалық мәдиниетке баса назар аударғанымыз жөн. Әрине, классикалық музыка үлгілерін, басқа да көркем, тартымды, әсерлі шығармаларды пайдалану ешқашан артық етпейді. Бірақ бүгінгі оқу бағдарламаларында мұның мән-жайы ескерілмеген. Сондықтан, ұлттық музыка үлгілерін молынан еңгізе отырып жасалған жаңа бағдарлама негізінде тәжірибелік жұмыс жүргіздік. Тәжірибе жұмысы үш бағытта жүргізілді. Олар: орындау, сүйемелдеу және шығарманың көркемдік келбетін анықтау. Бұл бағыттар негізінен бір-бірімен сабақтасып жатқандықтан, оларды жеке-жеке талдамас бұрын шығармалық тапсырма берілгенде оқушы белсенділігінің деңгейін байқататын сабақ үлгілеріне тоқталу қажет болады.

 Бастапқы жұмыс кезеңі. Балалар дыбыс бояуы, ауқымы (регистрі) жағынан әр түрлі аспаптарда «Елім-ай» әнінің шағын, зарлы да әсерлі, сонымен қатар, бейнелі әуенін орындайды. Әнді үйрену барысында өзге тәсілдер де қолдануға болады. Мысалы: Оқушылардың бір бөлігі ән салса, келесі жартысы белгілі бір аспапта әуен-сазын ойнап, сүйемелдеуі мүмкін. Бұл ретте баян аспабы өте қолайлы.

 Бұл-балалардың шығармашылық қабілетінің белсенділігін қалыптастыруға бағытталған жұмыстың бастапқы кезеңі ғана. Жоғары сыныптарда біз «Елім-ай» әнін жобалы түрде нотаға түсіруді де көздедік. Ол үшін ең бірінші, оқушының алдына халық әннің шығу кезеңін анықтау міндетін қойдық. Бұл талабы оларды терең ойға жетеледі. Пікірталас қызды. Оқушылар алуан түрлі болжамдар мен ұсыныстар айтты. Бүкіл сынып болып осы ойды жан-жақты талдағаннан кейін оқытушының көмегімен «Елім-ай» әннің XVIII ғасырдағы жоңғар шапқыншылығы кезінде шыққаны анықталды.

 Тәжірибенің екінші сатысында оқушылар әнді толық үйренуге көшті. Алғаш балалар бірте-бірте жоңғарлар, артынан қайта орнына түсетін «Елім-ай» әуенін толық айтуға дағдылылынады. Сол негізде шығарманың құрылымы орындаушылық еркешеліктері тұтас қамтылған соң, музыка аспабының сүйемелдеуімен қайта айтылып, ептеп өңдеу, көркемдеу, құбылту тәсілдері қолданылды. Ән музыкалық аспапта ойналып, соңынан толығымен айтылып пысықталды.

 Осы жұмыс барысында оқушылар әуенді жатқа орындап, кейбіруі мұғалімнің көмегімен С – moll әуезіндегі алғашқы ноталарды атап та берді.

 Сүйтіп оқушылар тәжірибе барысында мына дағдыларды:

 а) қарапайым музыкалық шығарма сипаттарын айқындауды;

 ә) басқа баланың ән айтуын, аспапта орындауын тыңдауды;

 б) тыңдағанын талқылап, одан қорытынды жасауды;

 в) естіген әуенін аспапта қайталауға;

 г) өздері талдаған әнді есіне сақтап, қайталауды меңгерді.

  Музыка сабағында әр кез жаңа материалдар игеріліп, сабақ сайын берілген тапсырмалар күрделендіріліп отырылады. Мысалы, сабақ барысында Тұрмағанбет Ізтілеуовтың термесінен мынадай жолдар оқылады:

 Қабаға қарсы ұмтылма ер дегенге,

 Сартапқа тұқым шашпа жүр дегенге…

 Балалар терме жолдарының мазмұндық сипатына қызыға ден қояды, жыр жолдары классикалық қара өлең құралымында сай келгендіктен балалар оған әуен шығаруға да талпынды. Осы ізбен балаларға өз бетінше терме үйрену тапсырылды.

 Ал келесі сабақта балалар шығармашылық белсенділігінің арта түскенін аңғардық. Орындалған әр-бір термені балалар мұқият тыңдап, бағалап отырды. Мұның өзі олардың талғамын, көркем туындыға сын көзбен қарау қабілетін өсіруге ықпал еткенін байқатады.

 Сабақ процесінде балаларды бірін-бірін тыңдауға, бір-бірінің пікірімен санасуға дағдыландыру ісі де жолға қойылып отырады. Мұндай жалпы педагогикалық әдеп пен әдетке байланысты мәселелер дәл осындай қызу да қызықты сабақтар үстінде шешімін жақсы табады деуге де болады. Жай ғана терме сөздеріне мән беріп қоймай, термеге шығарылған әуенді де мұқият тыңдап қайталап айту немесе музыкалық аспапта орындап беру дәрежесіне көтерілуін талап етіп отыру қажет. Мұндайда баланың есте сақтау, тыңдау, жаттап алу және айнытпай айтып, ойнап шығу қабілеті артады. Оқушылардың бірі белгілі аймаққа тән терме үлгісін шабытпен шырқаса, екіншісі басқа аймақта жиі айтылатын термені шама-шарқынша орындап, ортаға салды, үшіншісі – музыкалық – эпикалық үрдістегі талдау орындаса, төртіншілері – аспаптық шығарма ойнаумен шектелді.

 Терме сөзін үйрену барысында қызықты педагогтық сәттерге кез болдық. Бір оқушы бұрын өзіне белгілі поэзиялық мәтінді дәстүрлі әуенге салып орындады. Әрине, оның әуені дегеннен әсем әрі шебер шықты дей алмаймыз. Кейде ол он бір буынды ұйқасқа жеті өлшемді ырғақты қосып отырғанын сезбей де қалады. Бірақ ондай кемшіліктерін көрсетіп бағыт – бағдар беріп отырдық. Сол мақсатпен балаларға жеті және он бір буынды терме үлгілерін орындап бердік. Одан әрі бұл құрылымның музыкалық әуенге тигізер ықпалын түсіндіріп көңілді мажордың мұңды минор мақамымен ауысу ерекшеліктеріне назарын аудардық. Содан соң бұыннан белгілі халық әні немесе термеге қатысты әртүрлі әуенсін салыстыруға көштік. Көп ұзамай балалар шығарманың поэзиялық және композициялық нысандарын ажырата білуді меңгере бастады. Кейде ойдан шығарған терме саздарына олар пікір айтып, талдау жасап отырды.

 Балаларды музыкалық аспапта орындалған әуенді сол қалпында қайталап шығуға үйрете жүріп олармен жұмыс істеудің түрлі әдістерін қарастыруымызға тура келді.

 Мысалы:

 1) Оқушы естіген музыкалық әуенін, оның ырғақ-сазын жеке дауыспен болмаса музыкалық аспаппен орындап шығуы керек.

 2) Оқушыларға жеке дауыспен немесе музыкалық аспаппен сұрақ – жауаптық жүйеге құралған терме әуенін қайталап шығу ұсынылды.

 Бұдан әрі баллалар бірін-бірі толықтыратын дыбыстардың алма-кезек қатынасынан құрылған музыкалық ырғақты айтып үйренді. Жаңа дағдыны жете игеруі үшін қажетті әуен-саздан құрауға ынталандыратын мәтінді пайдаландық. Мысалы, жеті буынды жыр үлгісінің құрылымын үйрену белгіленді. Бұл өлең құрылымына лайық әуен сүйемелдеуі де табылды. Осылайша өлең бір-біріне ұқсамайтын, алар қиялынан туған көркем нұсқалармен толықтырылып отырылды.

 Тәжірибелік жұмыстарға келгенде әдеби мәтінді айта отырып, оларды белгілі бір ырғаққа бейім дегенімізді айтқымыз келеді. Алдымен ырғаққа салып мәнерлеп орындау тапсырылды. Кейін олар ырғықты музыкалық аспаптарында орындады. Барлығына берілген үй тапсырма – нақты ырғақтық жүйеге әуен жазу болды. Келесі сабақта оқушылар жазған әуендерін айтып, орындады.

 Бұл тәжірибелер оқушылар тарапынан асқан қызығушылық тудырды. Мұның өзі олардың ашылуына себеп болды. Кейде ауызша мәтін ырғағына да, күнілгері берілген ырғаққа да көңіл аударылып, балалардың мәтінді өз еркінше ырғақтауға мүмкіндік берілді. Осындай тәсілмен оқушылар кезекті шумаққа әуен шығаратын болады.

 Оқушыларға әуен шығару тапсырмалары үнемі беріліп отырылды. Әрине, қиыншылықтар да туып отырды. Себебі оқушылар фортепьяно (болмаса баян аспабын) еркін қолдана алмайды. Олар өз қиялында туындаған әуенді ғана елестете алады.

 Сезіну, қабылдау қасиетін дамыту – музыкалық шығармашылық қабілеттің ең қажетті буындарының бірі қарапайым музыкалық сұрақ-жауап, әннің бір бөлігін қайталаудың өзі музыкалық сезімді тәрбиелеу болып табылады. Бала шығармашылығындағы ең қолайлы әдіс те осы музыкалық сезім нышанын тәрбиелеу болмақ.

 Музыка – тыңдау, көркем қабылдау, түйсіну процестерімен тығыз байланысты пән. Бұл реттен, ең алдымен, балалардың эстетикалық талғамын тәрбиелеу мәселесін нысанаға аламыз. Арнайы бақылау сабақтарында оқушыларға түрлі поэзиялық мәтіндер ұсынылды. Олар әртүрлі мәтіннің өлшемімен ырғағын іштей сезінетін. Сондықтан барлық оқушыларға берілген әр-бір тапсырма ынтамен қабылданып отырылды. Мұндай тәсіл мынадай нәтиже де береді: Балалар шығарманы талдап қорыта білетін болды, Өлең айтып, ән шырқап, сол әнге лайық сүйемелдеу де ойластыратын. Олар үнемі ізденіс үстінде болады.

 Осы негізде мынадай жасауға да болар еді:

 1) Ән айту, бастаған істі қорытындылау балаларды қызықтырып, онымен көбірек шұғылдануға шақырды. Мұның өзі оқушылардың нақты тапсырманы шешуге, ізденуге әкеп тіреді;

 2) Ән сабағында балалар терме жанрымен жаттықса да, кейде оның терме сазы екенін байқамай да қалатын.

 Әрине, кемшіліксіз жұмыс болмайды. Сәтсіз, нәтижесіз кезеңдер де болады. Алғашқы кезде балалар өздерінің орындаушылық мүмкіндіктеріне сенімсіздікпен қарады. Ән салу т.б. жұмыстар қиын да баяу жүрді. Бірақ олар бұл қиындықты жеңе білді. Осының бәрі арнаулы музыка мектептері ғана емес, жалпы білім беретін мектептердің өзінде кассикалық шығармаларда бұрын халықтың ән – терме мұрасы, ұлт аспаптары қажет екенін байқатты. Оқушыларды ән, терме айту ғана емес, аспаптық сүйемелдеу ісімен тығыз байланыста баулығанда ғана елеулі нәтижелерге қол жетпек.

 Халық музыкасы – рухани қазына, таусылмас тәрбие бұлағы.

 Кез-келген оқу-тәрбие жұмысы сол мәдени – музыкалық мұрамызға негізделуі шарт.

 Мектептегі музыка сабағы оқушыларды әсемдік әлемінің таңғажайып сырын терең түсініп көркемдік аталуына, шынайы сезінуге, одан рухани ләззат алуға, өмір жолы ой толғауға ізгілікті мұрат-мақсаттарға жетелеп өнегелі істерге баулиды. Эстетикалық талғамын қанағаттандыра отырып, музыка жөнінде түсінігін кеңейтуде, ой-өрісін дамытуда, жоғары сапада болуы үшін құрылған музыка сабағының маңызы өте зор. Сабақты ұйымдастыру формасы басқа сабақтар сияқты музыка сабағы да оқушылар қабілеттеріне, икемділігіне, қызығушылығына қарай бөлінбейді бәрі бірдей тәлім алуы тиіс. Сабақтың ұзақтылығы, материалдарды түсіндіру, пысықтау, өткен сабақтардан алған білімін тексеру. Сабақта қолданылатын іс-әрекеттер формасының қабілеттеріне қарамастан сабақтың тұтас болуы белгілі. Бірінші сабақта қолданылатын іс-әрекеттер түрлері оның мақсатына, тақырыбына қарай анықталады. Негізгі әдістері: түсіндіру, ауызша баяндау, проблемалық жағдай туғызу. Музыка сабағының басқа сабақтан айырмашылығына, ерекшелігіне келсек негізгісі өнер сабағыны екендігі, музыканы оқыту барысында ақыл-ой мен эмоция, түсіну мен сезіну қатар жүзеге асырылады. Келесі ерекшелігі музыканы тыңдап, қабылдау барысында адамның психологиясына, физиологиялық процестеріне кемелді түрде әсер етеді. Музыка сабағы эмоция мен саналылықтың бірлігін қамтамассыз етіп сабақтың әрбір элементі оқушының белсенділігін, қызығушылығын арттыруы тиіс. Мұғалім шығарманың әдемілігін мәнін жеткізе сезімталдықпен және орындап берсе оны сапалы түрде қабылдауға тәрбиелейді. Музыка сабағында эмоция сапалықпен бірлігін қамтып көркемдікпен техникалық бірлігіне назар аударған жөн. Музыка сабағы өнер сабағы болғандықтан оның әр элементтері көркем болуы тиіс. Бұл тек айтылатын ән мен тыңдалатын шығарма емес жай ғана қарапайым жаттығулар да жатады. Өйткені әрбір дыбыс өте әдемі, мәнерлі айтылуы тиіс. Ол – музыкалық дыбыс. Тағы бір ерекшелігі: ол ұжымды түрде жұмыс істеу формасы. Музыканы тыңдау және орындау бір мезгілде жүзеге асады. Тағы бір атап өтетін ерекшелігі ол тыңдаған, орындаған шығармаларды оқыту әдістері де негізгі оқыту әдістерінен өзгеше олар: қорытындылау, оқушыларды ойлауға тәрбиелейді, жетелейді, ойын тұжырымдай білуге дағдыландырады. Оқушыларды өмірден, музыкадан тіпті өтілген сабақтан көрген тәжірбиелерін тереңдете түсуі белсенділігін арттыру, жаңа ережелермен танысу, алған білімдерін бекіту. Алдын шолу өткенге оралу – ол деген жаңа тақырытарды, бұрынғы өтілген сабақтарды материалдарға сүйене отырып жүргізу. Мысалы: «Қос алқа» күйі Дәулеткерей, бұл күй домбырада, оркестрмен орындалады. Композитордың өмірбаяны, бұл күйге, әндетіп орындауға болады, формасы рондо, соқпалы аспаптармен сүйемелдеуге болады.

 Синтез және анализ – шығармалардың айырмашылығы мен ұқсастығын ажырата білу, оны талдау. Мысалы «Қос алқа» мен «Қара жорға» ұқсастығы: күй, домбырада, оркестрде орындауға болады, билеуге болады.

 Айырмашылығы: екпіні, сипаты, ырғағы, құрылысы тағы басқа. Сондықтан сабақ өткізілместен бұрын алдын-ала мақсаты мен міндеті және оларды іске асырудың жолдары, мазмұны мен құрылысын, оқыту әдістері мен құралдарын тәрбиелік, білімділік мәнін дамытпалы мүмкіндіктерін анықтап алған жөн. Музыка сабағының кестесінде қай уақытта өтілетініне де назар аударған жөн. Музыка сабағы қандай пәндерден кейін қойылғанын да ескеру керек. Музыка сабағында күтпеген жағдайлар болып тұрады. Электр тоғы жоқ, күйсандық ойнамайды, аспап істен шықты, музыка мұғалімінің тамағы ауырып қалды тағы сол сияқты. Осындай жағдайлардан жол тауып сабақты сәтті өткізіп шығу мұғалімнен ерекше дарындылықты, тапқырлықты қажет етеді.

 Мектепте жұмыс үстінде мұғалім мыңдаған сабақ береді. Әр сабаққа дайындылық қажет және балаларды эстетикалы тәрбиелеп өзі де қанағат, қуаныш алады. Сабаққа кедергі болатын жұмыстар. Мұғалімнің күш-қуаты, ақыл-ойы және де кездесетін кездейсоқ жағдайларға жауапты қарау, музыкылық тәрбие берудің негізгі формасы ол музыка сабағы қандай да болмасын әртүрлі үйірмелер, факультативтік оқулар арнайы болса да музыка сабағы өзінің мәнін жоймайды. Сабақтың құрылысында талай іс-әрекеттер бар, ән салу, музыка тыңдау, музыкалық ырғақ қимылдар жасау, қабылдаған музыкаға сурет салу, ой-пікірмен алмасып талдау, әңгіме құрастыру, композитордың өмірі мен шығармашылығымен танысу, балалар шулы соқпалы аспаптармен ойнау тағы басқа. Оның ішінде әнді үйрету, музыка тыңдау, музыка сауатын ашу тағы басқа іс-әрекеттер бірнеше сабақты талап етеді, өйткені жаңа әндер, шығармамен танысып үйретудің жалғасын қамти отыра, өткенді қайталау. Сондықтан келесі сабақ өткен сабақтың жалғасы. Сабақтың жалпы негізінде әр сабақтың өзгешілігі оны ұйымдастыра білу нәтиженің жартысы. Сабақтың мақсаты мен міндетін ойлай отыра мазмұны мен құрылысын, құралын және әдісін табу сабақтың нәтижесіне жетудің жолы, қорытындысы. Сабақтың мазмұнында әр түрлі шығармалар бар. Олардың сипаты, көңілі болады. Біртұтастылығын табу сабақтың әр түрлі іс-әрекетінің бірізділігі, сабақтың эмоциялық суреті, бір шығармадан келесі шығармаға көшу сыныптың эмоицялық көңілін көтеру, балалардың ықыласын, көңілін табу мұғалімнің табысы. Мысалы бірінші сыныпта балалар «Апорт деген тәтті алма» әнін үйренсе «Күз ырғағы» атты әнді тыңдайды, күз әуенін тыңдап сурет салады. Сабақты құру кезінде балалардың физикалық, физиологиялық ой-өрісіне ықпалын тигізіп, әр сыныптың ерекшелігін байқау, дер кезінде іс-әрекеттерді ауыстыру, ол балалардың ықыласын, назарын, құштарлығын төмендетпейді. Сондықтан мұғалім иілмей жағдайға байланысты өз жұмысына шығармашылықпен қарап, әр сабақты қайталайтын болады. Тәжірибелі мұғалімдер өз сабағын тұтасты сабақты құрастырады және де бір ретте өткізу мұғалімнің шеберлігін көрсетеді. Қазіргі сабақ оқушылардың белсенділігіне байланысты мұғалім аптасына бір-екі рет кездесіп, сабақта сыныппен жұмысты жаппай талап етеді. Сабақта мұғалім тікелей байланыс жасай отыра, дәлелдеу сұрақтарын қолдану сұрақ көзімен мақұлдау, қимылмен, мұғалімнің ымы, мимикасы әсер етеді. Қазіргі сабақ арнайы құралдарға байланысты арнайы кабинеттердің жабдықтары, балалар аспаптары-шулы, соқпалы аспаптар, көрнекі құралдар тағы басқа. Осының сапасын кезінде қолдана білу, ол да сабақтың жетістігі. Балалардың есту қабілетін дамыту жолында нота кестелерін дауыспен айытқызу жөн. Шағын әннің ноталары балаларды әнді таза (интонациялық таза) орындауға және есте сақтауға көмектеседі. Сондықтан сабақты өткізу, оны дайындау кезінде мұғалімге шығармашылық жолы, білімінің тереңі, кәсіби тәжірибесі қажет. Осындай сабақ оқушылардың жан-дүниесіне ықпалын тигізіп, музыкаға деген қызығушылығын арттырып, музыканың керектігін, байланысын сұрайды. Музыка сабағы өнердің бір саласы болғандықтан мұғалім білімді болып қана қоймай сол алатын білімдері арқылы тәрбие жұмысын жүзеге асырады және де оқу пәні ретінде оқушының пейіл, сезіммен эстетикалық идеал ретінде тәрбие құралы деп есептеуге болады. Сондықтан музыка сабағы педагогикалық-психологиялық заңдылықтарға сүйене отырып жоспарланады, яғни оқушылардың жас ерекшеліктері, қабылдау мүмкіндіктері, ой-санасы, қиялы тағы басқа. Мектептегі музыка сабағының негізгі мақсаттары: оқушылардың музыка мәдениеттілігін тәрбиелейді. Ол деген эстетикалық сезімін қалыптастыру, әрі қарай дамыту музыкалық ой-өрісін кеңейту, талғамын тәрбиелеу, композитордың шығармашылығымен, өмірінен мағлұмат алу. Шығармалардың сипатын, образын ашуда, қолданылған мәнерлігін анықтап, шығармаға қандай көрік беріп тұрғанын қарастырады, музыкаға деген қызығушылығын, эмоциялық көзқарасын қалыптастырады, әр шығарманың мәнерлік құралдарын ажырата алатын болады. Сурет салу, музыка туралы өз ой-пікірін айта білетінін жеткізу, халық музыкасын білу, тану, түсіну, музыка ән жанырларының түрлерін ажырата білуін тәрбиелеу. Сондықтан музыка оқушылар сабағында бәрі бірдей тәлім-тәрбие алады. Музыка сабағының айырмашылығы, ерекшелігі оның өнер сабағы екендігін сезеді. Ең тәуір музыкалық шығармамен танысады халық музыкасы, орыс, шетел классикалық музыкамен, қазіргі музыка арқылы музыка мәдениеттілігі қалыптасады.

 Білімді маман әнші дайындауда біз халықтық мұра-ән-күйдің тарихына үлкен мән береміз. Тарихы сан ғасырлық болып келетін музыкалық мәдениетіміздің үлкен бір саласы -ән өнері. Ұрпақтан-ұрпаққа айыз әдебиеті арқылы тараған ән өнерінің халықтық рухани баюына, эстетикалық көзқарасының қалыптасуына әсері мол. Әннің халықтық қоғамдық-әлеуметтік өмірімен бірге жасасып, адамның ақтық деміне дейін жан серігі болатыны анық ғасырдан ғасырға тарап келе жатқан халықтың ән-күйінің небір інжу-маржаны сарапталып бізге жетіп отырды. Ұрпақ тәрбиесіне зор мән берген ата-баба күмбірлі күй, асыл ән арқылы бала бесігін тербетіп, ой-санасын парасаттылыққа тәрбиеледі. Оқулық бағдарламада негізінен ойлы да сазды, философиялық айтар ойы бар халық әндеріне көңіл бөлінеді. Сұлу сазды, кең диапазонды халық әндерін нақышына келтіре орындау, оны үйрету алғашқыда оңайға соқпайды. Халық әндерінің қыр-сырын меңгере алмай үлкен вокалдық партияларды айту мүмкін емес. Нағыз әншінің шеберлігі халық әндерін айту арқылы қалыптасады десек артық кетпейміз. Дауыс - адамға берілген табиғи құрал. Ән үйрету процесінде оқушыға қажырлық пен ұстамдылық, әнге деген сүйіспеншілік қажет. Оқушы алғаш ән айтқанда, фортепьяно үнін тыңдап түрлі дыбыстарды ажырата білуге үйренеді. Осы кезеңде әннің орындалуына байланысты дұрыс артикуляция, терең тыныс алу және дыбыс аппаратының күшеюіне көңіл бөлу қажет. Ән үйрену процесінде оқушының негізгі музыкалық қабілеттері: есту, ритм, эмоционалды көңіл-күйі дамиды. Ән-дыбыстандыру кезіндегі күрделі процесс. Мұнда таза дыбыс, таза есту қабілетіне көңіл бөлу қажет. Нотаны таза есту қабілетін дамытуда дауысты дұрыс қоя білу керек. Ол үшін педагог әнді-дыбысты таза орындауын өзі көрсетіп, оқушыдан қайталауын талап етеді. Оқуымен фортепьяноға қосылып айтқан әдіс те үлкен нәтиже береді. Оқушы алдымен педагогын тыңдап, соңынан өзі айтқанда дыбыстық интонациясын бақылап, сүйемелдеу аспаптарын естіп, ритмикалық ырғақтары қалыптасады. Мұндай кезеңде оқушының есту қабілеті дауыстың таза ноталар алуымен үйлеседі. Осындай кезеңде дұрыс репертуар таңдай білу керек және де дауыстың диапазонын дұрыс қою қажет, төмендегегі нотадан ең жоғарғы нотаны алу дәрежесінде диапазон анықталып, сол дауыс мүмкіншілігіне сай халық әндерінен репертуар жасалады.

 Алғашқыда «Шилі өзен», «Ағажан-Ләтипа», «Ахау Семей», «Әсет», «Әй-әй бөпем», «Бір бала» сынды кең диапазонды, ритмикалық баяу әндерін орындауды сөз мәтінін түсініп, әннің ішкі дүниесін ашып, айтар ойын тыңдаушыларға жеткізуіне көңіл бөлу қажеттігін оқушыларға түсіндіру керек Репертуар таңдап ән-үйрену кезеңінде педагог таңдалған әнге біраз талдау жасауы қажет.

 1) Әннің тәрбиелік мәні музыкалық сипатын анықтау;

 2) Әннің мәтіні, сөзі, құндылығы, ойы;

 3) Әуені, әуеннің сипаты, лад, ауқымы, ритм, диапазонын анықтау;

 4) Аспаппен сүйемелдеу-баян, фортепьяно, домбыра үндерін анықтау.

 Алдын-ала осылай талдаудан өткен ән педагогқа өз нақышында орындап беруге мүмкіншілік береді. Әннің күрделі жерлерін қайталау, оған қатысты гамма жаттықтыруларын орындау-күрделі шығармалар орындауға апаратын жол. Оқушы репертуарына тек қана халық әндері емес, Қазақстан композиторларының кәсіби әндерінің бай туындыларын да енгізу қажет. Е. Брусиловский, А. Жұбанов, Л. Хамиди, М. Төлебаев, Е. Рахмадиев сынды композиторлардың әндері, романстары оқушылардың сүйіп айтар туындыларына айналды.

 Ән үйрету кезеңі.

 Құнды идеялық және көркемдік жағынан тартымды шығармаларды (әндерді) таңдау мұғалімнің негізгі міндеті болуға тиіс. Репертуар таңдау үшін мұғалім оқушылардың орындау мүмкіншілігін, өсу деңгейін міндетті түрде ескеруі керек.

 Қандай бір қарапайым ән болса да, мұғалім оны үйретуге кіріспес бұрын алдын - ала әнді орындауға қойылатын барлық талаптарды белгілеп алуы тиіс: тыныс алу, динамикалық белгілері, музыкалық сөйлемдерге (фразаларға) бөлу, үйренуге қиын ырғақ өрнектері, интонациялық таза айтуға назар аударатын тактілер, күрделі сөздер, оны дұрыс және анық айту жолдары, т.б. Осындай жан - жақты талдау жүргізу мұғалімнің өз оқушыларына әнді үйрету барысында қандай әдіс - тәсілдер керек екендігін анықтауға көмектеседі.

 Оқушыларға әнді үйрету мына кезендерді қамтиды: кіріспе әңгіме, әнді орындап көрсету, тыңдаған әнді талдау (әңгіме), әнді үйрету, мәнерлеп орындауға дағдыландыру.

 Қысқаша ән үйрету барысындағы іс - әрекеттерге сипаттама.

 1) Кіріспе әңгіме. Әнді үйретуден бұрын мұғалім шығарманың мазмұнымен сипаты туралы, авторлар туралы, т.б. кіріспе әңгіме өткізеді. Мақсаты - оқушылардың назарын ән үйретуге дайындау. Үйрету барысында ең бастысы музыкалық есту қабілетін дамытып, есту қабілетінің ықыласын тәрбиелеу. Композиторлар, әннің сөзін жазған ақындар, шығу тарихы, композитор өмірінен қызықты оқиғалар жайлы қысқа да нұсқа әңгімелер айтуға болады;

 2) Әнді орындап көрсету. Әнді алғаш рет оқушыларға таныстыра білу өте маңызды. Мақсаты: үйренетін әнге балалардың қызығуы, ұнатуы, оны қабылдауы мен мәнерлеп, әдемі, жұмсақ, құлаққа жағымды орындап беру. Әнді мұғалім орындап берсе- ол дұрысырақ әрі өтімді. Бастауыш сынып оқушылары, әдетте, мұғалімге еліктейді. Сондықтан, мұғалімнің әнді көрсету дайындығы маңызды рөл атқарады.

 Әнді орындап көрсетудің әр түрлі жолдары бар:

 а) Мұғалімнің өз орындауында - ол балаларды музыка арқылы қызығушылығын көтеру әдісі. Мұғалім әнді жатқа білуі тиіс, нотасыз, мазмұнына байланысты орындауға шумақтарды таңдайды және өз дауысына көңіл бөледі;

 ә) Алдын - ала жақсы орындайтын оқушыларды дайындап, айтқызуға болады;

 б) Әнді күйтабақпен, күйтаспамен тыңдауға болады. Әрине, жазылу сапасы жоғары деңгейде болуы керек.

 Әннің жалпы мазмұны мен сипаты туралы әсер алу үшін, негізі ән толық көрсетіледі.

 3) Көрсетілген әнге талдау - әңгіме. Мақсаты - әннің көркемдік образын белгілеу және орындауға құштарлығын көтеру. Әннің көркемдік құндылығын, мәнін, мазмұнын тереңірек жеткізу. Ән туралы талдауда сипатын, мазмұнын белгілеу, композитор қолданған мәнерлік құралдарын табу және орындау жолдарын белгілеп, музыкалық тілін түсіну. Қосымша көрнекілік құралдар қолдануға бейнелеу өнері, әдебиетіне, тарихқа байланыстыруға болады. Мысалы:

 «Заман-ай» Т.Мұхамеджанов - ядролық полигон туралы; «Елім-ай» - қазақ халқының тарихындағы ауыр кезеңі; «Желтоқсан желі» - 1986 жылы желтоқсан айындағы оқиғалар, т.б;

 4) Әнді үйрету. Әнді үйрету сыныптағы балалардың жас ерекшеліктеріне, қабылдау мүмкіндіктеріне байланысты жүргізіледі. Дегенмен де әнді үйретудің барлық жастағы балаларға ортақ жолдары бар. Көрнекілік пен техникалық принципі қолданылады. Мұғалім әнді үйретер алдында, шығарманы әр бөлікке немесе бөлімге, сөз тізбектеріне (фразаларға) бөліп алып үйретудің үлкен пайдасы бар. Сондықтан үйретудің жолдары: фразамен, жолмен үйретеді, сонан соң, толық шумағын айтқызады. Қайырмасы болса дәл солай баулынады. Ал, интонациялық жағынан қиын жерлеріне, ырғақтық, жылдам айтылатын сөздер (дикция) қиыншылығы кездесетін жерлермен мұғалім өте тыңғылықты жұмыс жүргізуді қажет етеді. Жоғары регистрдің дыбысына таза интонациялау үлкен білімділікті, дауысты үнемі шынықтыруды талап етеді. Интонация жағынан қиын жүрістерді үйренуге негізгі әуенді жұлқыламай, ән құрылымының тазалығын сақтай отырып байланыстыра орындау абзал.

 Сондықтан, мұғалім үйретілетін сөйлемді өзі бір рет орындап берген соң, екінші рет оқушылармен бірігіп іштерінен қосылып айтқызуына болады, үшінші рет - орташа дауыспен қосылып орындайды. 1-2 сыныпта әнді үйреткенде, қалыптасқан рет тәртібі бар. Олар: бірінші сөйлемді (жолды) үйретіп, екінші сөйлемге (жолға) көшу, сосын екі сөйлемді қосып әндету, орындау. Дәл солай, 3-4 сөйлем. Соңы - толық бір шумақты орындау. Әр қайталағанда мұғалім қайталай салмай, талап қойып отыруы тиіс. Мысалы:

 а) Мұғалімге қосылып айт;

 ә) Әуеннің жүрісін қолыңмен көрсет;

 б) Айқаламай, ақырын айт;

 в) Жай екпінде орында, т.с.с.

 5) Әнді мәнерлеп орындаудың жұмыс барысы. «Құр айқай бақырған, құлаққа ән бе екен?» - деп, ұлы Абай айтқандай, ешкімнің сезіміне әсер етпейтін орындаушылардың әні кімге керек?

 Ән – халық мұрасы. Халық әндері – сарқылмас қазына. Ән деген - ән салу, көңіл көтеру емес, тебренісі мен толғанысы, қуанышы мен жұбанышы. Ән – табиғат суреттемесі. Ән – халықтың көркем ой – санасы, көркем тарихы. Ән - өмір айнасы.

 Әншілік дағдыларының құралдары арқылы әннің мазмұны мен көңіл – күйін, көркем образы мен сипатын түсіне білу, сезіне және де мәнерлеп орындау шеберлігін арттыру қажет. Әнді жай ғана мәнерлеп орындау, оның музыкалық интонациясын, нәзік иірімдерін дәл сезініп, оны бар болмысымен жеткізе білуге баулу міндетіміз.

2.2 Музыканы тыңдай, қабылдай білуге тәрбиелеу әдістері

 Бүгінгі таңда музыка мамандарының алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі - ата–бабаларымыздай музыканың құдіретін терең түсініп, оны өзінің рухани азығы етіп адам өмірін нұрландыруға ат салысатын музыкалық білімді азамат тәрбиелеу. Ал, оның түп –тамыры, негізі – музыканы қабылдай білуде жатыр, оны тәрбиелеу, тәрбиелеудің әдісінде. Бұл мұғалім мен оқушының арасындағы әртүрлі әдіс арқылы іс-әрекеттің бірлігі, осы әрекетте негізгі жүктеу – арқау мұғалімдікі.

 Баланы музыка тыңдауға тыңдай отырып, оны саналы түрде қабылдауға баулу, музыкалық тәрбие беру тұрғысындағы күрделі міндеттердің бірі.

 Музыканы қабылдау музыка сабағында қолданылатын іс-әрекеттердің кез-келген түрінің іргетасы, бастапқы нүктесі. Кез-келген түрі деген ол музыка таңдау, хормен ән айту, музыкалық білімдерін арттыру, нота сауаты, ырғықтық – музыкалық қимылдар, балалар, шулы – соқпалы аспаптарда ойнау, музыка сабағында балалардың шығармашылығы т.б.

 Музыканы қабылдау – ол жалпы білім – беретін, мектепте балаларға музыкалық тәрбие берудің негізі. Музыканы дұрыс қабылдай білуге тәрбиелеу, оның заңдылықтары музыка пәні мұғалімінің басты назарында болуы тиіс. Музыканы қабылдау – барынша күрделі процесс. Оған арқау – шындықтың көркемдік бейнесін, сәулесін сезіне, ести және толғана білу.

  Музыка тұтас күйінде, өзінің мәнерлік құралдары арқылы әсер етеді. Бұл деген – ладогармониялық қалып, бояу, қарқын, динамика, метроритм, күші, екпіні т.б. Олар шығарманың сипатын, көңіл-күйін жеткізеді. Шығарманың негізгі түйіні өмірдегі қбұлыстармен, адамның сезімдерімен байланысып, астасып жатады.

 Музыканы тыңдау процесіне балалардың жас ерекшеліктерін – ескере отырып, кеңірек тоқталамыз. 7-8 жастағы балалар әдетте музыканы таңдап отырған сияқты болып көрінеді. Негізінде олай емес, тәжірибе көрсеткендей, көлемі ұзағырақ болса да тез екпінде орындалатын көңілді, динамикалық белгілерге бай шығармаларды балалар шаршамай тыңдайды да, қысқа да болса бір сарынды орындалатын шығармалардан жалығып кетеді.

 Сондықтан, мұғалім тыңдау үшін репертуар таңдауда өте мұқият болғаны жөн. Бірінші кезеңде балаларды орындалып жатқан музыканы бастан-аяқ тыңдауға және естуге үйрету негізі міндеттердің бірі болып саналады.

 Оқушылар әртүрлі музыканы тыңдай отырып, олардың тек жанрлық ерекшелігін анықтап қана қоймай, белгілі бір шығарманың мазмұнын жеткізу үшін композитордың қандай құралдарға жүгінгендігін әңгімелей білуі тиіс. Мысалы: әуеннің желісі, ырғақ өрнегі, екпіннің ауысуы, саздың өзгеруі, динамикалық белгілер т.б.

 Музыканы тыңдауда мынадай төрт кезеңге бөлуге болады:

 1) Кіріспе әңгіме;

 2) Шығарманы тыңдау;

 3) Шығарма туралы әңгіме – талдау;

 4) Қайталап тыңдау (бекіту).

 Бірақ төрт кезеңге тек шартты түрде ғана емес, әр сабақ барысында сол сабақтың тақырыбына, мазмұнына қарай музыка тыңдауды осы көрсетілген төрт кезеңнің әрқайсысынан бастауы мүмкін. Қалай болғанда да мұғалім музыка тыңдауда балаларды алдын-ала ұйымдастыра білуі тиіс. Мысалы: сұрақтар қою, бағыттама беру, қандай іс-әрекеттер, неге көңіл аудару керек, т.с.с. Тыңдар алдында белгілі композитордың өмірі, шығармашылығы, шығарманың шығу тарихы, орындаушылар туралы, өмірде кездесетін бейнелеу, суреттеу сәттер жайлы айтуына болады. Сонда ғана тыңдалатын шығарманың мазмұны, құндылығы, композитордың стилі ашылады, есте сақтап сезінетін болады.

 Музыканы тыңдап, қабылдай білуінің жемісті болуына сол тыңдалатын шығарманың орындалу сапасы өте әсер етеді (мәнін жеткізе алмаса, жазылғаны сапасыз болса, әңгіме нашар болса, сөйтіп, музыкалық тәрбие беру жұмысындағы үлкен саланың бір - музыканы тыңдау өз деңгейіне көтере алмайды). Музыканы тыңдау сабақтың әртүрлі кезеңінде асырыла береді. Мұғалім сабақты жоспарлағанда жаңадан таныстырылатын шығарманы сабақтың бірінші жартысына қойғаны жөн. Тыңдаған кезде балалар еркін отыру керек, бұл тәсіл орындалып жатқан шығарманы қозғалмай, байсалды тыңдауына мүмкіндік береді. Тыңдау кезінде сөйлеуге, сұрақ беруге болмайды. Бірте-бірте мұғалім осындай әдіс-тәсілдерге сүйене отырып, балалардың музыканы тыңдай білу мәдениетін қалыптастырады. Музыка тыңдағанда мұғалімнің жүріс-тұрысы , өзін ұстауы өте үлкен роль атқарады. Ал, өзі орындаса, нотасыз орындаса - оның тәрбиелік мәні бар, оқушылар алдында үлкен абыройға ие болып, сыйластыққа бөлінеді. Күйтабақ, аудиотаспа, бейнетаспада тыңдау үшін , алдын-ала тыңдап, дыбыс күшін, сапасын тексеріп – балалармен бірге «тыңдаушы» болады. Шығарманың сипатына орай - түрлі ырғақтық қимылдар жасатуға, аспапта қосылып орындауға, оның негізгі әуенін үйренуге болады. «Қара жорға» -соқпалы аспаптармен ырғағына орындау.

 Мұғалім бағдарламада көрсетілген шығармалардан басқа, өзі ыңғайлы деп тапқан музыкалық туындыларды пайдалануына болады. 3-4 сынып оқушысы 3, 5-4 минут созылатын шығарманы тыңдай алады. 14-15 жасар бала 5-10 минутқа дейін көлемінде орындалатын музыкалық шығармаларды тыңдай алады.

 Музыканың адамға әсері, оның мәнерлік құралдары арқылы жетеді. Ол сазы, бояуы, өлшемі, ырғағы, екпіні, динамикасы т.б. Мысалы: Раздықтың «Аңшының зары» күйі (квинталық бұрауы) - 3 кезеңі бар, 1-ші –қос ішекті «шалыс қағу», 2-ші кезең-әр ішекті даралап «іліп шерту» арқылы жүрек шерін қозғап, қаралы жанның қайғылы шағын баяндайды, 3-ші – кезең «жоқтау» болып келеді - күйден гөрі, әнге жақын сарын естіліп, қос ішекте «Қайран менің ағам-ай, қапы кеткен ағам-ай» -деп жоқтау айтқандай болады. Осы күйді тыңдар алдында әңгіме жүргізген жөн.

 Мұғалім әуел бастан оқушыларды музыканы тыңдай, қабылдай білуге жүйелі түрде дағдыландырса, оны тыңдап отырып, адам толғанады, күледі, қайғырады, мұңайды, ойланады. Музыканы қабылдау тек оны тыңдау барысында ғана емес, сабақтың барлық кезеңінде де жүзеге асырылады. Мысалы, ән үйрену үшін алдымен тыңдау керек, сонан соң орындау барысында интонация тазалығына, мәнерлігіне назар аудару керек. Соқпалы аспаптармен ырғақ өрнегін орындағанда, әуенін, би қимылдарын жасағанда, қалай өзгеретінін байқап, сол көңіл – күйді жеткізе білсе – осының бәрі қабылдау кезеніне жатады.

 Бастауыш сыныпқа арналған музыкалық шығармалар:

  1-сынып - «Ағаш солдаттар маршы» - П.Чайковский, «Бесік жыры» - Моцарт, «Елім-ай» (саз сырнай), «Полет шмеля» - Н.Римский - Корсаков; «Ұшардың ұлуы» -Қорқыт, «Кішкентай аққулар биі» - П.Чайковский, т.б.

 2-сынып - Марштардың түрлері, «Әзіл-вальс» - Д.Шостакович, «Бөдене» - беларус халық әні, «Үш құрбы» - Д.Кабалевский, «Аққу»- Тіленді, К.Сен-Санс, 4 симфония - П.Чайковский, «Гәкку» - Ыбырай, т.б.

 3- сынып - «Кармен»-увертюра - Ж.Бизе, «Полонез» - Ф.Шопен, «Таң» - К.Қуатпаев, «Ортеке»-А.Еспаев, «Мұғалім» - Қазанғап, «Ата-толғау» - Н.Тлендиев т.б. 4 – сынып -Исаның желдірмесі, «Қорқыт туралы аңыз» - К.Күмісбеков, «Қос қарлығаш»- Е.Брусиловский, «Көш керуен» - Н.Тлендиев, 40 симфония – В.Моцорт, «Құсни-Қорлан» - Естай т.б.

 Жоғарыда айтылғандай, музыка қабылдаудың шартты түрде 4 кезеңі болады:

 1) Кіріспе әңгіме. Бастауыш сыныпта кіріспе әңгіме өте қысқа, ең маңыздысы, баланың сезімталдығына, күйзелісіне бағытталсын. Балаларды музыка қабылдауға қызығушылығын арттырып, алдын-ала ұйымдастыра білуін талап етеді. Бұл деген композитор, ақын туралы қысқаша мағлұмат беру, шығарманың аты, кім орындайды (қандай аспап, дауыс т.с.с.), шығарманың шығу тархы, оқиға т.б. Тыңдар алдында қойылатын сұрақтарға назар аудару (Жауапты шығарманы тыңдағансын жауап береді).

 Мысалы:

 а) қазір кішкене музыкалық шығарманы тыңдаймыз, оны қалай атар едіңдер? Неге?

 ә) қазір біз халық композиторы Қазанғаптың «Мұғалім» атты күйін тындаймыз, қандай нақты, айқын ырғақ естіледі? (марш).

 б) Н. Тлендиевтың күйі «Ата толғауын» тыңдаймыз, бір әуенді әндетуге болады, оны неше рет қайталайды және шығарманың құрылысы қандай? (рондо).

 в) «Кеш» К.Қуатпаев - 3 бөлімді шығарма. Неге?

 Бұл сұрақтарды, әңгімелердің арасында мұғалім музыканы түсіне білудің, оны міндетті түрде басынан соңғы дыбысына аяқталғанша дейін тыңдауы қажеттілігін ескеріп отырған жөн.

 2) Шығарманы тыңдау (қабылдау). Кіріспе әңгіме арқылы музыкалық шығарманы қабылдауға балалардың қызығушылығын арттыру үшін сол тыңдалатын шығарманың орындалу сапасы өте әсер етеді. Орындалатын шығарманың мәнін мұғалім балаларға жеткізе алмаса, мұғалімнің шығарма туралы айтқан әңгімесі оның мазмұнына ашық болса, бала ол шығарманы қабылдайды. Сөйтіп, музыкалық тәрбие беру жұмысындағы үлкенсаласының бірі - музыка тыңдау, өз деңгейіне көтеріле алмайды. Оның себебі әртүрлі:

 а) музыкалық шығарманы орындауға мұғалім дайын емес;

 ә) күйтабақ, күйтаспада жазылған шығарма сапасыз болады;

 б) балалардың ықыласы кіріспе әңгімені қабылдады, ал тыңдауға (қабылдауға) шамасы жетпеді;

 в) тыңдалатын шығарма өтілетін тақырыпқа сай келмесе, көрнекілік құралдармен жабдықталса (суреттер, табиғаттың көрінісі, композитордың портреті, арнайы кабинет емес т.б.)

 Сондықтан, мұғалім өз шамасына қарай шағын шығарманы өзі орындап берсе, не музыканы жақсы меңгеретін оқушыларды орындауға дайындаса, не жақсы сапалы жазылған күйтабақ, күйтаспа арқылы тыңдатса дұрыс нәтеже берері сөзсіз.

 Музыканы тыңдап отырған кезде сөйлеуге, мұғалімге сұрақ беруге болмайды. Еркін отырып, қозғалмай, байсалды тыңдауына жағдай жасауына тәрбиелеп, түсінуі қажет. Әуел бастан оқушыларды музыканы тыңдай, қабылдай білуге дағдыландырса, тәрбиелесе, музыка орындалып жатқан кезде сыныпта тыныштықты сақтай білсе - адам толғанады, сезімталдығы қалыптасады да тыңдаушылық мәдиниеті өз деңгейіне көтеріледі де музыкаға деген сүйіспеншілігі мен құрметтілігі қалыптасады.

 3) Тыңдалған шығармаға талдау жасау (әңгіме құрастыру). Балалардың музыкалық сөздік қоры шамалы болғандықтан, әңгіме ұзаққа созылмасын, көп сөзді болмасын. Сондықтан, бастауыш сынып оқушыларына мұғалім жауап бере алатындай жеңіл сұрақ қою керек, балаларды қорытындылау, салыстыру тапсырмаларын орындауға көмектесу керек. Әңгіме еркі, қызықты, жанды өту керек. Бала дұрыс жауап бере алмаса жазалауға болмайды, қайта тыңдалған шығарма туралы біртұтас пікір, оның авторы, аты туралы, оның сипаты мен мәнерлік құралдары туралы әңгіме туғызу қажет. Мектеп дайындығына музыкалық талдау ерекше: ол, қарапайым талдау, талдау-әңгіме, көркем –педагогикалық талдау. Көркем –педагогикалық талдау арқылы оқушыны музыкаға деген қызығушылық, әуестену, ұнату жүйелілік пен бірізділік арқылы асырылады да музыканың негізгі заңдылықтарына сүйеніп –түсінеді.

 Талдау жай ғана емес, балардың елестеуін оятып, музыкалық-есту елестеуін, өзіндік ассоциациясының дұрыстығын қалыптастырады. Сондықтан, қоғам өміріне байланысты, жеке адам тұлғасына байланысты композитор, дәуір, тарих, оқиға т.б. хабарламалар талдау кезінде анықтау ролін атқарады. Талдау кезінде мұғалімнің бейнелік, айқын, мәнерлік сөзі үлкен роль атқарады.

 4) Қайта тыңдау (бекіту). Қабылданған музыкалық шығарма қайта тыңдауды қабыл етеді. Неге? Қабылдау процесі бірнеше сабақта жалғасады, тіпті тоқсанда, жылдарда болсын. Ол деген, сабақтың тақырыбына байланысты, балалардың есту қабілетіне байланысты, музыкалық ой-сезімінің дамуына байланысты. Музыкалық шығарманың жаңа бейнесінің қыры, шығарманың мазмұнын, сипатын терең түсіну үшін, жеке жаңа элементтерін табу, т.б. балаларға шығарма түсінікті, жақындығы, қалауы өте айқын.

 Қайталағанда музыкалық шығарманың үзіндісі, тақырыбы, бөлімі, тіпті толық тыңдалуы мүмкін. Ол сабақтың тақырыбына байланысты. Мысалы: «Кеңес» күйі - біріншіден бұл домбыраға арналған халық күйі, бұл күй «бимен» кездеседі, бұл күйді әндетіп - сөзбен орындауға болады («Қыз Жібек» операсы- Е.Брусиловский ,.. алты қырдан асыра , ақ текемет төсейік. Жеті қырға жеткізе, жібек кілем төсейік ... ), бұл күй бізді операға жетелейді, соқпалы аспаптармен сүйемелдеу жасауға болады, ең соңы, 4 сыныпта «Қыз Жібек» операсынан көріністі қоюға болады т.с.с.

 Қорытынды айтар болсақ, музыканы қабылдау – баланың рухани өмірі мен адамгершілік кемелі қалыптасады.

 Сондықтан, ұсынылатын бағдарламалар тоқталсақ, оқушыларды қызықтыру керек, сабақтың тақырыбына сай болып жатқан іс-әрекеттерге эмоциялық қарым-қатынасты дамыту, музыканың жайын, сұлулығын түсініп, музыкалық өмірмен байланысты екенін түсініп, қабылдау сезімталдығын қалыптастырып, музыкаға берген құштарлықты, ынталықты дамытудың қажеттілігі. Музыканы қабылдағанда – сапалы түрде, образдардың сипатын түсіну, идеялық негізін ұғуға үйрету. Тақырыпқа байланысты музыканы қабылдаудағы мақсаты, әдіс-тәсілдері т.б. шаралар, нұсқаулар келтіреміз:

 1-сынып. Музыкалық шығармаларды тыңдағанда оның түрлерін анықтау:

 «Қарлығаш» - қазақ халық әні.

 «Бесік жыры» - халық әні, бала мен ана қарым – қатынасы.

 «Қамажай» - ән-би

 «Марш» - би-күй

 «Полет шмеля» - Н.Римский - Корсаков, ертегісін еске түсіру.

 «Вальс және түн ортасы» - С.Прокофьев, ертегісін еске түсіру.

 «Қорқыт ата» - аңыз ретінде әңгіме құру, қобыз туралы айтылады.

 «Ақсақ құлан» - күй-аңыз, әңгіме, елестету т.б.

 1 сынып. Сырлы да сазды әуен.

 Нәрестеге арналған әндер. Тұрмыс-салт әндері. Төрт-түлік малға арналған әндер. Қазақ аулына саяхат. Лирикалық (сазды) әндер. Табиғат туралы әндер. Арқаның асқақ әншілері. (Біржан сал мен Ақан сері). Әнші атаның базарлығы.

 Күмбірлеген күміс күй

 Домбыраға арналған күйлер (төкпе, шертпе). Қобызға арналған күйлер. Қорқыт – күй атасы. Ықылас күйлері. Ән мен күйді не жақындатады? Сыбызғыға арналған күйлер. Ұрып ойнайтын аспаптар: тұяқ, мүйіз, дабыл. Оркестр т.с.

 Музыка сабағындағы іс-әрекет.

 Ән орындау. Балаларды әнді орындау ережелерімен таныстыру. Әншілер ұжымын тәрбиелеу – біркелкі дауыстардың ұласуын, мәнерлілікті қалыптастыру (унисон, фразировка, ансамбль). Дирижердың негізгі қол қимылын түсіне білу: зейін, тыныс алу, әннің басы, аяғы. Дыбысты таза, күш салмай жеңіл меццо-пиано және меццо-форте аралығында орындау. Ортаңғы дауыс диапазонын (ми-ля 1-октава) қалыптастырып, біртіндеп кеңейту. Жыл аяғында (до, ре 1-октава: до 2-октава) жеткізу. Дауыс аппаратымен дұрыс жұмыс жасау. Дауысты, дауыссыз дыбыстарды мәнерлі орындау, әннің мазмұны мен сипатын түсіну негізінде шығарманы мәнерлеп орындау (көңілді, нәзік, көңілсіз, ойнақы, т.б.). Үйретілетін әндерді және дауыс жаттығуларын сүйемелсіз орындауға дағдыландыру (капелла).

 Орындауға арналған әндер

 «Бала уату»- Қазақтың халық әні.

 «Бесік жыры» - Қазақтың халық әні.

 «Жұмбақ саусақ» - Қазақтың халық әні.

 «Он саусақ» - Қазақтың халық әні.

 «Төлдер» - Б.Ғизатов. Ж.Өмірбеков.

 «Қой мен ешкім өсе бер» - Қазақтың халық әні.

 «Малдын төлін емізуге шақыру» - Қазақтың халық әні.

 «Бөрте лақ» - Ө.Бәйділдаев. Ә.Тәжібаев.

 «Әліппе» - Б.Ғизатов. Ж.Нәжімеденов.

 «Менің Отаным» - Ө.Бәйділдаев. Б.Ысқақов.

 «Сурет сабағы» - Қ.Қуатбаев. О.Әубәкіров.

 «Есеп сабағы» - Қ.Қуатбаев. О.Әубәкіров.

 «Ән сабағы» - Қ.Қуатбаев. О.Әубәкіров.

 «Зырлайды шанамыз» - Д.Мацуцин. Қ.Ыдырысов.

 «Құлыншақ» - А.Еспаев. Ә.Тәжібаев.

 «Домбырасыз сән қайда» - И.Нүсіпбаев. Х.Талғаров.

 «Биші балам өскенде» - Б.Тайбеков.

 «Болайықшы осындай» - А.Меңжанова.

 «Ана» - К.Дүсекеев. Ш.Сариев.

 «Наурыз» - Қ.Адамбалинов. Ж.Нұрқанов.

 «Әукешім» - Ө.Бәйділдаев. Ә.Тәжібаев.

 «Жаз келеді, алақай» - Қазақтың халық әні.

 «Моншақтар» - Қ.Қуатбаев. Қ.Толыбеков.

 Музыка тыңдау. Музыка мазмұнының әр түрлілігі жөнінде қарапайым ұғым беру: табиғат көрінісі, қоршаған орта, тұрмыс-салт, төрт-түлік мал, аңыз-ертегі, балалардың халық ойындары. Музыканы сүйемелдейтін музыкалық аспаптардың дыбыс бояуын ажырату (домбыра, қобыз, фортепиано, жетіген, баян және т.б.) музыкалық шығарманы басынан аяғына дейін толығымен тыңдай білу.

 Тыңдауға арналған шығармалар

 «Әй, әй, бөпем» - Қазақтың халық әні.

 «Малдың төлдеуін былай айтады» - Қазақтың халық әні.

 «Малды суға шақыру» - Қазақтың халық әні.

 «Кім қалай дауыстай біледі» - Қазақтың халық әні.

 «Киіз үй» - Ж.Тұрсынбаев. Қ.Баянбаев.

 «Қараторғай» - Ш.Жанболатқызы.

 «Алатау» - Қазақтың халық әні.

 «Аралым» - Н.Алғашбаев.

 «Айтбай» - Біржан сал.

 «Көкек» - Біржан сал.

 «Маңмаңгер» - Ақан сері.

 «Сарыарқа» - Құрманғазы.

 «Балбырауын» - Құрманғазы.

 «Ақсақ құлан» - Қазақтың халық аңыз күйі.

 «Терісқақпай» - Әлшекей.

 «Алтын көкем» - Нартай.

 «Әуіппай» - Қорқыт.

 «Жез киік» - Ықылас.

 «Ұшардың ұлуы» - Қорқыт.

 «Бұлбұл» - Дина.

 «Бұлбұл» - Л.Хамиди.

 «Домалатпай» - Қазанғап

 «Учитель» - Қазанғап

 «Наридірген» - Сармалаи.

 «Бір бала» - Қазақтың халық әні.

 «Ата толғау» - Н. Тілендиев.

 Музыкалық сауаттылық..

 Музыка сипатын анықтау: көңілді, көңілсіз, нәзік, жұмсақ,оинақы,жай, т.б. Музыкалық қарапаиым көркемдеуші құралдарды ажырата алу; дыбыс күші – динамика (қатты, жай); дыбыс қозғалысы (бір қалыпты, секірмелі). Ән, күй, би жанрларын ажырата алу. Шығарма құрылымын білу: ән – шумақ, қайырма; музыкалық сөйлем – фраза; күйлердің төкпе және шертпеге бөлінуі. Дыбыс биіктігі – жоғары, орташа, төмен. Ұзақтығы – қысқа, ұзақ. Түрлі әуендік қозғалыс – төмен, жоғары, бір биіктікте. Ер және әйел дауыстарының дыбыс бояуын ажырата алу. Ұғымдар: халық әні, композиторлық әні, сал, сері, композитор, әнші, ақын, күйші, күйші-композитор, қазақтың халық аспаптары.

2.2.1 Музыкалық тәрбие берудің маңызы мен міндеттері

 Басқа өркениетті елдермен тереземіз тең болу үшін терең мағыналы, кең ауқымды «Ел болам десең, бесігіңді түзе» деген мақал тегін айтылмағаны жөнінде ойланған артық емес. Егеменді елдің ертеңі - оқу-біліммен өнегелі тәрбиемен өлшенеді.

 Бала болашағы - бір отбасының ғана емес, бүкіл қоғамның, халықтың, тұтас бір ұлттың бүгінін ертеңімен жалғайтын алтын көпір - асыл мұрат.

Әр отбасында дүниеге келген сәби, өсіп жатқан жас буын, ата-анасының ғана емес, туған елінің ертеңгі арқасүйер азаматы, төл ұлтынын туын көтерер перзенті. Сондықтан жас ұрпақтың дені сау болып өсіп, уақытында білім алып,жүрек қалауы мен еңбекке араласып, туған Отанына қызмет етуіне қамқор болу бір ғана ата-ананың емес, қоғамның, оны басқаратын мемлекеттің биік борышы, абыройлы міндеті екені даусыз.

Бүгінде еліміздің балабақшаларында тәрбиеленіп жатқан бүлдіршіндердің арасынан болашақ небір майталман өнерпаздар, әншілер, жазушылар, ақындар қайраткерлер бір сөзбен айтқанда талай-талай мамандьщ иелері шығуы әбден ықтимал.

 «Бұлақ көрсең - көзің аш» - демекші солардың бойындағы әлі бүршік жармаған небір адами қасиеттерін ерте бастан байқап, жақсы нышандарға қарай баулу ең алдымен ата-ана мен тәрбиешілердің сезімталдығы мен ізденімпаздығына көп байланысты.

Осы маңызды міндетті орын-дау үшін бшіаның жалпы музыкалык қабілетін дамыту керек.

Бірінші мақсат музыкалық шығарманың сипатын сезіну, естігеніне бірге куану не күйіну, музыкалық бейнені түсіне білу. Музыка бөбекті толғандырады, қабылдаушылық қабілетін оятады.

Екіншіден баланың тыңдау кабілетін арттыру, неғұрлым жарқын және түсінікті музыкалық құбылыстарды салыстыруға, баға беруге баулу. Мүның өзі ең қарапайым музыкалық дыбысты тыңдап, ести білу мәдениетін, кейбір бейнелеу құралдарына ден қойып, еркін тыңдау қабілетін ояту. Мысалы балалар музыкалық дыбыстың ең қарапайым қасиеттерін (скрипка мен домбыраның дыбысын ажырата білу), музыканың ең қарапайым құрылымын (әннің бастамасын, қайырмасын, қарама-қарсы сипаттағы әннің бастамасының биязы жұмсақ орындалатынын, қайырманың жігерлі тез) орындалу айырмашылығын байқайды. Бара-бара балалардың өздері бар ынтасымен тыңдайтын және орындайтын сүйікті шығармаларының коры жи-нақталады, музыкалық талғамдарының алғашкы негіздері қаланады.

 Үшіншіден бала музыканы тыңдай отырып әнді, ойынды, көркем кейіпкерлерді, биді көз алдына елестете отырып өзінше қабылдайды. Мы-салы, бала салтанатты адымдап келе жатқан сарбаздарға, маң-маң басқан аюға, үркек қоянға т.б. тән бейнелі қимылды іздейді, өзі орындайды.

Музыка баланың сезімдеріне тікелей әсер ете отырып адамгершілік бейнесін қалыптастырады, жалпы бейімдеушіліктің дамуына қарай балалардың музыкаға деген әсерлі көзқарасы қалыптасып, есту қабілеті жетіле түседі, шығармашылық елестету сезімі пайда болады. Музыканың ықпалы кейде үгіттеуден де, нұсқаудан да анағұрлым күшті болады. Балаларды мазмұны әртүрлі шығармалармен таныстыра отырып, біз оларды қосыла әсерленуге баулимыз. Мысалы, «Туған жер» туралы, «Қазақстан» туралы әндер Отанымызға деген сүйіспеншілік сезімдерін туғызады. Әртүрлі халықтардың әндері мен билері олардың әдет-ғұрыптарын білуге ынталандыра-ды. Музыкамен айналысу мектеп жасына дейінгі баланың мінез-құлқына, мәдениетіне әсерін тигізеді. Түрлі тапсырмаларды, іс-қимыл түрлерін (ән айту, музыка тыңдау, балалар аспаптарында ойнау) алма-кезек ауыстырып отырса, балалар-дың ықылас қоюын, тапқырлық көрсетуін тез қабылдап, тез қимыл жасауын, ұйымшыл болуын қалыптастырады. Жігерлі күш қимылды: әнді дер уақытында бастап, аяқтауды, биде, ойындарда тезірек жүгіріп кеткісі, озып кеткісі келетін ықтиярсыз тілекке берілмей, музыкаға бағынып, қимылдай білуді талап етеді. Осының бәрі ұстамдылықты жетілдіреді, ерік жігерді тәрбиелейді. Сөйтіп, музыка баланың жеке басының адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру үшін қажетті жағдайлар туғызады, болашақ адамның жалпы мәдениетінің алғашқы түп негіздерін қалайды.

Музыканы қабылдау ақыл-ой үрдісімен де тығыз байланысты, яғни балалардың дыбыс үніне зейінді байқағыштықты, тапқырлықты талап етеді. Балалар дыбыс үніне құлақ салғанда, ұқсас және өзгеше дыбыстарды салыстырып, олардың бейнелік мәнімен танысады, көркем бейненің мағыналық ерекшеліктерін байқайды, шығарманың құрылымын түсіне білуді үйренеді.

Шығарма орындалып болған соң, тәрбиешінің қойған сұрактарына жауап бергенде бала алғашқы тұжырымдарымен салыстыруларын айта-ды. Музыкалық шығарманың жалпы сипатын анықтайды, әннің сөзін музыкалық құралдар арқылы жарқын бейнеленгенін ескертеді. Мұндай сезімді баға беруге алғаш ұмтылуда ақыл-ойдың алғыр болуын қажет етеді және оған ұстаз бағыт беріп отырады. Мысалы, Д.Ботбаевтың «Отан ортақ үйіміз» әнін тыңдағанда олар Отанымызды мадақтаған шаттық қуаныш сезімін байқатады.

Баланы халықтық тәрбие және ақыл-ой тұрғысынан жетілдіре отырып, оның қабылдау және көз алдына елестету қабілетін жандандыратын, ой қиялын оятатын кішкентай да болса шығармашылық көріністерін барынша демеп, қолдап отыру керек.

Өнер баланың әлемді тануына, саналылыққа, халықтың мәдени мүрасы байлығынан рухани сусындауына, батылдық сезімдеріне, азаматтық, адамгершілік касиеттерге бір сөзбен айтқанда жан-жақты адам болып қалыптасуына тәрбиелейді.

Балабақша бүлдіршіндерінің өнерге деген құштарлығын арттырудың бірден-бір жолы сазды әуен мен сиқырлы күй тыңдатып, әсіресе ұлттық аспаптардан домбыра мен қобыз үнін тыңдатып, олардың музыка сырын түсіне білуі-не жол ашу, еліктіру.

 Күй - қазақтың рухани мәдениетінің аса ма-ңызды саласы. Халық композиторларының күйлері үлы оқиғаларды, өмір шындығын суреттеген. Халық күйшілері әр түрлі ортада, әрқилы тұрмыста өмір сүргендіктен күйлердің айтайын деген ойы-мағынасы сан алуан. Сондыктан біздің балдырғандарға өнерде де жақсы мен жаманның, өтірік пен шындықтың қатар жүретінін, әрқашанда шындық, әділдік жеңетінін, нағыз халық үшін жазылған музыкалық шығарма ғана мәңгі өмір сүретінін білдіру басты мақсатымыз. Сонымен қатар халық музыкасы балалардың ақыл-ойына, сезіміне әсер етіп балалардың шығармашылық қабілетін арттырады.

Күй өнері және оны өмірге келтірген күйші-композитордың емірін насихаттауға көп көңіл бөлемін. Ол үшін күй тыңдаудың алдында шығарма туралы қысқаша мәлімет беріп, көрнекті құралдар арқылы балалардың санасын оята отырып, домбырамен немесе күй табақтан күйді тыңдауға үйретемін. Ол жас бүлдіршіндерді өз халқының мәдениеті мен өнерін түсініп, бойына сіңіре білуге бірден бір тиек боларына күмәніміз жоқ.

Баланы қай нәрсеге қызықтыра білсең, сәби қабілетінің ұшан-теңіз екендігіне көзіңіз жетеді.

 Биылғы жылы бақшамызда алған міндеттемеміз, егеменді еліміздің қадір, қасиетін қастерлеп, Отан сүю, «Отан - отбасынан басталады» -деген қағиданы алға тартып, «Гүлдей жайна Қазақстан» — атты мерекелік ертеңгілік ұйымдастырдық. Ұлттық мәдениетіміздің түрлеріне: халық билері мен ән-күйлеріне, халық аспаптары арқылы төл мәдениетке ерекше көңіл белдік.

Мақсатымыз балалардың бойына музыкалык тәрбие беріп қана қоймай, халқымыздың ғасырлар қойнауында қалыптасқан педагогикалык тәлімімен қиюластыра отырып, үлттық мәдениетіміз бен өнерімізге деген сүйіспеншілігін оята білу. Мысалы: Тәуелсіздік дегеніміз не? - деген сүраққа желбіреген көк туды көрсетіп, ел таңбаны түсіндіріп, ән ұранды айтқанда балалардың сана-сезіміндегі қуаныш көңілдерін шаттыққа бөлейді.

 Республикам күндей күлген шығыстан, Асыл елім, жан журекті угысцан. Ата-бабам аңсап өткен бақытым, Алтын - бесік Қазақстан - гулстан. - деп ба-лалар ән шырқады.

 Ер қанаты қос сәйгулік тыпыршып, Қазағымның өр мінезін танытқан. Елтаңба тура ортасында шаңырақ, Көңіл қалай шалқымасын шаттықтан.

- деп балаларға Елтаңбамыздан нағыз ер қанаты сәйгүлік екенін, қазақ үшін шаңырақтың қасиеттілігін көреміз деп түсіндіреміз.

Ал Әнұранымызды естияр тобының балаларынан бастап, жоғары топтағылар шабыттана, шалқыта айтып береді.

 Кішкентай балаларымыз елтаңба мен туымызды бірден танып, ән ұранымызды жатқа шырқап, әуенін құлағына құйып өссе, сөз жоқ, олардың отаншыл, еліне қамқор, батыл да қайратты, қайырымды болып өсетіні даусыз. Сонымен музыканың қандай сезімді білдіретінін, не жайында толғайтынын ұғыну бір күнде пайда бола қалатын қасиет емес. Ол адам бойындағы барлық асыл қасиеттерді қастерлеп, мәпелеп, аялап баптау арқылы мысқылдап жиналады да біртіндеп кәсіпке, одан шеберлікке ұласады.

2.2.2 Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеудің негізгі шарттары

 Қазақстан Республикасының халыққа білім беру жөніндегі Заң негіздерінде оқыту мен тәрбиелеудің басты принциптері: оқыту мен тәрбиенің бірлігі, балалар мен жастарды тәрбиелеудегі мектептің, отбасы мен жұртшылықтың өзара ынтымағы; жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеудің, өмірмен байланысы; білімнің ғылыми сипаты, ғылымның, техниканың, мәдениеттің ең жаңа жетістіктері негізінде ұдайы жетілдіріліп отырылатындығы айтылған. Бастауыш сыныптардағы тәрбие жұмысынын, нақты мазмұны мен әдістемесі осы принциптердің негізінде жасалады.

 Балалар бастауыш мектепте мәдени мінез-құлықтың негізгі ережелері жөнінде аса үлкен көлемдегі білімдерді игеріп, оларды саналы түрде орындауға әдеттенуге тиіс. Әдептілік пен мінез-құлықтың нақты ережелері өте көп, оқушыларды олардың бәрімен бірдей таныстыру өте қиын. Өмірде балалар бірінші рет кездесіп отырған жағдайлар жиі ұшырасып жатады. Сондықтан да, оқушыларға мінез-құлық ережелерін үйретумен бірге, ереже рухына сай әрекет етуге, яғни жаңа жағдай кезінде бұрыннан жақсы мәлім ережелер негізінде, әрекеттің дұрыс жолын таба білуге баулу керек. Бұл - күрделі міндет. Балаларды мінез-құлық ережелерін мектепте, көшеде, қоғамдық орындарда орындауға баулу керек.

 Мінез-құлық мәдениеті көп ретте адамгершілік нормаларымен тығыз байланысты. Мәселен, сыпайылықтың, ілтипаттылықтың, әдептіліктің, дәлдіктің көптеген нақты ережелерінің негізінде отанымыздың адамгершілік, ұжымдық, достық, жолдастық, өзінің мінез-құлқы мен қылықтары үшін жауапкершілік сияқты моралдық принципі жатыр. Бала біртіндеп нақты ережелерді адамгершілік көзқарас түрғысынан орындау қажет екендігін түсініп, бағалай бастайды. Әдет пен дағдының бірлігі тұрақты мінез-құлыққа ие болуға, жеке бастың эелі ілі бір қасиеттерін қалыптастыруға көмектеседі. Әрқашанда сыпайы, міндетті, дәл болу дегеніміз - сыпайылық, дәлшілдік, міндеттілік сияқты қасиеттерді игергендік деген сөз. Баланын, өз мінез-қүлқын түсінуі мүғалімнің басшылығымен, ұжымның қапыптасып келе жатқан қоғамдық пікірінің әсерімен біртіндеп жүзеге асатын болады.

 Баланы тәрбиелеу, оның жеке бастық қасиетін қалыптастыру күнделікті өмірде жүзеге асырылады. Сондықтан оқушынын, күнделікті өмірі мен ісінің әр түрлі, мазмүнды болуы, жоғары адамгершілік қатынасқа құрылуы өте маңызды. Қиындықтары, табыстары мен сәтсіздіктері сөзсіз болмай қоймайтын соны білімдер алу, дүниені тану процесінің өзі төменгі сынып оқушылары үшін қуаныш процесіне айналуы тиіс. Жолдастарымен қарым-қатынас жасау, жаңа достар табу, ұжымдық жұмыстар мен ойындар, бірге қайғыру, еңбек » және қоғамдық пайдалы еңбекке араласу басқа еш нәрсемен салыстыруға келмейтін қуаныш сыйлайды.

 Бала мектепке түскеннен кейін жүйелі қоғамдық мәні бар қызметпен, оқумен тұңғыш рет айналысып, балалардың үлкен ұжымдык, мүшесіне айналады. Мұнда баланың қоғамдык белсенділігін, дербестігін, адамгершілігін қалыптастыру процесі жаңа бейнеге ие болады.

 Адамгершілік тәрбиедегі сабақтастықтың педагогикалық негізі мынада: баланың мектеп жасына дейінгі кезеңде пайда болған мінез-құлық, ересек адамдармен және құрбы-құрдастармен қарым-қатынас формалары, моральдық білімі, қарым-қатынасы және сезімі бастауыш сыныптарда дамуға тиісті жаңа формалардың негізі болып табылады.

 "Жақсы мінез-құлық пен ақыл күші болып, екеуі біріккенде - бұлар адамшылық қасиеттер болып табылады. Жақсы мінез-құлық пен ақыл күші бірдей болып келсе, біз өз бойымыздан және өз әрекеттерімізден абзалдық пен жетілгендікті табамыз және осы екеуінің арқасында біз игі, игілікті және қайырымды адам боламыз: біздің өмір бейнеміз қайырымды, ал мінез-құлқымыз мақтаулы болады" - деп жазған әл-Фараби.

 Бастауыш сынып оқушыларының жағымсыз қасиеттері: бір беттілігі, ашушаңдығы, ұяңдығы, әдепсіздігі, тынышсыздығы, тәртіпсіздігі, дөрекі сөйлеуі және т.б. жағымсыз жақтармен ерекшеленеді, мүғалім бұлармен күрес жүргізуі қажет. Бұл сапалардың көбісі әлі берік орнықпаған, тек уақытша психикалық ерекшеліктері болып табылады, бұл салалар келешекте олардың мінез-құлқына сіңісіп кетпеуі тиіс.

 Кейбір мектеп оқушылары өтірік айтуға бейім тұрады, бір нәрсені өте өсіріп, әдемілеп, мақтап сөйлейді. Мұның себебінің бірі - ойлап тапқанына өзін сенуге мәжбүр ететін баланың күшті қиялы болып табылады. Бірте-бірте бүл қасиет жоғалады. Кейде оқушы жасаған жағымсыз істердің ізін жауып, өзін кінәлі санамай, жалған үялушылық сезімімен ғана біреуден кешірім сұраудан бас тартады. Осындай себепке байланысты бір беттілік танытып, жан гүкпірінде өзін теріс деп есептесе де, өз айтқанынан қайтпайды.

 Балапардың мінез-құлқына айналасындағылардың ықпалы күшті. Балалар мінез-құлқының ерекшеліктерінің бірі - еліктегіштік. Егер бала жақсы енеге көрсеткен адамдармен араласса, бұл жақсы нәтиже береді.

Мұғалімнің мінез-құлқы, оның сырт бейнесі, басқа мұғалімдермен, ата-аналармен, оқушылармен қарым-қатынас стилі оқушы тәрбиелілігін қалыптастыруда шешуші маңызға ие. Мұғалімнің мінез-құлқы оқушы үқсауға тырысарлық үлгі болуға тиіс. Тәрбие жүмысының тиімділігі көп ретте педагогикалық ұжым мен жанұяның үйлесімді жұмыс істеуіне байланысты.

 Мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеуде ата-аналардың да жеке бастық үлгісінің маңы-зы зор. Балалар үлкендерді, олардың тәртібін, өзара қарым-қатынасын, сөйлеу мәнерін қадағалап жүреді. Егер ата-ана бір-біріне ілтипатты, сыйлы, сыпайы, бір сөзді болса, олардың балалары да жақсы тәрбиелі болып өседі. Семьяда сыйластық сақтапмаса, үлкендер бір-бірін сыйламаса, үйде тазалық пен тәртіп сақталмаса, бала бойында мәдени мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін тәрбиелеу анағұрлым қиынға түседі.

 Балалардың тәртіп ережелерін орындамаудың үлкен бір себебі оларды қоршаған ортаға байланысты. Мінез-құлық мәдениетін тәрбиелейтін үлкендердің өзі тәртібін қатал және міншілдікпен қадағалап, бапаларға үлгі болуға тиіс. Мектептегі мұғалімдер оқушаларға қойылатын талаптарға біркелкі қарамайды. Сол сияқты жанүяда да үлкендер де педагогикалық көзқарасқа келгенде өзара ынтымақ емес. Мәселен, талаптардың сипаты, олардың кезектесуі және мөлшері әке мен шешеде, әже мен атада, жанұяның басқа мүшелерінде әркелкі болып келеді. Сол себепті де бала міндетті ережелерді орындай бермейді, үлкендердің әр түрлі талаптарына ыңғайлана салады. Осыдан келіп баланың уйде сыпайы, мектепте дөрекі немесе бүған керісінше болуы мүмкін.

 Егер ата-ана мен мектеп өзаратығыз байланыста болса, балалардың мінез-құлқына бірдей талап қойып отырса, мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу табысты болады.

2.3 Шығармашылық тапсырмалар.

 Орындалатын музыка ырғағын және әуендік қозғалысты қолмен, сатлай немесе қол шапалақтап көрсету, тыңдалған және орындалған музыкаға сурет салу, жұмбақтар шешу, ертегі тыңдап, тақпақтар оқу, әннің, күйдің шығу тарихы жөнінде әңгімелеу, т.б.

 Бірінші сынып оқушыларының жас ерекшеігін ескере отырып (тұрақсыз зейін, еріксіз есте сақтауының басым болуы, ойынға бейімділігі, т.б.) музыка сабағында би қимылдары, бейнелеу, ойын элементтері, тақпақтар, жұмбақтар енгізілген.

 Сипатын ажыратып, қандай сезімді білдіреді, есту арқылы дыбыстарын биіктерін ажырату, қандай көркемдік, мәнерлік құралдар «Полет шмеля» және салыстыра білуге үйренеді («Аққу»-Н.Тілендиев және К.Сен-Санс – француз композиторы).

2 - сынып. БІРІНШІ ТОҚСАН Бірінші сабақ - 2 сағат

Негізгі тақырып: Музыкадағы негізгі төрт жанр - ән, би, марш, күй.

Сабақтың мақсаты: Балаларды музыкаға қызықтыру. Музыка мен өмірдің байланысын көрсету.

Тәрбиелік максаты: Өмірдің алуан қыры мен сырын танып білу. Музыканың өзі де - өмір дегенге көз жеткізу. Музыка мен өмір жеке-жеке өмір сүрмейді. Музыка адамдарға жазылады, тыңдармансыз өмір сүрмейді. Өз еліңнің музыкасын сүю, кадірлеу. Өз Отанын сүю, мектебін қадірлеу.

Дамыту мақсаты: Балаларға музыканың үш саласын көрсету:

 Шығарма.

 Орындау.

 Тыңдау.

 Музыканың өмірдегі жалпы моделін көрсету.

 Жанрлар:

 Ән.

 Би.

 Марш.

 Күй.

Оқытудыц максаты: Терминдерді білу: композитор, орындаушы, тыңдаушы, ән, би, марш, күй. Орындаушының, тыңдаушының дене қалпы, дыбыстың шығуы, пайда болуы.

Сабақтың жоспары, өту барысы

«Сүйікті мектебім». Ө.Бэйділдаев - сыныпқа балалардыңкіруі. Түсініктеме: Әрбір жаңа оқу жылындағы алғашқы музыкасабағында орындалатын әндер: Қазақстан Республикасының Әнұраны,«Сүйікті мектебім», «Мектеп вальсі» - символ болып табылады.

Кіріспе: Композитор, орындаушы, тыңдаушы туралы.Сұрактар: - нешінші сыныпқа келдіңдер?

 -Сабақта не істейміз?

 -Музыка қайдан пайда болады және оны кім жазады?/шығарады?/ - Музыка орындалмаса, тек кағазда ғана жазылып қалсаөмір сүре ме?

-Музыка өмірде керек пе?

Музыканы /әнді/ оръшдаушы адамды кім деп атаймыз?! Орындалған әнді кім тыңдайды?

 -Сонда біздер кімдерміз?

  Композитор, орындаушы, тыңдаушы болу үшін оку керек пе?

Білім алу керек пе?

Музыкадағы негізгі төрт жанрмен таныстыру /арғашқы

музыкалық үлгілер аркылы /.

«Марш» - Е.Брусиловский

«Қамажай» - халык ән-биі

«Қазак валсі» - Л.Хамиди

«Айттым сәлем, Қаламқас» - Абай /үзінді/

«Кеңес» - халык күйі

 Музыкадағы төрт жанрға көшер алдында «Үш алып кит туралы аңызды» айту. Содан соң жанр деген ұғымға көшу: марштан бастап одан кейін би, ән және күй туралы. Сұракгар: - Бұл қандай музыка?

Бұл музыкамен не істеуге болады? /орындауға, билеуге, әнайтуға, адымдауга, кұй орындауға/.

Тындау үшін, орындау үшін, композитор болу үшін не істеукерек? /Тыңдаушы, орындаушы, композитор болу үшін - әңгімеарқылы түсіндіреміз/.

Ескерту: Әнді тыңдағанда ән сөзсіз орындалу керек. «Айтгым сәлем, Қаламқас» - Абай - үзінді. ӘН - бұл мелодия /әуен/. (Әнді тек қана музыкалық аспапта ғана орындау керек).

Музыкамен не істеуге болады?

Тыңдаған әнде не жетпейді? (сөзі) /Домбырамен орындалғанқазақ халык күйі «Кеңес», «Би күйі» - А.Жұбанов - оркестрмен/.

Бұл кандай музыка? Қандай аспапта орындалды?

 -Домбыра қай халыктың аспабы? /Бір топ музыкант бірігіпойнаса, оны ОРКЕСТР дейміз /.

 КҮЙ - қазақ халқына кең таралған аспаптык шығармз- Ел ішінде күйді домбыра, қобыз, сыбызғы аспаптарында орындаладьі.

Жатгығу жұмысы: «Жалау» (Балапан) - И.Нүсіпбаев. Үйрену кезінде оқушылар орындаушы ережелерімен танысады: Дыбыс шығару, бір-бірін тыңдай білу, айкайламай және негізінен түзу тұру, отыру қалпы, ән айту қалпы. Сабақта балалар дирижердің кол қимылымен, сілтеуімен танысады.

Тыңдау және ансамбльде орындау «Италиян полькасы» -үзінді. С.Рахманинов.

Бұл шығарма қандай жанрға жатады? /Би ырғақтылығыаныкталады/. Қолмен шапалақтап бірге орындау.

Әңгіме: орындаудың, тыңдаудың ережелері, дене қалпы және дыбыс шығару, дыбыстың пайда болуы туралы қорытындылау. Сұрақгар: - Музыканы кім жазады?

Кім орындайды?

Кім тыңдайды?

Жалғыз адам орындаса, ол кім? /әнші, орындаушы/.

Сынып орындаса? Олар кімдер? /хор, орындаушылар/.

 -Орындау, тыңдау ережелерін кім айтады? /түзу отыру,сөйлеспеу, айқайламау, тыныш отыру, бір-бірін тыңдау, әнді біргебастап, бірге аяқтау т.б./.

 -Қандай негізгі жанрлармен таныстық? /марш, би, ән, күй/.

 Үйге тапсырма: апта бойы музыка тыңдау, кім жазғанын,ұнаған әннің, бидің, марштың, күйдің аттарын білу, композиторлардытану.

 Ең негізгі қойылатын талап – балаларға әр жанрдың кейпін ұғынуға көмектесу, олардың бір - бірінен айырмашылығын білу. Әннің, күйдің, бидің, марштың музыкасын анықтайды да, өздерінің ізденуін, ойлануын ұйымдастыру. Тыңдалатын шығармалар сабақ тақырыбына, оқушылардың қабылдау мүмкінділігне, жас ерекшелігіне сәйкес болуы шарт. Берілген музыкалық шығармалар – балалардың ой-өрісін, жалпы танымын да әрі қарай дамытып, кеңейтуге лайықталған. Мысалы: марш. Полька. Вальс. Күй (Әсем қоңыр – Дина). Қарсы алу марш – Чернецкий. Күй – марш (Қазаңғап – «Мұғалім») т.с.с.

 Тақырыптарға байланысты: билер – «Ұйқыдағы ару» вальс. Әзіл вальсі – Д.Шестакович. Балбырауын – күйі, Құрманғазы. Камаринская – орыс халық биі т.с.с. Әдер: «Елім-ай» - саз сырнай. «Сурок» - ердің дауысы, төмен, жуан т.с.с. Өзара ұласуы: «Әрқашан күн сөнбесін». «Көңілді ән» - К.Қуатпаев. «Би күйі» - А.Жұбанов т.с.с. Нені суреттейді? Қалай бейнелейді? – «Бөдене». «Үш құрбы» - Д.Кобалевский. «Аққу» Тленді – табиғатты суреттеу, ұшып бара жатқан аққудың қанатының суылы. «Аққу» К.Сен-Санс – судың мөлдірі, аққудың сұлулығы, жүзуі т.б. Музыка бізді қайда жетелейді? «Гәкку». «Кеңес» - операға. «Елім-ай» - ораторияға. «Уж как по мосту...» - операға. «Сарыарқа» - күй - №7 симфонияға. «Вальс. Түн ортасы» - балетке. «Жастар биі» күй – операға т.с.с. Музыка тілі дегеніміз не? «Көңілді ән» - Б.Ғизатов, «Таң», «Кеш» - К.Қуатпаев, «Ақсақ құлан», «Ұшардың ұлуы», «Последняя утрата» Р.Шуман т.б.

 3 - сынып. Ән, күй, би, марш жанрларына сүйене отырып, музыканың ерекше сипаты әуенділік, екпінділік, ырғақтылық, тағы да басқа өзінің ерекшеліктері бар. Шығармалар арнайы дауысқа жазылмаса да өте әуенді, сазды, би ырғағы, марш екпінді болып келеді.

 Мысалы: «Қазақ вальсі» Л. Хамиди, «Полонез» Ф.Шопен (кейін оқушылар билейді), «Теміртау таңы» Ғ.Жұбанова, «Ортеке» А.Еспаева, «Арагон хотасы» М.Глинка (кейін ырғағын шапалақтап, не соқпалы аспаптармен сүймелдеу жасау). Интонация тақырыбын оқушыларға түсіндіріп, жеткізу өте қиын келеді. Балаларға ең алғаш рет интонация музыкадағы әуендік, марш екпінділік, би ырғақтылық, мәнерлік, бейнелік, суреттілікті ести білуін, ажыратуын қалыптасады. Мысалы: «Қара торғай»- әуенділік, «Балтунья»-тақпақ сазды, «Естайдың термесі»- тақпақ сазды, речитатив, № 5 симфония-марш интонациясы, «Алты қаз»- би ырғағы, «Мұғалім» күй-марш Қазанғапт.с.с. Музыканың дамуы. Музыкалық интонацияның түрлі өзгеріске ұшырайтындығын байқады, тыңдаған музыкадан «өмірдің даму заңдылықтарын» байқайды. Даму-ол өмір. Ондағы болып жатқан өзгерістер. Мысалы: № 4 симфония (финал) П. Чайковский, «Ақсақ құлан», «вальс» Шуберт, «Балбырауын» Құрманғазы, «Жайдарман» , «Ата толғауы» т.с.с.

 4 - сынып. Бастауыш сыныптарда алған музыкалық тәрбие жұмысының қорытындылауы. Мәдениеттілігін, талаптарын, мақсаттарын қалай жүзеге асырғандығы көрсетіледі. Қазақстан Республикасында жалпыға бірдей білім беретін музыка бағдарламасы қойылған міндеттерді жүйелі түрде тереңдете түседі. 4 - сыныптағы өтілетін тақырыптар мазмұнының идеясын 2 топқа топтастыруға болады:

 1) Халық өміріндегі музыканың алатын орны. Олар: халық әндерінің жанрлары, халық аспаптық музыкасы, халық музыкасы мен композиторлық музыкасы, композитор және фольклор, Отанымыздың тарихы, музыка және патриоттық тәрбие, халық салт-дәстүр - халық мұрасы, жаңа дәстүрлер, жергілікті ақын- композиторлар.

 2) Әртүрлі ұлттармен байланыс жасаудағы музыканың рөлі. Олар: қазақ халқы мен өзге халықтардың музыкасының арасындағы шекара жоқ, ұлтаралық бірлестігі және музыка, музыка және интерұлтаралық тәрбие, әлемдегі барлық елдердің музыкаларының арасындағы шекара жоқ, интерұлттық музыкалық шығармалар, әлем өнері - адамның рухани байлығы, әлем халықтарының шығармалары - әндері.

 Мысалы: Әнұран. Исаның желдемесі. Қорқыт туралы аңыз. Жезкиік. Желдірме. Қос қарлығаш. Горные вершины. Көш керуен. Русская пляска. Тәжік билері. Рондо (Моцарт). №40 симфония. Құсни- Қорлан. Катюша.Т.б.

 Өнер - халық тарихының шежіресі. Өнерде өмір, тіршілік құбылыстары, адамның күйініш-сүйініші, қуанышы мен қайғысы бейнеленеді. Сөз, музыка, қолөнер де адам өмірінің сан ғасырлык тарихынан алуан түрлі сыр шертеді.

 Қазақ халқының басынан өткен қилы замандар, тіршілігі мен тағдыры, салт-дәстүрі, өмір сүрген ортасы мен өдет-ғұрыптары ұлттық өнері аркылы ұрпактан ұрпакка жалғасып, тарих арнасына айналды. Соның ішінде музыканың алатын орны ерекше.

Қазак музыка өнерінің халықпен бірге жасасып, тарихи өлеуметтік өмірі мен толғаныс-тебіреністерін үздіксіз баян етіп келе жатқан саласы - ән мен күйі. Халық дүниеге келген сәби қуанышынан бастап, адамзат тіршілігіндегі окиғаларды, алуан түрлі ойларды ән-әуенмен жеткізе білген. Сондай-ақ тірліктің бүкіл тауқыметін, ауыртпалығын көтере жүріп, бесік тербеткен аналар да өздеріне алдымен әнді серік еткен. Қыз ұзату, үйлену тойлары, халықтық ойын-сауықтар - барлығы да ән-күй аясында өтеді.

 Өлімге карсы күресіп, мәңгілік өмірді көксеген Қорқьгт, ұлы ғұлама ғалым әл-Фараби, бейбіт, тыныш өмірді аңсап, желмаясын желдіртіп, дүниені кезген Асанқайғы бабаларымыз үміт-армандарын музыка тілімен жеткізді. Одан бергі Құрманғазы, Тәттімбет, Дәулеткерей, Абыл, Біржан сал, Ақан сері, Мұхит, Қазанғап, Дина, Сүгір және тағы баска дарын иелері халқының бастан кешкен таукымет-тағдырларын музыкамен суреттеп өтті.

Сөйтіп, халқымыздың музыкалық рухани қазына, мол мұрасы сан ғасырлар бойы басынан кешкен тұрмыс-тіршілігімен жұптаса жалғасып келеді. Сендер, балалар, бүгінгі күннің ұрпақтары, сол ата-бабаларымыздан қалған асыл мұраларды көкейге тоқып, бойға сіңіріп өссеңдер, тарих тағылымы жалғаса бермек.

3 ЖАС ҰРПАҚТЫ МУЗЫКА АРҚЫЛЫ ТӘРБИЕЛЕУ

3.1 Музыка пәні мұғалімінің музыка сабағында оқушыларды ұлттық тағылым арқылы өнерге баулуындағы, кәсіптік шеберлігі

 Қандай мамандық болсын өзіне тән ерекшеліктері бар. Музыка пәні мұғалімінің де жеке тұлға ерекшеліктері бар. Негізгі міндет: оқу, тәрбие жұмысын атқарып, оқушылардың көзқарастарын сендіруі қажеттілігін, мұратын қалыптастырады. Ол жай ғана білікті адам емес, өз пәнін жақсы меңгеріп және жоғары тұлғалы дәрежелі мұғалім болу керек. Қоғамның дамуына байланысты мұғалімнің де мұраты өзгеріп, халықтың мәдениеті мен идеологиясына байланысты. Сондықтан мұғалім жан-жақты білімділігі, жан дүниесі, ақыл-ойы, жылы жүзді, өнегесі баланың музыка сабағында қызығушылығын арттырады. Олардың бұл іске белсене араласуы дағдысын қалыптастырады. Мектептегі музыка сабағының пән ретінде музыка мұғалімі тағдырын шешетін негізгі тұлға деп айтуға хақылымыз. Музыка мұғалімі өз сабағында шығармашылықпен ұйымдастыра отырып, әрбір сабақтың оқу-тәрбиелік міндетін, оның мақсатын алдын-ала бағдарлай біліп, қажетті әдіс-тәсілдерді таба білу, оқушының белсенділігін арттыру үшін өз сабағында баланың музыкалық музыкалық шығармашылық қабілетін қалыптастыратын рухани байытатын құрал ретінде қарау мәселесін сезіне білуге дағдылануы тиіс. Дауысымен, аспаппен жақсы меңгеру, дирижерлық шеберлікті жетілдіре отыра, музыканың теориялық дайындығы, халықтың мәдениетін, тарихын, музыка тілінің заңдылықтарын, ерекшеліктерін білу қажет. Мұғалім жұмысында ұйымдастырушылық қабілеті үлкен рөл атқарады. Музыканың іс-әрекетінің барлық түріне балаларды еліктіріп әкету үшін мұғалім төзе отырып, жігерлі болуы тиіс.

 Мұғалім туралы қазақтың аса көрнекті қайраткері, ақын, аудармашы-ғалым Ахмет Байтұрсыновтың «Ең әуелі мектепке керек білімді, әрі педагогика, әдістемеден хабардар, оқытып білетін мұғалім» - деп баға бергені бүгінгі күнде де өз мәнін жойған жоқ.

 Жас ұрпақ тәрбиесінің бір саласы – музыкалық-эстетикалық тәрбие болып саналады.

 Жас баланың жан дүниесіне музыканың құдіретті сазымен әсер етіп, музыкалық қабілет тәсілдері арқылы парасаттылық, жоғары талғампаздық, адамгершілік, патриоттық сияқты ұлы сезімдерге тәрбиелейді.

 Музыка пәні мұғалімі үшін бірнеше кезеңнен тұратын ұзақ оқыту процесінде мынадай міндет қойылады: оқушылардың музыка өнеріне қызығушылығын ояту, дамыту, олардың музыканы қабылдау қабілетін дамытуды жүйелі түрде ұйымдастыру және халықтық мұра – орындаушылықты насихаттау.

 Музыка мұғалімінің қызметі – ұйымдастырушылық, танымдық, эмоционалдық т. б. біршене бағытта жүргізіледі.

 Ұйымдастырушылық бағыт - мұғалімнің оқыту, тәрбиелеу процесін жоспарлау және ұйымдастыруға құрылады. Бұл оқу материалын іріктеу, оқу және тәрбие жұмыстарының түрлі формаларын, сабақ жүргізу барысын ұйымдастыру т. б. Бұл үшін мұғалім мынадай заңдылықтарды білуге тиіс:

 а) мектептегі музыкалық қызметті ұйымдастырудың негізгі формаларын;

 ә) ұлттық бағдарламаның мазмұнын, оның идеялық-теориялық негізін, дидактикалық принциптері мен әдістерін;

 б) узыкалық шығарманың көркемдік және тәрбиелік мәнін;

 в) оқушылардың жас ерекшеліктерін білуге;

 г) оқыту-тәрбиелеу процесін ұйымдастырудың ормалары мен дістерін әр сынып деңгейіне байланысты таңдай білуге;

 Танымдық бағыт мұғалімнің, оқушылардың ой-қызметін басқаруына байланысты құралады. Бұл үшін мұғалім:

 а) ғылыми-теориялық, әдіснамалық және психологиялық- педагогикалық негіздерін білуге;

 ә) білім мен дағдының дидактикалық принциптерінің қалыптасуын қадағалауға;

 б) танымдық процестердің мүмкіншіліктерін және ақыл-ой қызметін бірте-бірте жетілдіру арқылы басқаруға;

в) оқытуды анық психологиялық түсініктемелер арқылы құра білуге;

 г) пәнаралық байланысты қолдана отырып жүйелі білім беруге;

 ғ) өткен метериал мен өтілетін материалды байланыстыра отырып логикалық шешімдер жасауға,

 д) сабақта оқушының шығармашылық қабілетін, музыкалық білімді алуға өз еркімен ұмтылысын тәбиелеуге,

 Эмоционалдық бағыт – мұғалімнің музыка өнеріне деген көзқара- сына және оның оқушылардың әсемдікті сезіну қабілетін қалыптастыруы- на байланысты анықталады.

 Бұл үшін музыка мұғалімі мынаны ескеру қажет:

 а) мектептегі музыкалық тәрбие жұмысының қоғамдық тәрбиедегі рөлін;

 ә) эмоционалдық тәрбиенің жеке адамның жан-жақты қалыпта- суындағы маңызын;

 б) музыка өнерінің адамға тигізер әсер ерекшеліктерін.

 Сонымен қатар музыка маманы бала бойында музыка эмоционалдық көзқарасты тәрбиелеуге, эстетикалық талғамды және музыкалық форманың ең жетілген түрлері мен идеялық – образдық мазмұнының бірлігі арқылы қалыптастыруға міндетті және музыка өнері арқылы патриотизм, интернационализм сезімін тәрбиелеуге, музыкалық материалды толық игеру үшін сабақ барысында эмоционалдық қалыпты сақтауға, оқушылардың музыка өнерін терең ұғынуы ұшін эстетикалық толғаныс әлемін байыту, кеңейту үшін жұмыс жасауға міндетті.

 Ізденушілік бағыт - мұғалімнің оқу процесін жетілдіру арқылы және профессионалдық шеберлігін көтеруі арқылы көрінеді.

 Бұл мұғалімнің өзінің музыкалық-педагогикалық қызметін талдаумен және озат педагогтар тәжірибесін, жаңа әдістерді педагогикалық қызметке енгізуімен ұштастырылады.

 Мұғалім ғылыми зерттеулердің теориялық негізін және зерттеу жұмысын өткізу әдістемесін білуге тиіс. Сонымен қатар педагогикалық кәсіби шеберлігіне мына талаптар қойылады:

 а) оқу процесін бақылауға және талдауға;

 ә) педагогикалық фактілерді бір жүйеге келтіруге;

 б) кез-келген педагогикалық ситуацияға музыкалық білімін, педагогикалық біліктілігін қолдана білуге;

 в) музыка сабағының құрылымына жаңа формалар, әдістер қолдану жолында үнемі ізденіс үстінде болу;

 г) сабақтың тақырыбын ашу мақсатына сәйкес қосымша материалдар қолдануға;

 ғ) өз еңбегінің жемісін болжай білуге;

 д) оқушылардың музыкалық даму деңгейін білуге;

 е) үнемі білімін жетілдіруге, орындаушылық тәжірибесін, музыкалық репертуарды толықтыруға, оқушылармен сөздік байланыс шеберлігін жетілдіруге міндетті.

 Өз білімін табандылықпен жетілдіріп, тапсырылған іске адалдықпен, сүйіспеншілікпен қараған жоғары моральдық қасиеттері болған жағдайда ғана мұғалім бұған лайықты бола алады. Мұғалімнің оқу-тәрбие қызметіндегі табыстары көбінесе оның шеберлігіне байланысты. Ол өздігінен келмейді. Қайта мұғалімнің кәсіптік шеберлігін арттыруда, мәдени және саяси ой-өрісін кеңейту жөніндегі табанды және күнделікті жұмісінің нәтижесі болып табылады. Қазіргі кезде оқу-тәрбие процесін ізгілендіруде, оқытудың тәрбиелік сипатының басымдылығына, сондай-ақ тұлғалық бағдарына назар аударыла бастады. Бір қунарлығы қазіргі балалар өте алғыр. Олардың қай-қайсысының бойынан дарындылықты табуға болады. Тек тұтанып тұрған отты мезгілінде үрлеп, дұрыс бағыт-бағдар беру талабын қанағаттандырып отыруда мұғалімнің асқан шеберлігі қажет: кәсіптік шеберлік өздігінен келмейді. Ол педагогикалық мамандығын арттыру жөніндегі мәдени және саяси ой-өрісін кеңейту жөніндегі табанды да күнделікті жұмысының нәтижесі болып табылады.

 Кәсіптік шеберлік өз пәнін терең білуді, тәрбие мен оқытудың жаңа заңдылықтарын білуді жүргізу шеберлігін көздейді. Кәсіби шеберліктің маңызды көрсеткіші оқу-тәрбие жұмыстарын жүргізу шеберлігі мен дағдысының болуы. Ол оқушылардың мінез-құлқын бақылау, зерттеу және олардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруына көмектеседі.

 Ал сөздігі, жұмысқа әрдайым әзір тұруды, кейбір кездескен қиын- шылықтарды жеңуі, тез арада шешім қабылдауы, оқушылардың ыңғайын табуы, ортақ тіл табысы араласуы керек. Жеке тұлғаның, мұғалімнің шеберлігі дер кезінде оларға ықпал ету, мінез-құлық жолын көрсетіп, иландыра білу, жаңаша іздестіру жолдарын жүргізу, ғылыми негізін меңгеру, өзінің кәсіби шеберлігін кеңестерде, жиналыстарда, ғылыми-практикалық конференцияларда көрсетуі керек.

 Қорыта келгенде, күрделі сан қырлы оқу-тәрбие қызметі мамандықта мұғалімдердің білімін арттыруда әрдайым жүйелі жұмыс қажет. Қызметін жаңа бастаған жас мұғалім ғана емес, көп жылдар бойы еңбек еткен ұстаз мұғалімдер әр мамандығын арттыруы қажет.

 Егер мұғалім бұрын жаттап алған педагогтік ережелер мен әдістемелік тәсілдерге сүйенсе, оқушыларды тәрбиелеуде елеулі табысқа жетуі қиын болады, өмірден артта қалады, өзіне жүктеген міндеттерді орындай алмайды. Мұғалімдердің кәсіптік шеберлігін, оның мамандығын артыруда әдістемелік бірлестіктің рөлі зор.

 «Мұғалімнің мәдениеті» тақырыбында: Адамның кісілік қабілеті, соған лайықты бола білу, адамның табиғатпен, әлеммен үйлесімділігіне оқу-тәрбие процесінің халықтық дәстүрмен сабақтасып жатуына, рухани мәдениет негізінде болашақ ұрпақтың рухани-адамгершілік тәрбиесін жаңа сатыға көтеруге негізделген. Жеке тұлғаның бойындағы жалпы адамзаттық құндылықтардың қалыптасуы да осы бағытта жүзеге асады. Оқу-тәрбие саласында жүргізілетін жұмыстардың тиімділігін арттырудың қажетті шарты – мұғалімнің мәдениеттілігі, әдептілігі болып табылады. Ол мұғалімнің ішкі және сыртқы мәдениеті.

 а) ең алдымен, жеке өзін сыйлауды, оған сергек әрі көңіл қойып қарауы;

 ә) шамадан тыс қамқорсу, әкімшілік етуге жол бермейтін сенімді, сонымен бірге мінез-құлқы болуы керек;

 б) мұғалімнің мәдениетіне оқушының сабағы мен мінез-құлық кемшіліктерін, себептерін табандылықпен анықтау, көкейге қонымды кеңес беруі;

 в) себебін білмей, асығыс ойластырылмаған баға қоюға болмайтындығы;

 г) әсіресе алғашқы әсер ықпал мен және ашу үстінде шешім қабылдауға болмайды;

 ғ) мұғалімнің ашу-шырқауы көбіне оқушымен қарым-қатынасты (ата-анамен) нашарлатуға, беделін түсіруге әкеліп соқтырады;

 д) әдепті, мәдениетті мұғалім бәрін өлшеп, аса сақтықпен, сыпайыгершілікпен қимыл жасайды;

 е) ол оқушы қылығы мен әрекетінің ішкі себептерін түсінуге, анықтауға талпынып, содан кейін барып педагогикалық ықпал етудің белгілі бір шараларын қолдану жатады;

 ж) жеке тұлғаның, мұғалімнің оқушыға қатынасы оның жеке өзіне деген терең сый мен сенімге негізделуі тиіс. Сенім мен сый жоқ жерде педагогикалық мәдениеттілік бұзылуы мүмкін;

 з) талап қоюшылық және сонымен бірге жасөспірім мен жастарға деген сергек қамқорлықпен қарау, әрдайым адамгершілік және идеялық өсуін қалыптастыруға көмектеседі;

 и) мұғалімнің мәдениетіне киім-киісі, жүріс-тұрысы, жалпы жан дүниесі сұлу болуы, эрудицияның бай болуы, ерік-жігерін және мінезін қалыптастыруда өзіне талап қойып, баға беруі, оқушы жүрегіне жол таба білу, эстетикалық талғамға сай болу, әдептілік, инабаттылық, ұстамдық пен ұқыптылық, сырт пішін жарастығы жатады.

 Жеке өзін сыйлауы;

 Шамадан тыс қамқорсу, әкімшілік етуге жол бермеуі, сенімді, мінез-құлқы болуы;

 Асығыс ойластырмаған баға қою;

 Аса сақтықпен, сыпайыгершілікпен қимыл жасау оқушы қылығы мен әрекеттірінің ішкі себептерін білу, түсіну, анықтау, шара қолдану;

 Мұғалімде сенім мен сый жоқ жерде, мәдениеттілік бұзылуы мүмкін; адамгершілік, идеялық өсуін қалыптастыру;

 Мұғалімнің сөйлеу, сөз мәдениеті, киімі-киісі, жүрі-тұрысы;

 Мәдениет, жан дүниесі сұлу болуы;

 Эрудицияға бай болуы;

 Оқушы жүрегіне жол таба білу;

 Эстетикалық талғамға сай болуы;

 Әдептілік, инабаттылық, ұстамдылық, сырт пішін жарастығы жатады.

 Қорыта келе, біз бар өмірімізді ұстаздық жолға арнаған адамдармыз. Сондықтан да егеменді елімізде жас ұрпақ тәрбиесінің жақсы болғанын қалаймыз. Ол үшін мұғалім білімді, мәдениетті, қайырымды, әдепті болуы керек.

 Осы орайда білім ордасы - мектеп, сол мектептің жүрегі – мұғалім екендігі бәрімізге белгілі. Ахмет Байтұрсынов: «Мұғалім – қандай болса, мектеп те сондай болмақшы», деген. Яғни, мұғалім білімді, жан-жақты болса, болашақ ұрпағы да сауатты болады. Ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин: «Маған жақсы мұғалім бәрінен де қымбат, өйткені жақсы мұғалім – мектептің жүрегі», деген. Олай болса, жаңаша өмірге бет бұрып, жаңа ой түзеген егемен еліміздің ұрпағын білім нәрімен сусындататын саналы тәрбие, мәдениеті мен кәсіби шеберлігі шыңдалған мұғалім – ғасыр көшін бастаушы болып табылады.

 Мұғалім – дәрігер мамандығы сияқты ертеден келе жатқан мамандықтың бірі. Ол ұрпақтар арасын байланыстырушы. Орыстың ұлы педагогы К. Д. Ушинский мұғалім жайлы былай дейді: «Жас жаткіншекті тәрбиелеуде оқулық арқылы да, моралдік көтермелеу арқылы, жазалау арқылы да әсер ете алмайтын күшті мұғалімнің жеке жақсы оқу бағдарламасы, тәрбие әдісі болсын, ол тәрбиеші болмаса, жай сөз болып қала береді. Тәрбиеші ешқашан айтқанды көзсіз орындаушы бола алмайды, ол өз жүрегінің жылуын беруші, жанымен сезінуші болғанда ғана тәрбиеші бола алады».

 Ұлы педагог және қоғам қайраткері Ы. Алтынсарин «Мектепте мұғалім – басты тұлға, онымен басқа ешкім теңесе алмайды» дейді. Ы. Алтынсарин өз еңбектерінде адам және оны биік адамгершілік тұрғыда тәрбиелеудің жолдары туралы айтады. Ол адамның шығармашылық күшіне сенеді. Адамның адамдық қасиеті, өмірдегі орны еңбек арқылы көрінетіндігі айтады. Тәрбие ісінде Ы. Алтынсарин халық даналығына сүйенеді.

 Ы. Алтынсарин мұғалім оқытудың тиімді әдіс-тәсілдетір тергенде ғана баламен дұрыс қарым-қатынас жасауға болады деп есептейді. Бұл үшін оқу жүйесінде, ең алдымен, ұйымшылдық, тәртіп, қалыпты жұмыс қажет, егер бала білмей жатса, ол үшін баланы жазалауға болмайды, кінәні мұғалімнен іздеу керек. Баламен қатынас жасауда төзімді болу керек және әр пәнді түсінікті, ұғымды жеткізе білу де шеберліктің шыңына бастайды. Абай Құнанбаев мұғалім бір орнында тұрып қалмай, үнемі іздену, оқу, өсу үстінде болу керектігін, сол білгенін басқаға үйретуді қажеттігін ескертеді. Ең бастысы мұғалім адамгершілігі мол, үлкен жүректі, әділетті болу шарт. Өз дегеніне жету үшін мұғалімнің мінезі кең, ерік-жігері мол, ішкі жан дүниесі сұлу, баланы сүйе білетін, рухани жан дүниесі таза адам болмағы ләзім. Абай адам мінезі рухани жан дүниесі мен ерік-жігері арқылы анықталады дегенді айтады.

 П. Подласыйдың айтуынша, педагогке тәрбиелей және басшылық ете білу, тыңдата және тыңдай білу, оған сенім арту, алға ұмтылуға үйрету, байқампаз болу, қандай жағдайда болсын шешім қабылдай білу қажетті қасиет.

 Педагогтік мамандық білімділікті қажет етеді. Мұғалім - белгілі бір пәнді жетік меңгерген мамандық иесі. Болашақ мұғалімнің біліктілігі оқу орнында алған білімі арқылы қалыптасады.

 П. Подласый педагогикалық қабілеттілікке ұйымдастырушылық, дидактикалық, коммуникативтік, зерттеушілік, ғылыми-танымдық тағы басқа жатқызады. Бұл қасиеттер мұғалімнің бойында болуы тиіс.

 Білім саласында «Мұғалім қалай көрінеді?» деген сұраққа педа- гогикалық әдебиеттерде тура жауап жоқ. Қазіргі күні тәрбиенің қажеттілігі, қоғам талабы жайлы жете зерттелмегендігі айтуға болады. Өйткені мұғалім және оның еңбегі, тәрбие жұмысы соңғы орында тұрады. Міне, осы олқылықтардың орнын толтырмаса болмайды.

 Біз 5-сынып оқушыларынан мұғалімнің қандай қасиетін бағалай- тындығын сұрап көрдік. (Бұл жастағы балалар өз ойларын еш бүкпесіз ашық айтатыны белгілі). Олар өздерінің сүйікті мұғалімдерінің мейірімді, көңілді, керек кезінде қатаң талап қоя білетін, айтқан сөзінде тұратын әділетті, балаларды өте сүйетін, бағаны әділ қоятын, сабақты қызықты өткізетін т. б. ерекшеліктерін атап көрсетті. Бүдан оқушылар мұғалімнің кәсіби шеберлігі мен жеке қасиетін бағалайтындығын көруге болады.

 Оқушыларымен жүргізген сұрақ-жауабына қарағанда, олар мұғалімнің кәсіби шеберлігі мен іскерлігінен гөрі жеке қасиетін жоғары бағалайтындығын аңғаруға болады. Жоғары сынып оқушылары адамзат әлеміндегі күрделі қарым-қатынас, өмірдегі өз орны, өзін қоршаған ортаның рөлі жайлы айтады. Сондықтан мұғалім де біз сияқты адам, бізді түсінеді. Онымен ой бөлісуге, ақылдасуға болады дегенді айтады. Жақсы мұғалім болу үшін ең алдымен, жақсы адам болу керектігін көрсетеді. Мұғалім жаза қолданушы емес, адам жанын түсініп, оған көмек беруші, қиын жағдайдан алып шығатын жанашыр адам болуын қалайды. Мұғалім айғайласа, онда ол өзінің әлсіз екендігін көрсеткені, қатаң болу керек, бірақ жөнімен. Әзілдесе білу де мұғалімге қажет. Бір сөзбен айтқанда, жоғары сынып оқушылары мұғалімнің адамды түсінетін, ақыл-кеңес беретін дос адам ретінде болуын қалайды. Бұдан мұғалімнің кәсіби шеберлігімен қоса биік адамгершілік қасиеті болу керектігін байқаймыз.

 Кәсіби шеберлікке еңбек сүйгіштік, тәртіп, мақсат қоя білу, оны іске асырудың жолдарын білу, ұйымдастыра білу, талап қоя білу, жұмыс сапасын көтеру т.б. жатқызамыз. Сондай-ақ мамандығына деген сүйіспеншілік, педагогтік парыз, жауапкершілік, педагогтік әділеттілік, өзіңе-өзің сенімді болу қасиеттері де кіреді.

 Жас мұғалімдердің жұмысқа оң қатынасы оның еңбегімен, сондай-ақ ұжымының әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерімен тікелей байланысты. Жас маманның бейімделуі кәсіпке айқын қызығуымен, жұмысқа көп қанағаттанғандығымен сипатталады.

 Жас педагогтердің өздерінің пікірінше, қанағаттанушылық жұмыстың қоғамдық мәнділігіне, оқушылармен тез байланыс жасауға көмектесетін педагогтің коммуникативті қабілеттілігіне, айлық ақыға, адамдармен қарым-қатынасқа және әкімшіліктің қамқорлығына, жүктемеге, жұмыс үрдісінің өзіне, ұжымдық жолдастарымен байланысына, шығармашылық жолдың ашылуына, даму мен өзін-өзі жетілдіру мүмкіндіктеріне т.б. байланысты.

 Бейімделу үрдісіне ықпал ететін негізгі кемшіліктер мен қиындықтардың сипаты тұлғаның өзіне, жас меменды даярлаған оқу орнына белгілі бір талаптар қояды. Жұмысын жаңа бастаған жас мұғалімнің тұлғалық салаларына көп нәрселер қатысты болады.

 Педагогикалық жоғары оқу орны басты міндеті студенттерді қысқа мерзім ішінде педагогтік кәсіптің «сырларын», оның өнерін тез игеруге, мектепте табысты бейімделіп кетуге мүмкіндік беретін біліммен, іскерлікпен және басқа да тұлғалық сапалармен қаруландыру болып табылады. Педагог мектепте жұмыс істей жүріп өз бетімен білім алуы және өз білімін ұдайы толықтырып жетілдіруі тиіс.

 Жұмыстың алғашқы жылдарында туған қиындықтардың сипаты жас мұғалім мінезінің сапаларына, моралді-еріктік және басқа қасиеттерінің ерекшеліктеріне байланысты жекелік болуы да мүмкін. Өйткені, әр адам мұғалім бола бермейді, ал мұғалім болғанымен қажетті кәсіби шеберлікті игере алмайды. Белгілі әлеуметтік-писхологиялық бейімділігі бар қабілеттілік пен тұлғалық сапалардың жеткілікті айқын құрылымы қажет.

 Жас мұғалімнің кәсіби және әлеуметтік-психологиялық бейімделуіне қолайлы жағдай жасайтын қажетті тұлғалық сапалар мен іскерліктерге мыналарды жатқызуға болады: ұстамдылық, сезімталдық, қаталдық және мейірімділік, талапшылдық пен төзімділік, ақкөңілдік, жинақылық, күшті тітіркендіргіштердің әсерін тежеу, назарын шоғырландыру іскерлігі, ылғи да белсенді әрі сергек болу, бүкіл жұмыс уақытында көтеріңкі көңіл күй мен эмоциялық тонусты сақтау, күшті тез қалпында келтіру қабілеті, іс-әрекеттің бір түрінен екінші түріне тез ауысу, жаңа жағдайда бейімделу, байланыс орнату, бөтен және таныстығы аз адамдар ортасында өзін сергек сезіну және

т. б.

 Жас маманның бейімделуінің табысты болуы едәуір дәрежеде оның өзінің бейімділіктері мен қабілеттеріне сәйкес педагогтік кәсіпті саналы таңдап алуына байланысты.

 Жас мұғалімнің бейімделуінің маңызды шарты – педагогикалық жоғары оқу орнындағы оқу-тәрбие үрдісінің педагогикалық оқу-тәрбие үрдісінің педагогикалық бағытталуы болып табылады. Болашақ кәсіптік бейімделу табысты болу үшін психологиялық-педагогикалық және әдістемелік даярлығының тұтас жүйесі, теория мен тәжірибенің байланысы қажет. Сондықтан олардың алған теориялық білімдерін тіжәрибелік жұмыста шығармашылықпен қолдануға даярлау керек. Студенттердің танымдық белсенділігін дамытудың тиімді түрлері мен әдістерін іздеуді және енгізуді кеңейту қажет.

 Сонымен бірге жас мұғалімнің ақыл-ой дамуы мен мәдени деңгейіне іскерлік байланысы, оның беделі , кәсіби бейімделу қарқыны және деңгейі көп қызмет атқарады. Сондай-ақ жас маманда педагогикалық қарым-қатынас жасаудың жоғары мәдени сапаларының болуы да үлкен маңызға ие.

 Педагогикалық еңбек тәжірибесінде әлі де болса өзін-өзі басқару дағдысы жоқ мұғалімдер жиі кездесіп қалады. Педагогикалық мәдениеті төмен, коммуникативтік қабілеті дамымаған, өзін ұстай алмаған мұғалім кінәлі оқушыларға, тіпті ең жаман сыныпқа дауыс көтеруге жол береді. Педагогикалық жоғары оқу орнында бұл мәселеге тиісті көңіл бөлінуі және бұл дағдыны қалыптастыру қажет. Өйткені, педагогикалық қарым-қатынас мәдениетіне педагогикалық әдеп, оқушылар психологиясын ұғыну, балалармен қарым-қатынас орнату қабілеті, балаларға сөзбен әсер ету іскерлігі жатады.

 Жоғары оқу орнын бітіріп мектепке жұмыс істеуге келген жас педагог алдынды өз қамқорлығындағылардың тәртіптілігін, еңбек сүйгіштігін, үлгілі болуын және басқа моралдік-еріктік сапаларын тәрбиелеудің күрделі міндеттері тұрады. Бұл міндеттердің шешілуі мұғалімнің оқушылармен дұрыс өзара қарым-қатынас орнату іскерлігіне тығыз байланысты. Егер болашақ мұғалімдер жоғары оқу орындарында оқушыларды зерттеудің бағдарламаларымен және белгілі әдістерімен таныс болса, онда олар сынып ерекшеліктеріне және оқушылардың даярлық деңгейіне сәйкес нақты сабақ жоспарының ең ыңғайлы варианттарын таңдап алуды үйренеді, оқытудың және оқушылардың оқу іс-әрекетінің ең ұтымды түрлері мен әдістерін анықтай алатын болады.

 Жас мұғалімдерді бейімделуін жүзеге асырудың маңызды талаптарының бірі – мектеп директоры және оның орынбасарлары жүзеге асыратын әкімшілік бақылаулар. Педагогикалық ұжымдағы қолайлы микроклимат, жолдастық өзара көмек пен өзара бірін-бірі қолдау қатынастарымен сипатталады және ол кәсіби әлеуметтік-психологиялық бейімделудің табысты жүзеге асуына ықпал етеді.

 Іс-әрекеті жүйелі бақыланатын мұғалімдер оқу-тәрбие ісінде аз қияндықтарға кездеседі. Мұнда алдын-ала көрсетілген көмектің әсері ерекше.

Жас мұғалімді ұдайы кездесетін сәтсіздіктер жағдайында қалдырмау үшін ол көмек жекелік-ескертулік түрде болуы тиіс. Жүктемені мұқият ойластырып, сабақ кестесін жас маманның мүмкіндіктерін есепке алып құрған жөн. Оған сынып жетекшілігін беріп, кеңес түрінде көрсету де тиімді.

 Педагогикалық жоғары оқу орындары түлектерінің кәсіби бейімделуінің табысты болуы педагогикалық кәсіпті сапалы таңдап алуға тікелей байланысты: бейімділік пен қабілеттілік; мектепте, содан соң жоғарғы оқу орнында жастарға педагогтік кәсіптік бағдар берудің қалай жүзеге асқаны; педагогикалық жоғары оқу-тәрбие үрдісінің кәсіби-педагогикалық және әдістемелік пәндердің оқылуының жоғары тиімді болуы және студенттің академиялық үлгерімі (ол неғұрлым жоғары болса, педагогикалық іс-әрекетке бейімделу соғұрлым табысты болады); жас мұғалімде педагогикалық қарым-қатынастың жоғары мәдениеттілігі, оның әдептілігі, әкімшілік және педагогикалық ұжым тарапынан жас мұғалімдерге көмек көрсету.

 3.1.1 Жас ұрпақты тәрбиедеудегі ұстаздың жеке тұлғасы.

 Қоғамды дамытатын өндіргіш кұштердің ішіндегі негізгі тұлға - адам, сондыктан адам факторына ерекше мән беру лазым. Қоғам дамуы мен адамның дамуы бір-бірімен байланысты. Қоғам адамды қаншалықты дәрежеде жетілдірсе, жетілген адам қоғамды соншалықты дәрежеде дамытады. Өйткені өмірге материалдық, рухани байлык жасайтын адамдар, ал оларды сәби шақтан баулитын, аға ұрпақтың жасаған байлығын жас буынның бойына күнделікті үздіксіз тәрбие арқылы дарытатъш, көзін ашып, көңілін оятатьш, ізгілікке, азаматтыққа, әдемілікке баулитын тәрбиешілер. Тәрбиеші мектепте баланың күнделікті өмірін ұйымдастырып, жанын тәрбиелейді, ата-аналарға, отбасына көмектеседі. Сондықтан да тарихтың кай кезіңде болмасын алдыңғы қатарлы ойшылдар оның қоғамдағы әлеуметгік орнын жоғары бағалаған. Еңбектеген баладан, ақ басты академикке дейін ұстаз алдынан өтеді. Мемлекет қайраткерлері де тәрбиеші-педагогтардан тәлім-тәрбие, тағлым, үлгі алады, осылайша ұстаз ғасырлар бойы адамзат қоғамы жасаған байлыкты жас ұрпақка игертеді.

Тәрбиеші- ұстаздың адам өміріндегі орны туралы қазақтың ұлы жазушылары мен ақындары, педагогтары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев, ЖАймауытұлы, орыстың аддыңғы катарлы демократтары А.И.Герцен,Н.Г.Чернышевекий,Н.А.Добролюбов,жазушылары

Л.Н.Толстой, М.Горкий, В.Маяковский, педагогтарыКД.Ушинский,А.С.Макаренко,Н.ІСКрупская, В.В.Сухомлинскаий т.б. құнды пікірлер айтқан. Халқымыздың классик акыны Абай:

Ақырын жүріп анық бас, Еңбегің кетпес далаға. Ұстаздык кылған жалыкпас,

Үйретуден балаға, - десе балалар әдебиетінщ атасы Ы.Алтынсарин: "Балалармен қысқа, байсалды, ашуланбай . сөйлесу, әрбір пәнді бар пейілмен және қарапайым тілмен, екі ұшты мағыналы сөздерсіз әрі қатесіз, термиңцерді араластырмай түсіндіру керек", - деп кенес берген. "Ұстаз -мектептін жүрегі" - деп аныктаған.

Қазақтың ғұлама ғалымы Әл-Фараби "Жаман мінез-құлық рухани кесел" - десе, Жүсіпбек Аймауытұлы: "...Дәрігерден де тәрбиешінің көп болғаны артық, дәрігер адамның денесін сауықтыратын болса, тәрбиеші адамның ақылын, мінезін, жанын сауыктырады", - деген.

Тәрбиеші ұстазға койылатын талаптар:

Тәрбиеші-ұстаз өз жеке басының үлгісімен балаларға жақсы өңеге көрсетуді аддына мақсат етіп қоюы керек.

Жас ұрпақ бойына тәрбиенің алғашқы негізін қалыптастыратын тәрбиеші адамгершілігі жоғары, мәдениетті, Өз ісіне сенімді, қоғамның идеясы мен ғылыми жетістіктерін дұрыс бағалай алатын, әдебиет пен өнердің және өзге ғылым салаларының дамуын жақсы түсініп, оны балаларға түсіндіре алатын болуы керек. Өйткені "Ғылым мен өнер адамның қос қанаты".

Тәрбиеші-ұстаз тұлғасына тән сапа - жоғары мәдениеттілік. Мәдениеттілік-қоғамдық сананың бір түрі. Қазақ энциклопедиясында Мәдениет ұғымына адамдардын өмірі мен іс-әрекетін ұйымдастыру тәсілінен, олардың материалдық және рухани байлықты жасауынан көрінетін қоғам мен адамның белгілі тарихи даму дәрежесі, - деп түсінік берген.

Марксизм мәдениетті адамдардың еңбегі мен қоғамдық қызметін бір-бірінен бөлмей, сол қызметтің жемісі, - деп қараған, сондай-ақ адамның табиғатын өзгерткен еңбек қандай болмасын мәдениеттің басты шарты болып табыдады деген. Екіншіден, мәдениет адамдардың және рухани өндіріс саласындағы қызметіңде қолы жеткен табыстардың, жай материалдық және рухани жетістіктердің жиыны ғана емес, тарихи диалектикалық дамудан, материаддық коғамдық жағдайлар мен қатынастардан туған мәдениеттің тарихи белгілі типтері мен формалары деп қараған.

Мәдениет туралы ұғым өте кең. Оған ғылым, оку-ағарту, өнер, тіл, әдебиет, сезім мәдениеті /өз сезімін билей алу/, қоғамнын рухани өмірі /экономикалық негізіне байланысты/, т.б. яғни беті-қолды жуудан бастап, адам баласы ойының ең жоғары, заңғар биігіне дейінгі дамыған адамдык қатынастар, мінез-құлық /табиғатқа, қоғамға, ұжымға, отбасына, айналаға, өнерге, адамдарға, бір-біріне, өзіне т.б. қатынасы/ жатады. Мәдениетке жалпы халыктық мәдениет, ұлттық мәдениет жатады, ол ұлттық шектеушілік, халыктың тарихи дәстүріне қарсылык, мойындамаушылық - ұлттык мәдениетке жат қылыктар.

Мәдениеттілік пен адамгершілік тығыз байланысты. Моральдык байлық қоғам белгілеген әлеуметгік мінез-құлықтың, ниеттің, мейірімділіктің, ізгіліктің, адамдык көрінісі. Сол себептен де ежелгі дәуірдің философтары мәдениет ұғымында адамгершіліктік мән бар, мәдениет табиғатпен, моральмен барабар деп санаған. Адагершілік - мәдениеттіліктің аса маңызды белгісі.

Тәрбиеші баланы мәдениеттілікке баулуды, сауаттылыққа үйретуденг әлде қайда бұрын бастауы керек /А.С.Макаренко/. Сондықтан тәрбиешінің мәдениеттілігінің көрсеткіші айналасындағы адамдарға /үлкендерге, балаларға/ сый кұрметиен қарауы, тіл табысуы, сөйлеу мәдениеті, кішіпейілдігі, әдептілігі, білімділігі, ата-аналарға ілтипатпен қарауы, мәдени-гигиеналық дағдысының қалыптасқандығы, қоғамдық орындарда өзін сыпайы, еркін, қоршағал ортаға лайыкты ұстай білуі, өнегелі тәртібі, сүйкімділігі, адамдармен өзара сыйластыкка, адалдыкка негізделген қарым-катынасы.

Тәрбиешінің дүниеге көзқарасы табиғат пен қоғамның даму заңдарын дұрыс түсінетін, тұрақты болу үшін ол өзінін білімін үнемі жетіддіріп, өзін - өзі ұштап дамытып отыруы керек. Онысы іс-әрекетінен, ұстаған принципінен, жүргізген оку-тәрбие жұмыстарының мазмұны мен әдістерінен байкалуға тиіс.

Тәрбиеші үнемі алға талпынып, жас ұрпак тәрбиесіне белсенді араласуға, балалар арасында беделді болуға міндетті.

Тәрбиешіге педагогикалық зейін, ақыл-ой, ерік-қайрат, жігер, шыдамдылык, ұстамдылық, шыншылдық, адалдық, қарапайымдылық, мейірімділік, ізеттілік, іздемпаздық қасиетгер қажет. Бұл сияқты адамгершілік сапаларды игерген тәрбиеші баланың әрі қарай дамуына әсерлі ыкпал етіп, мінез-құлкында өшпес із қалдырады.

Тәрбиешінін жеке басынын үлгісі - жас ұрпак тәрбиесінде ең әсерлі әдістердін бірі, балалар тәрбиешіге барлық жағынан еліктейді. Өйткені еліктегіштік, тез қабылдағыштық балаға тән ерекшелік. Ол үнемі жинап, таза, ұкыпты жүруге, сөйлеген сөзі мәнді, ойлы, әдемі, байыпты болуға міндетті.

А.С.Макаренко тәрбиешінін жеке басына "тәрбиеші болатын адам өзінің мінезін, жүріс-тұрысын жөндеп, өзі балаларға өнеге, тәлім-тәрбие берерліктей болуы тиіс", -деп нақты талаптар қойған.

3.1.2 Тәрбиедегі қоғамдық ортаның орны

Саяси экономикапық тәуелсіздіктің дами түсуі, соған сәйкес ғаламдану процесіне ену білім және тәрбие бағытын айқындауды күшейтеді. А.И.Ракитов "ғаламдану" ұғымына белгілі бір этностар негізінде аймақтық шекара шеңберінде қалыптасқан әртүрлі мәдениеттер мен өркениеттердің өзара әрекеттесуі мен араласуы деген анықтама береді. Философтың түжырымы қандай да ұлттың, тіпті әрбір адамның дүниетанымы озып тұрған елді үлгіге алуда емес, езіндік ерекшелігін дамытып өрлеуімен құнды да артық, екендігін дәлелдей түседі. Терең тамырлы ұлттық тәрбие білім беру кеңістігінің жай, қосымша толықтырушы бөлігі емес, ол білімді түгел қамтитын, оны кеңейтетін, рухтандыратын мазмүн. Ұлттық төлтума тәрбиені қорғау және дамыту кез-келген қазақстандықтың жауапты міндеті болмақ.

Жеке адамды қалыптастыру, әлеуметтендіру факторларын сараптай келе пе-дагог А.В.Мудриктің оны үш топқа бөлетіндігін көреміз: макрофактор, мезафакторлар, микрофакторлар. Микрофакторларға адамға тікелей әсер ететін отбасы, құрбы-құрдас, оқу орны, жұмыс орны т.б. жатқызады. Осылардың үшіншісі баса назар аударарлық болып отыр. Қоғамдағы экономикалық өзгерістерге бейімделу жағдайында бала тәрбиесі ата-анадан гөрі педагогтарға салмақ түсіруде. Бүрын ең кем дегенде үш ұрпақ өкілінен (ата-әже, әке-шеше, аға-апа, бала, т.б.) құралатын отбасы бүгінде азайып, бала тәрбиесі жалғызбастылыққа айналған. Осының салдарынан педагогтар оқушы үшін шежіреден сыр шертетін ата-әже, баланың басқан әрбір қадамын сезіп ақыл айтатын ана, сырттан көз салып, барлайтын көрші-көлем, жанашыр қызметін атқаруға тура келеді. Әрине, отбасының рөлін ешқандай жоғары дәрежелі тәрбиеші маман да атқара алмайтындығы баршаға анық. Өйткені, отбасы ең алғашқы адамды тәрбиелеу ортасы және бала тәрбиесі оның мемлекет алдындағы міндеті.

Ал үлан байтақ қазақ даласында емір сүретін балалардың тәрбиесі олардың ата-аналарының күнделікті іс-әрекеттері мен көшпелі тұрмыс қалпына байланысты болған. Балаларды жастайынан кішіпейілділікке, қайырымдылыққа, қарапайымдылыққа, еңбек сүйгіштікке, ұстамдылыққа, жауапкершілікке үйреткен. Сондықтан жас ұрпақ үшін кеңес, өсиет және басқа да инабатты үғымдар отбасында мінез-қүлықтың нормасына айналған. Мұндай өмірлік мәні бар мәселелерді шешуде шаңырак, мүшөлерінің бірлігі, сыйластығы, түсінушілігі мен дүниеге кезқа-растары нығаяды, ата-аналар мен балалар арасындағы мейірімді қарым-қатынас бірқалыпқа түседі, отбасылық белгілі ереже қалыптасады, ал олар барлық отбасы мүшелері үшін жазылмаған заң болып қолданылады. Ғасырлар сынынан өткен болса да қазіргі ғылым мен мәдениет, осыған сәйкес тұрмыс өзгерген сәтте осындай мүралардың бүгінгі күнгі өзектілігін жұртшылыққа ғылыми дәлелдеп, түсіндіру қажет.

дар жарық көріп, сандаған мақалалар жариялануда. Бұл бағытта заман ағымымен бірлесе, этнопедагогика проблемаларын жүйелі зерттеп, ғылыми мектеп қурып жүрген Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Ә.Табылдиев, С.Ұзақбаева, К.Қожахметова, С.Ғаббасов сынды белгілі ғалымдарымыз да бар.Ғылыми дәлелденген, о баста ғасырлар сынынан өткен мұраны білім беру жүйесінің мамандары саралап ата-аналармен жүмыс барысында қызығушылықпен пайдаланып келеді.

Баланың мінезін, жалпы деңгейін, ынтасын жақсы білу үшін, оның дамуына, адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына не нәрсе қажет екенін әрбір әке, әрбір ана білуге міндетті. "Тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық - аздырар адам баласын", дейді халық даналығы. Сонда ата-ана баласының тамағының тоқ болуымен қанағаттанбай, ең бастысы оның іс-әрекетін ұйымдастыра білуде екендігін түсінулері керек. Мәселен, баланың іс-әрекетін ұйымдастыруда ұтымды күн ырғағын қүра білу - алғашқы шарт. Уақыты мақсатты іспен шектелген оқушы жинақылыққа, дәлдікке,мұқияттылыққа бейімделеді. Күн ырғағын сақтау негізінде мидың үлкен жарты шарының қабында шартты рефлекстер жүйесі пайда болады. Сол себепті баланың сабаққа кешігуі мен сабаққа себепсіз бармауының қаншалықты зиян-дылығын ата-ана сезінгені абзал. "Сіздің балаңыз қалай өмір сүреді, неге қызығады, нені сүйеді, нені қажет етпейді, ең алдымен Сіз осыны білуіңіз керек. Ол кіммен достасады, кіммен ойнайды, не оқиды, оқығандарын қалай қабылдайты-нын білуіңіз керек. Осының бәрін Сіз әрқашан өз балаңыздың жастайынан білуіңіз керек", деген А.С.Макаренко. Қазіргі таңда тәрбие ісінде өзекті болып отырған ^ынадай мәселелер аса назар аударарлық: баланы теледидар хабарларын көру-іде шектеу салу, бос уақытын пайдалы іспен толықтыру, еңбекке араластыру. " Халық тәрбиенің кез келген бағытының еңбектен бастау алатындығын қашаннан да ескерткен.

Баланың жас ерекшелігі, әр жасқа тән болатын дағдарыстардың себептері туралы түсіндіріп, олардан баланы қиындықсыз алып шығуға көмек көрсетуде ата-анаға көмекке келетін - мұғалім. Өйткені мектеп жасындағы баланың көбіне көп негізгі әрекеті - оқу. Оқу барысында ол білімге, қарым-қатынасқа, имандылық-адамгершілікке үйренеді. Сонда мүғалімнің жеке бас үлгісі, сезі мен ісінің сәйкестілігі, талапшылдығы отбасы тәрбиесінде баға жетпес тәрбие құралына айналады.

Қорыта айтқанда, бала тәрбиесі - болашақ кепілі, отбасы мен мүғалімдер қауымының абыройлы ісі. Тәрбиенің нәтижелілігі терең тамырлы тәрбиені бойына дарытқан ортада болмақ. Ол ата-аналар өз міндетін жете түсінгенде, мұғалімдермен ынтымақтастықта болған жағдайда алға басады

3.2 Тәрбие негізі-өнеге

 Тәрбие - халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, баланың қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, дүниетанымын, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-қүлқын қалыптастыру.

 Ұрпақ тәрбиесінің тілден басталатындығы, ұлттық сана-сезім мен дүние танымдық көзқарасты қамтамасыз ететін тіл екеңдігі халық тәжірибесінде, ғылымда дәлелденіп келеді.

 Бүгінгі таңда қоғамның басты мақсаттарының бірі және бірегейі жас ұрпақты рухани мүгедек болып қалмауы үшін қазақ тілін біліп, олардың қажетгілігіне айналдыру, сөз қадірі мен киесін бойына дарытып, еркін қолдануына мүмкіндік туғызу. Мұндай қасиеттер өздігінен қалыптаспайтыны мәлім. Ол үшін жастарды тәрбиелеу керек, өнегелік шараларды үйымдастыру қажет.

 Қазіргі кезде тәрбие жүмыстарының бағыттары толығымен өзгерді. Қазақтың халықтық педагогикасының ерекшеліктері, мүмкіндіктері жан-жақты зерттеліп, көптеген ғьлыми еңбектер, монографиялар, оқу-әдістемелік қүралдары жарық көріп, сандаған мақалалар жариялануда. Бүл тұрғыда заман ағымымен бірлесе этнопедагогика проблемаларьна ден қойған бір топ қазақстандық этнопедагог ғалымдардың еңбектерін жұртшылық қызығушылықпен пайдалануда. Атап айтқанда, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Ә.Табылды, С.Ұзақбаева, К.Қожахметова, М.Сымайлова, Қ.Бөлеев және т.б. еңбектері. Осы сияқты халықтық педагогиканың қыр-сырын ұғындыратын еңбектер қазіргі үлкен бетбұрыстар кезеңінде ауадай қажет деп айтуға болады.

Ұлттық дәстүр мен салт-сананың адам психологиясынан елеулі орын алатын біркелкі түрақты құбылыс екендігін әр кездері ғұмыр кешкен ғүламалар ерекше атап керсеткен. Халықтық психология - адамдардың қоғамдық және жеке тәжірибесінен, өмірдегі пайышауларьшан туывдайтьш мінез - құлқының мәнді жақтарынан мағлұмат беретін, сол арқылы тәрбиелейтін ілім-білімдер жүйесі. Халықтық психологияның, теориялық мәселелерін зерттеумен арнайы этнопсихология ғылымы шүғыдцанады. Ал этнопсихология — әрбір хаяықтың рухани әрекеті (миф, фольклор, тіл, дәстүр, салт, әдет-ғұрып, дін, т.б.) жемісін, сол халықтың психологиясын, сана-сезімін көрсететін негізгі өлшемдердің бірі.

Ұлтгық сана деген абстракт ұғым емес, ол — ұлт тірлігінің тұрмыстық көрінісі, былайша айтқанда, сол ұлтты құрайтын халықтың салт-дәстүрінің, әдебиеті мен мәдениетінің, өнерінің, тұрмыс-тіршілігінің тарихын білу дәрежесі, яғни халықтың өзін-өзі жете танып, түсінуі. Ұлттық сана ұлттық дүниетанымға негізделеді. Ал ұлтгық дүниетаным дұрыс таным, түсінік арқьлы өріс жайып, үлттық дәстүр арқылы өз болмысын танытады.

 Оқыту мен тәрбие мазмұны терең ғылыми негізде бола отырып, көп қырлы дәстүрлер мен халықтың ұлттық психологиясын бейнелеуі қажет. Өйткені кез-келген халықтың мұрат тұтар түлғалары болады. Олардың бойында ұлтқа тән өзіндік санасы, кемеңгер ой-пікірі, елдің тарихи даму барысында қалыптасқан жақсылық пен жамандыққа қатысты көзқарасы, т.б. сомдалады. Бір ғажабы – мұндай мұралардың ғылыми оқьпу мен тәрбие теориялары белгілейтін қағидаларға, мазмұнға, әдіс-тәсілдерге дәл келуі. Сондай-ақ өр адамның жас шамасы мен даму дәрежесінен тетігін тауып қаланып түратындығында. Егемен ел болған кезевдегі мәдени мүраларды игеруді, біздің ойымызша екі бағытқа бөліп қарауға болады.

 1. Жұмыстың басым көпшілігі ұлттық дәстүрді насихаттауға бағытталып, олардың терең дүниетанымдық, тәрбиелік маңызынан гөрі сыртқы көрінісіне көңіл бөледі. Ол түсінікті де Ұлттық мұрадан қол үзіп, алыстан кеткенбілім жүйесі төл байлықты игеруге дайын емес еді.

Халық қазынасының тағылымдық мазмұнын түсінуге бағыттау болмағандықтан, жас ұрпаққа салмақты ой салатын, әсер беретін дүниелер оқу-тәрбие үрдісінен тыс қалған тұстары болды. Жүйесіз, сабақтастыққа негізделмеген, бір жақты ойын-сауық деңгейдегі іс педагогикалық үдеріске кері ықпал етті.

 2. Мәдени мұраларды игеруде оның мазмүнына көңіл бөлініп, тәрбиелік, дүниетанымдық маңызы басшылыққа алынуға бет бұрылды.

Педагогикалық мамандықтар бойынша оқылатын педагогика, психология ғылымдарының мазмүны мәдени мұралармен толықтыруды сүранып тұрады. Педагогика мен психологиядағы зертгеу әдістерін ғылыми негізде түсіндіре келіп, қазақ халқының рухани мұраларында кездесетінбатырлық, тәрбиелік, өнердегі шеберлік, мырзалық сияқты қасиеттерді тақырыпқа сай пайдалану керек.

 3.2.1 Музыкалық білім мен тәрбие берудің қалыптасуы мен дамуы

Халықтың рухани өсуі және көптеген тарихи кұбылыстарды кайта бағалау сипаты тән болып отырған қазіргі кезеңде, сонымен қатар, мәдени даму тұжырымдамасының жасалуы халықтың тарихи мұрасын тарихтың, мәдениеттің, ұлттық дәстүр мен халықтың көркемдік мәдени жстістіктерінің таным көзі ретінде тереңірек зерттеу ерекше маңызға ие болуда.Тарихи тәжірибе көрсеткендей, халықтың ұлттық ерекшелігін, оның тарихын, салт-дәстүрін білмеу, оның өткеніне атүсті қарау ұрпақтар байланысына, сабақтастығына кері әсер ететіндігі анық.

Білім берудің тарихына тереңірек үңілсек, Павлодар аймағындагы музыкалық білім беру мен тэрбие мәсслесі Қазақстанның педагогика тарихында ең алдына зерттеу нысаны ретінде бұрың соңды зерттелмеген.

Ұлы Дала көшпенділерінің мыңдаған жылдар аясында шыңдалған мәдениетінің мұрагері - қазақтар сол ұлы мәдениеттің арқауын бүгінгі күнге дейін жеткізе алды. Енді осы мәдениетті бугінгі ұрпақтың зердесіне құю, келер ұрпаққа жеткізу біздің міндетіміз болып табылады. Бул - мәдени-рухани сабақтастық, ягни ұйлесімді өмір сүрудің бірден-бір кепілі. Сондықтан музыкалық-халықтық тәрбиенің дамуын тарихи-әлеуметтік үрдістер аясында аса мән беруіміз керек.

Жалпы Қазақстан тарихын, сонын ішінде музыкалық мәдениетінің тарихын зерделегенде басқа ұлт өкілдері енбектері деректік сипатта болып келді. Ғылыми тұрғыдан зерттеуде ХҮІІІ-ХХ ғасырлар аясында шет елдік тарихшылар, әсіресе Ресей тарихшылары елеулі із қалдырды. Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде П.И.Рычков, А.И.Левшин, В.В.Радлов, В.В.Бартольд, И.А.Аристов сияқты зерттеушілер қалдырған еңбектердің маңызы зор. Осы еңбектердің қай-қайсысында да қазақ музыкасының тарихы шолу түрінде беріледі.

Қазақтың музыкалық мәдениетіне біртұтас мәдени-рухани құбылыс ретінде оның пайда болу жэне қалыптасу жолдарын зерделеу, музыкалық мәдениетті халықтың тарихи-әлеуметтік өмірімен байланыста саралау, халықтың музыкалык-халықтық талғам-түсінігін анықтау және оны ғылыми-танымдық жүйеге түсіру, әсіресе, музыкалық мұра туындатушы халық композиторларының өмірбаяндық, дерегі мен шығармашылык ерекшеліктерін зерттеу, сөйтіп, жеке музыкалақ туындылардың қасиетін, жеке тұлғалардың шығармашылық өресін ғана емес, әрбір тарихи кезеңдегі мәдениеттің тел қасиеттерін саралау сияқты өзекті мәселслер қазақ музыкатануында әлі де болса терендей зерттеуді кажет етстін мәселелер болып табылады.

Зерттеуде Қазан төңкерісіне дейін қазақтың өзіндік музыкалық тәрбие жүйесі қалыптасып, ол отбасында, жастар мен халықтық мсрекелерде, айтыстарда жас сазгерлср-күйшілер, өзіндік мектептерінде үйрету арқылы жүзеге асырылғандығы тарихи алғышарттары ретінде баяндалады.

Музыкалық білім беру - тұлғаға біртұтас жан-жақты әсер етеді; факторларының бірі. Адамның жаңа кұндылық бағдарын және дүниетанымдық принциптерін қалыптастыруда көркем шығармашылық маңызды рөл атқарады. Музыкалық тәрбие - тұлғаны қоғамның музыкалық мәдениетіне қатыстыру үрдісі. Музыкалық тәрбие жүйесі жалпы және арпайы музыкалык педагогиканың әдістер кешенімен негізделеді. Музыкалық тәрбие - жастардың музыкалық талғамын қалыптастырудың мақсатқа бағытталған жүйесі түрінде дамыту, музыкаға эмоционалдық сезіміи, омың мазмұнын түсіну және терең толғану қабілетін тәрбиелеу, халықтық тәрбиенің құрамдас бөлігі.

3.2.2 Музыка мектебінде білім мен тәрбие беру

Білім беру стандарты тек белгілі бір білім деңгейін оқытса, ал баланы шығармашылықка баулып, оның дамуына жан-жақты жағдай жасау, сейтіп жасөспірімдердің өзін үздіксіз жетілдіріп, қосымша білім алуын қамтамасыз ету мектептен тыс мекемелердің тікелей міндетіне жатады. Алайда, жа-сыратыны жоқ, еліміз тәуелсіздік алған алғашкя қиын-қыстау жылдарындағы оңтайландыру ісінің теріс ықпал-салдарынан ондай ұйымдардын. көпшілігі қолды болып кұрдымға кеткені рас. Сондай кезенде оқьпушы педагогтардың табандылығының арқасында жабылмай калған білім ошақгарының бірі — Атырау каласывдағы М. Қойшыбаев атындағы музыка мектебі. Бірақ, соңғы жылдары төрбиелік мәні бар сол мектептен тыс мекемелерге деген көзкарас күрт жақсарып, жүмыс жандандырылып келеді. Өткен жыддың авдіан айының соңында өткен еліміздің мектептен тыс ұйымдары директорларының республикалық үйлестірушілік кездесу семинары осы башпағы жұмыстарды жүйелеуге арналып, онда республикадағы балалар мен жасөспірімдерге қосымша білім беруді дамыту бағдарламалары, мектептен тыс мекемелерінде жүзеге асырылуға тиіс тәрбие беру жүйесінің үлгілері мен тәрбие жұмыстарының өзекті мәселелері талқыланды.

Шынында да қосымша білім оқыту ғана емес, тәлім - тәрбие берудің таптырмас құралы. Өйткені, ол баланың мектепте білімін дамытып терендете түседі, бос уақыттың өнімді өрі тиімді пайдалануга үйретеді, өзінде бар шығармашылық кабілетін жетілдіреді.

Білім беруді дамьпудьщ 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасының негізгі міндеттеріне сәйкес, келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде оқытушылардың инновациялық іс-әрекетінің ғылыми — педагогиялық негіздерін меңгеруі - маңызды мәселелердің бірі. "Мектептегі оқу - тәрбие үрдісін жаңаша дамыту, яғни оның нәтижесінің көңіл толарлықгай болуын қадағалау жаңашыл педагогтардың қолында.

Окушыларға көркемдік білім беру мен эстетикалық тәрбиені халықгың ұлттық, мәдени мұрасымен, яғни халық композиторлары Құрманғазы, Дәулеткерей, Дина, Тәттімбет, Есбай т.б. классикалық күйлерімен байланыстыра отырып жақсарту көзделген. Әсемдік сезімін дамыту, көркемдік талғамын тәрбиелеу, өнер шығармаларын сүйіп, туған жерінің табиғатын, оның сол аймақга мәдени ортаны калыптастырушы ретіндегі маңызды қызметін жүзеге асыру керектігін бағалай білуге қабілеттерін қалыптастыру керек.

Оқушылардың музыкаға деген тиянақгы ынтасы мен сүйіспеншілігін тәрбиелеу, бірлесе отырып оркестрде ойнау, ән айту, олардың музыкалық қабілетін (есіту, ырғақ, есте сақгау) қалыптастырумен катар, ортақ табысқа қуана білу, эстетикалық талғам сезімдерін дамытуға тәрбиелейді. Үлкен салтанатга кештерде, мейрамдарда ұйымдастырылған мәдени-көпшілік шаралар оқушыларды ортақ бір іске, мақсатқа топтастырып, достыкқа, ынтымақка жетелейді.Бәрімізге белгілі біздін, республикамызда үш кезенді баспалдақган тұратын музыкалық білім беру жүйесі (балалар музыка мектебі, колледж, консерватория) калыптасқан. Соның ішінде музыка мектебінде калауынша белгілі бір музыка аспабын оқып меңгеремін деген балаға жағдай жасалған. Музыкалық мектепте болашақга кәсіби музыкант болам деген де жөне әуесқой өнерпаздар да өнердің калаған саласывда оқи алады.

Осылардың соңғылары көптеп саналады. Сондықтан да мектептің оқыту өдісгемелікжөнетөрбие жұмыстарының негізгі бөлігі еуесқойлардың музыкалық сауаттарын ашып, таланттардың өсуіне бағытгалып кұрылған.

Сөйтіп алғашқы музыкалық білім беруді дамыту екі бағытта жүреді: біріншісі "терендетілген", яғни болашақ музыка колледжінің оқушыларын, лауреаттарды, мықты кәсіби музыканттарды тәрбиелеу; екіншіден жалпылама, кең көлемде казақ халқының ұлттық дәстүрдегі өнер түрлерін камтитын музыка жанрларына тәрбиелеу.

Барлық өнердің шыққан түпкі тамыры бір болғандықтан, балалардың көркемөнер шығармашылықгарының бірнеше түрін өзара байланыстыра отырып, бір шаңырақтың астында дамытуға казіргі кезде мо-лынан мүмкіншілік бар. Ол, әрине өнер мектептері. Оку орындарының бүвдай типтегі түрлері өткен ғасырдың 80-ші - 90-шы жылдарында Ресейде кеңінен тарай бастады.

Өткен жылы ашылғанына 40 жыл толған М. Қой-шыбаев атындағы балалар музыка мектебінде өткен ғасырдың 2001 жылдарнан бастап, әр жылдарда негізгі музыка мамандыкгарынан баска хореография, бейне-леу, дәстүрлі әншілік (халық әні), ән айту (вокал), бас қобыз, скрипка кластары ашыла бастады.

Қазіргі уақытга мектепте 5 бөлім жұмыс істейді: фортепиано, қобыз — сырнай, домбыра, музыка теориясы және хореография. Ал, оларда тербиеленушілер 9 мамандық бойынша білім алады. Мектепте оқушы-лар саны 550-ге жетіп, жылдан - жылға өсіп келді, оларга 45 мұғалім дәріс береді.

Мектептің көптеген окушылары қатарынан қос мамандықга бірнеше бөлімде оқиды. Бұл балалардың уақытын үнемдейді. Егерде, ол мамандықгарға окута-тын оқу орны өр жерде болса, балаларға тиімсіз болған болар еді.

Екінші жағынан өнердің аралас түріне катысты оқушылардың ойлау кабілеті, дүние танымы кеңейіп, музыкалық шығарманы жақсы түсініп орындауға септігін тигізеді.

Соңғы кезде окушылардың ішінде ән салуға "Вокал" класына түскісі келетін талапкерлер көп. Оларға кәсіби педагог — вокалистер сабақ беріп, дауыстарын қоюда жөне ол өз нәтижесін беріп те келеді.

Сонымен кдтар балалардын арасында Ісазір эстрадалық өн айту модаға айналды. Бұл уақыт талабы. Казіргі "Жас қанат", "Суперстар КZ" конкурсында ән салу мәдениетінің каншалықгы деңгейде екенін өзіміз көріп отырмыз. Егерде сол қатысушылар бала кезден эстрадалық вокалмен айналыскан болса, олардың ырғақгы сезініп, интонацияны таза алуда көп қиындықгар көрмеген болар еді.

Білім берудің қазіргі жаңа құрылымы жөне оқу-әдістемесі мазмүнының өзгеруі оқытушылардың кәсіби шеберліктерін жаңартуын; шығармашылық ізденістерін қажет етіп отыр. Ал бұл жұмыстарға қол жеткізу үшін мектепішілік өдістемелік қызметгі жаңа сатыға көтеруді талап етеді. Осы бағыттағы жүмыстар музыка мектебінін, әдістемелік кеңесіне және белім меңгерушілеріне үлкен жауапкершілік жүктейді.

Біздің мектептегі оқу - тәрбие жоспарының бір саласы осы тақырыпқа бағытталған. Әдістемелік жұмыстар мектебіміздің "Окушылардың білім, білік дағдыларын калыптастыра отырып шығармашылыкқа баулу" тақырыбына негізделген.

Мектептің әдістемелік құрамына 5 бөлімше меңгерушілері және 6 филиал меңгерушілері кіреді. Барлық әдістемелік жұмыстарды мекгептің әдістемелік кеңесі басқарады.

Мұғалімдердің кәсіби шеберлігін арттыру және шығармашылықпен жұмыс істеу бағытында өдістемелік кеңес қалалық әдістемелік кабинетімен, Құрманғазы атындағы облыстық балалар музыка мектебімен, Н. Тілендиев атындағы Кіші өнер академиясымен, Дина атындағы музыка колледжімен, облыстық Білім Департаментімен , ОКБА институтымен жөне Х.Досмүхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің "Музыкалық білім беру" кафедрасымен тығыз байланыста.

2004 жылдан бері мектеп әкімшілігі ОКБА институтымен бірлескен облыстық семинар, курстар өткізіп, мұғалімдер: Қ.Кицңев, АЕскалиева, С.Кабие-ва, З.Күмашева, Ш.Мұқанбетқалиевалардың іс –тәжірибелері облыс көлемінде таратылды.

Соңғы мезгілде жоғары оқу орнымен іс — тәжірибе алмасу, оркестр репертуарын байыту мақсатында Х.Досмухамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің "Музыкалық білім беру" кафедрасын сыртгай оқып бітірушілері "Оркестрді дирижерлау" пәні бойынша мемлекеттік емтиханды мектептің мүғалімдерінен құрылған М. Қойшыбаев атындағы қазақ ұлт — аспаптар оркестрімен тапсырып келеді.

Білім сапасы мұғалімдер жұмысының нәтижесі. Әрине, бұл мектепте өткізіліп тұратын академиялық концерттерде конкурстар мен байқауларда, түрлі мәдени — көпшілік шараларда көрініс табуда. Мүғалімдердің еңбегінін нәтижесінде оқушылар "Жас музыканттар" байкауларымен баска да түрлі конкурстарда калалық, облыстық және республикалық деңгейде жеңімпаз атанып жүр.

Окушылар мен мұғалімдердің кәсіби шеберлігін арттыру мақсатында, мектепте окушылардың екі ұлт — аспаптар оркестрі, қобызшылар ансамблі, екі балалар хоры, бишілер тобы, мүғалімдерден құрылған

М. Қойшыбаев атындағы қазақ ұлт - аспаптар оркестрі және оқутушылардьщ концертгік тобы жұмыс жасайды. Жылдан - жылға мектепті үздік бітірген окушылар саны көбейіп, өз мамандықгарын жалғастыруға музыка колледжіне түсушілер саны артып келеді.

Келешекте Қазақстанның қарыштап дамуына өз үлесін қосатын бүгінгі оқушы — ертеңгі азамат болғандықтан, оқу - тәрбие үрдісін жаңартып, білім сапасын арттыру - ұстаздың басты мақсаты және міндеті.

 3.2.3 Музыка пәндеріне арналған жалпы бастауыш мектеп бағдарламасының мәні

 Қазіргі кезде жалпы білім беру қазақ орта мектептерінде музыкадан жаңа бағдарламалар жасалуына байланысты жаңа оқулық, оқулық құралдар оған қоса нота хрестоматиялар бар. Бастауыш сыныптарға арналған бағдарламаларымызға шолу жасауымызға уақыт келді. Ақыл-кеңес, пікір-талас кезеңдерін туғызып әр бағдарламаға тоқтаймыз. Кеңес дәуірінде біздер Бейсенғали Ғизатовтың оқулығымен балаларды музыка өнер саласына тәлім-тәрбие берді. Ол кездегі мақсат балаларды отанымызды, социолизмді, көсемдерімізді мақтау етіп, патриоттық тәрбие болғасын барлық әндер музыкалық шығармалар осы дәуірді мақтап социализмге деген сүйіспеншілікті білдіріп, орысша әндердің мәтінін аударып жүрдік. Музыка сабағын құрғанда кеңестік құрылысты мақтан еттік, сол кезде ежелден қалыптасқан қазақ халқының өмірі мен салт-дәстүрі халқымыздың ән-күйін тіршілік-тұрмысын, әдет-ғұрпын ұмыттық, оған қазіргі уақыт куә. Одан кейін бізге ұсынған академик Д. Кабалевскийдің музыкалық-эстетикалық бағдарламасы (1973 жылдан бастап ) шықты. Кейін Мұрат Балтабаевтың «Елім-ай» бағдарламасы, Абдулхамит және Сара Райымбергеновтардың бағдарламасы. Қазіргі кезде Қызылорда университетінің бағдарламасы дүниеге келді. Шығып жатқан жаңа оқулықтар, оқу құралдар, оған қоса хрестоматиялар ,сондықтан сұрақ туады музыка сабағын қалай жүргізіп жатырмыз, бастауыш сынып оқушыларына қандай эстетикалық тәрбие беріп жатырмыз, балалар қазақ өнерінің сан-алуан жанрларын біле ме, бұл: ән, би, күй, марш, сурет, домбырада ойнау, айтысқа қатысу, мақал-мәтелді ұғу, өлең жазу дегенді біле ме, соған үйрене ме, үйрете ме, оның ішінде олардың ақыл-ойы, сана-сезімі, мінез-құлқы ары қарай барсақ ұлттық-намысы оянды ма? Өз мәдениетін, тілін білу ең бірінші міндет. Соған тәрбиелеу, оқыту біздің парызымыз. Сонымен қандай бағдарламамен жұмыс істеп жүрміз, не үйретіп жатырмыз, қандай әндер айтып жүр деген ой келеді. Сонымен «Елімай» бағдарламасы көптеген проблемалар өнер танымдық зерттеу деңгейінде шешілмегендіктен дәстүрлі, көркем мәдениетті, оның ішінде музыкалық мәдениетті де оқыту күрделене түседі. Мұның өзі сайып келгенде метадологиялық тұрғыдан обьективті қиындықтар туғызады. Осы мәселені зерттеу мақсатымен бұрынғы өткен ойшылдарымыз Әлфарабидің, Абайдың, Шоқанның, Ыбырайдың, зерттеушілер Марғұланның, Ақышевтың, Қоңыратбаевтың, Ерзаковичтің, Сарыбаевтың, Бердібаевтың музыка танымдылық еңбектерімен Жарықбаевтың педагогикалық ізденістеріне ден қойдық. Тұтастай алғандағы музыка мәдинетінің негізіне көз жүгірте отырып қазақтың халықтық және кәсіби музыка өнерінің мән-маңызын табиғаттың даму заңдылықтарын жан-жақты зерттеу нәтижесі Қазақстан жағдайында музыка мұғалімін кәсіби даярлау барысындағы бастапқы теориялық пайымдауларды қайтадан ой елегінен өткізуге итермеледі. Бірінщі ұлттық музыка шығармалары өздерін қоршап тұрған этномәдени контекстен тысқары талданады оның шешімін табу өнердің педагогика саласының ғана емес сонымен бірге этнография, фольклор, музыкалық психология және тағы басқа салалар білімдер болуды талап етеді.

 Екінші музыкалық терминологияны зерттеу музыка мұғалімінің кәсіби даярлығын арттырудың қажетті бөлімі. Қазақтың музыкалық терминологиясы ықпалдық қуаты зор құрал. Ол поэтикалық образдар мен суреттерді қалыптастыруға қатысады. Образдық-эмоциялдық әлеміне неғұрлым терең бойлауға ықпал етеді. Онсыз музыкалық тізімдік, қисындық компоненттерін және оның дамуының тарихи процесін түйсіну мүмкін емес.

 Үшіншіден музыканы дәстүрлі көркем мәдениеттің ажырамас бір бөлігі ретінде яки оның өнердің күллі салаларымен жүйелі байланысын үзбей оқып үйрену қажет, бұл жерде;

 а) мифологияға, ертедегі әбсәнә аңыз материалдарына;

 б) халық ақындардың шеберлерінің өнер пір тұтынушылардың жадына арқа сүйеу керек.

 Сондай-ақ ұғыну процесін образдық, рәміздік деңгейден көркемдік-эстетикалық деңгейге көтеру үшін оларға идеялардың мән-маңызын түсіндіру керек. Тау-тастағы бейнеленген жануарлардың құстардың, табиғаттың және басқа да рәміздік денелердің сырт пішіндері, дүниенің түзілімі мен реті жөнінде ертедегі адамдардың дүниесі, өз бетімен танып білу үлгісі оның ғарышы туралы дерек беріледі.

 Қазіргі уақытта жергілікті ұстаз-сазгер, тәжірибе жолдарында жүрген адамның бірі Назымбек.Дүкенбай .Сәбитұлы көп жылдай мектеп саласында музыка сабағын бере жүре, Кереку-Баянауыл аймағында өзі шығарған балама-авторлық бағдарлама жасауда.

Қазақ мектебінің бастауыш сыныпқа арнапмузыка сабақтарына өзінің балама-авторлық бағдарламасын жазды. Тәжірбеден өткен, министрлік көлемінде сарапқа түскен бағдарламасы дүниеге келді.

 Жай ғана бағдарлама жасау емес,оқу-әдістемесі н жасауда.Ол деген бағдарлама оқу құрал,оқулық,үнтаспалар т.б. Бұл қазіргі уақытта жаңалық ретінде көрінеді:амандық болса Ш.Құлманова, А.С.Райымбергеновтар бағдарламасының мемелекет денгейінде тәжірбеде жүрсе ,нұр үстіне нұр болады деген үміттемін.

  «Елім-ай» бағдарламасында 90-жылдары «Сарыарқа», қазақтың кеңестік туралы астасып жататын дала образы.

 1) «Тұлпар» киелі хәм антропомофорыфтық жануар ретінде жылқы образы;

 2) «Аққу» ұлы өмірдің бастауының мәңгілік басталуы ретінде аққу образымен аталды. Халық аңыздарда, ертегі де күйлер де аққу-құстар патшасы, ғажайып қаһармандардың анасы, сұлулық пен қайырымдылықтың жаршысы төтем;

 3) Шығармашылықтың түп-түріндегі дәстүрлердің тұрақтылы тұтастай алғанда қазақтардың мәдениетінің деңгейін сипаттайды. Сондықтан музыка мұғаліміне фольклорды қабылдау ерекшелігін оның коммуникативтік айырмашылықтарын, көп эелементтерін, халық шығармашылықтарының синкреттік формасы ретінде біртұтас екендігін игеруі тиіс;

 4) біздің тұғырнамамыздың ең негізгі тұжырымдардың бірі - өнердің интеграциялық принципі болып табылады, яғни дыбыстың тілі, түсі, қозғалыстары, оюлар белгілі бір идеяны нұсқап тұрады. Бұл музыка мұғалімінің жан-жақты болуын талап етеді.

 5) Біздің пайымдауымыздағы өте-мөте маңызы ретінде өлкетану аспектісін атап өтеді;

 6) музыкалық сайыстың жарыстық түрлері: айтыс –тартыс т.б.

 Би қимылдары әр халықтың дәстүрі әдет-ғұрпы салтын, тұрмыс тіршілігін айнытпай таныта алатын өзіндік ерекшеліктері бар. Би өнерін насихаттау , үйрету, жаттықтыру мақсатымен «Елімай» бағдарламасына ендіріп отыр. Сабақ процесінде би қымылдарын үйренгенде өнердің барлық түрлерімен байланыстыра отырған жөн. Қазақ халқының ою-өрнектері қандай өрнек болмасын адам баласы өзін қоршаған дүниеде алғаны ежелден мәлім. Сондықтан жалпы өрнек атауларының мағынасына қарай мынадай топтарға жіктеуге болады:

 1) қазақтың таңба белгілері;

 2) жануарлар әлеміне арналған ою-өрнектер, яғни малдың денесіне, ізіне байланыстырылады;

 3) құстарға байланысты өрнектер және құрт-құмырсқаға байланысты өрнектер;

 4) адам анатомиясымен аталатын өрнектер;

 5) жер-су, өсімдік, гүл, жапырақ, бұтақ бейнелі өрнектер;

 6) қару-жарақтарға байланысты, үй шаруашылығында кездесетін түрлі құрал-саймандар атымен аталатын өрнектер.

 Қазақтың ауызекі шығармашылығы баланың музкалық-эстетикалық тәрбиесінің қалыптасып дамуында үлкен маңыз атқарады. Халықтың ауызекі шығармашылығының кейбір салалары балалардың жас ерекшеліктеріне тәрбиелік мәніне алынған. Олар мақал-мәтелдер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, балалар ойындары, ертегі аңыз-әңгімелер.

 «Мұрагер» бағдарламасы

 Мақсаты: өзінің дінін, тілін, дәстүрін, әдет-ғұрпын білу халқымыздың асыл қазынасының мұрагері сезінетін, өз елін туған жерін ата-мекенін сүйетін азаматын тәрбиелеу.

 Бағдарлама қандай педагогикалық міндетерді көздейді?

 1) домбыра сүйемелдеуімен, ән айтып, күй тартуды үйрету, қазақтың басқа да халық аспаптарын меңгеріп, айтыс өнерімен таныстыру;

 2) қазақтың қолөнер түрлерін үйретіп, оқушылардың көркемдік ой жүйесін қалыптастыру;

 3)балалардың шығармашылық ынтаныс, ой-өрісін, фантазиясын, қиялын дамыту;

 4)дәстүрлі өнеріміз арқылы қайырымдылыққа, адамгершілікке, ізгілікке тәрбиелеп, мәдениетті жан-жақты адам етіп шығару.

 Бағдарламаның ең негізгі мақсаты: балаларға домбыра үйрету арқылы олардың жалпы халық өнеріне деген ынтасын арттыру. Бағдарлама домбыраның, күйдің алуан саз иірімдерін құлақпен түйсіну сияқты нотасыз үйрету әдістемесіне негізделген. Ұжымды түрде жаңа нота әдістемесін ұсынған болатын.

 ҚОРЫТЫНДЫ

 Халық тағылымы арқылы музыкалық өнер – балаларды тәрбиелеу құралы. Халық музыкасы сезімді, көңіл-күйді оятады, ал көңіл-күй психологиялық күйді тұрақтатады. Психологиялық күй адам санасында өмірге деген белгілі дәрежелі қатынасты бекітеді. Музыка өмір қозғалысында даму динамикасында шындықты бейнелейді. Музыканың мазмұны сезім, эмоцияға көңіл-күй болып табылады. Бүкіл өмірінде сақталынып қалатындай музыканың адамдарға әсері ерте жастан қалыптасуы тиіс. Музыкалық іс-әрекеттің барлық нысандары ол балалардың музыкалық тәжірибесі белсенді түрде музыканы қабылдауы, олардың шығармашылық қабілеттерін білімдері мен дағдылары – осылардың барлығы да оқушының музыкалық мәдениетінің байуындағы алғы шарттар. Кең мағынада халықтық педагогика, халықтық тәрбие, халықтық музыка арқылы музыкалық қабілетті дамыту, бұл адамның бойында рухани қажеттіліктерді, оның адамгершілік түсініктерін, зерделілігін, идеялық-эмоцияналдық тәрбиені дамыту және тіршілік құбылыстарының эстетикалық бағасын қалыптастыру. Осы тұрғыдағы халық музыкасын дамыту ол – адамды тәрбиелеу дегенмен пара-пар. Тар мағынада музыкалық тәрбие беру – бұл музыканы қабылдауда қабілеттілікті дамыту, ол әр түрлі формадағы музыкалық іс-әрекет арқылы жүзеге асады, осыдан адам бойында музыкалық мәдениеттілік қалыптасады. Рухани дүниетанымын дамыту және пән әдістемесін үйрету дегеніміз ол балалармен музыкалық тұрғыдан жұмыс жасайтын, мақсат-міндеттерден, мазмұны, нысандары мен әдіс-тәсілдерді үйрететін пән. Ол музыканың өмірі мен байланысын ұлттық мәдениеттің ерекшеліктерін, әдебиет пен халық ауыз әдебиетін, бейнелеу өнері мен тарихтың байланысын сол аймақтың, халықтың тұрмысы мен салт-дәстүрінің байланысын оқып үйрететін пән.

 Әдістеме – дидактикалық қағидалар негізінде әдіс-тәсілдер, мақсаттар мен міндеттер оқу-тәрбие үрдісін құратын педагогиканың бір саласы болып табылады.

 Халық музыкасы, халық әуені мен әуезі – тұлғаны оның сана-сезімін, құндылық қондырғысын, мінез-құлқын, адамгершілік қабілетін қалыптастырудағы ең күшті құрал. Қазақ халқының музыкалық мәдениеті – ұлттық ерекшелік болып саналады. XX ғасырдың музыка – тануында бүкіл дүниежүзінің музыкалық мәдениеті дамуы жағынан алуан түрлі екендігі бәрімізге мәлім, әрбір мәдениеттің музыка феномені әр түрлі болады да, тарихи жағында да әр түрлі болды. Мысалы, Еуропада ортағасырлық кезеңде тек шіркеулік музыканы қаласа, жаңа дәуірде шіркеулік музыкамен қатар театрлық музыка таныла бастады. Жаңа дәуірде фольклорлық мәдениетті әзәзіл қуғыннан басталды. XV-XIX ғасырда фольклордың композиторлық шығармашылығы зор болды. Алайда, фольклор бағалы әрі ерікті сала ретінде тек XX ғасырда тыңдармандардың ықыласын жаулап ерекше музыкалық құндылыққа айналды. Бұл өзгерістер жаңа, бұрын-сонды болмаған мәдениеттің бір түрі – көпшілікке музыканың дамуына үлкен әсер тигізді.

 Шығыс музыкалық мәдениетінің Еуропалық мәдениетінен ерекше айырмашылығы бар. Біріншіден, музыканың әлеуметтік орны жағынан Еуропалық жүйеден өзгеше: көптеген шығыс мәдениеттерінде соның ішінде қазақ мәдениетіндегі музыкалық арнайы концерттік формасы қалыптасқан жоқ. Бірақ оның үні басқа формалармен араласып кеткен. Мысалы, исламдағы музыка немесе дін салтының бір бөлігі- құран, азан әуендері немесе музыкалық- ақындық поэтикалық түрінде, қонақ-жайлы дәстүрінде, той-думандар да кездеседі.

 Екіншіден, музыкаға ерекше жанр жүйесіне тән. Міне, осылай, ислам дүниесінде театрлық музыка, опера, балет тағы басқа болған жоқ. Еуропадағыдай ең күрделі жанр симфония емес, моком болды. Бірақ ол симфония сияқты дүниежүзінің құрамына, тәртібіне, жоғарғы рухани құндылықтарға сипаттама береді.

 Қазақ музыкасы – ислам дүниесіне жақын болғандықтан, оның концептуалдық жанры-күй, жыр және айтыс.

Жалпы қорыта келе айтқанда оқушыларда музыка өнеріне дүниетанымын қалыптастыруда, халық қазынасын, халық тағылымын халық музыкасын тыңдатудың үлкен маңызы бар. Ал балалардың қаншалықты музыканы қабылдай алу дәрежесі мұғалімнің шеберлігіне және сабақта әдістемелерді дұрыс қолдана білуіне байланысты. Оқушылар музыканы қоршаған ортаны, өмір мен адамның сезімін бейнелейтін құралы ретінде түсінеді.

Әдебиеттер тізімі

1. Ақынжанов М. «Қазақтың тегі туралы», Алматы, ҚБМБ, 1956ж.

2. Асқарбекова Ғ. Қазақстан мектебі «Айтыс өлеңдерінің тәрбиелік

мәні» 2001 ж, №2, 40-43 б.

3. Балтабаев М.Х. «Педагогическая культурология». - А., 2000. 178.-183 б.

4. Басенов Т.К. «Орнамент Қазақстана в архитектуре». - А., Изд. Ан.

КазССР, 1957, 7-126 б.

5. Ғабдуллин Ж. Таңдамалы 2 бас. – А., «Жазушы» 1985, 177 б.

6. Еңсепов Ж., Ысқақов Б., «Музыка жалпы орта білім беретін мектептің

5-6- сыныптарына арналған бағдарламалар» Алматы: РОНД, 2003.

7.Есжанов Г. «Музыка сабағының тәрбиелік маңызы. Бастауыш мектеп». 2000 ж. №3 9-10 б.

8. Жайымов А. , Ысқақов Б., Еңсепов Ж., Сәрсенбенов Ж. «Музыка,

оқыту әдістемесі» Алматы: Атамұра, 2001.

9. Жұбанов А. «Ғасырлар пернесі». Алматы, 1969, 15 б.

10.Жұмабаев М. «Педагогика». Алматы, 1992.

11. Күлманова Ш.Б. «Музыка пәнінің бағдарламалар жинағы». Алматы.

1996.

12. Казыханова Б.Р. «Эстетическая культура казакского народа. Алматы,

1973».

13.Қалиев С., Базилов Ж. «Қазақ халқының салт дәстүрлері және демократ ағартушылары», Алматы, РБК, 1993..

14.Қалиев С., Жарықбаев Қ. «Қазақ тәлім – тәрбиесі», Алматы, «Санат», 1995.

15.Қалиев С, Ш.Майғаранова,Г.Насынбаева «Жеке тұлға.Оның ерекшелігі қандай?», «Ұлағат», 200-№40-58 б.

16.Қалиұлы С. «Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы», Алматы, «Білім», 2003.

17. Қалиев С. «Халық педагогикасын насихаттаудың маңызы мен мәні».

Мұрагер, 1992, том 2, 24-38 б.

18.Қазақ халқы қолөнерінің мәдениеттанулық негіздері. Автореферат.

Қ.Р. 2000., 22-26 б.

19.Л.Т. Құрманбаева мәдениетіндегі дүние суреттемелерінің рәміздік

негіздері. Автореферат А. 2004. 30-35 б.

20.М.Ш. Өмірбекова Ою-өрнек салып үйрен. Қазақ халқының дәстүрлі өнері «Алматыкітап» ААҚ. 2004. 2-7 б.

21. Музыкалық-эстетикалық тәрбие туралы. //Қазақстан мұғалімі. 1989 ж. 21 апрель.

22. . Мұқанов С. «Халық мұралары», Алматы, «Қазақстан», 1994.

23. Нилибаев «Педагогические взгляды Абая», Халық мұғалімі, 1946.

24. Плахов В.Д. Традиции и общество, М. 1982. 64-79 б.

25. Райымбергенов А., Райымбергенова С., «Мұрагер бағдарламасы»

Алматы, 1994.

26.Рувинский Л.И. Нравственное воспитание подростков /М: Издательство Московского университета/, 1997.

27. Сатериненов Бақытжан Меңдібекұлы Қазіргі қазақстан мәдениеті

дамуының негізгі бағдарлары мен қайшылықтары. К.Р. А. 2000, 205 б.

28. Скатеризиков В. Х. «Принципы нравственного воспитания» М.

Профиздат, 1974.

29.Табылдиев Ә.«Қазақ этнопедагогикасы», Алматы, «Санат», 2001.

30. Табылдиев Ә. «Халық тағылымы», Алматы, «Санат», 1992 ж.

31.Ұзақбаева С. «Тамыры терең тәрбие», Алматы, «Білім», 1995.

32. Ұзақбаева С.А. Оқушыларға музыкалық-эстетикалық тәрбие беру.

Алматы, 1998.

33. Ұлт тағылымы №3. 2004. 25-бет.

34. Ұлт тағылымы №4. 2004. 45-бет.