Қаржы | Қазақстан республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясаты
Мазмұны
Кіріспе
5
I тарау. АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯ-ЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
7
1.1. Қазақстан Республикасы ақша жүйесінің құрылу ерекшеліктері
7
1.2. Неие жүйесі және мемлекеттің ақша-несие саясаты
10
1.3. Ақша-несие саясатының негізгі құралдары
19
II тарау. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ АҚША-НЕСИЕ ЖӘНЕ ВАЛЮ-ТАЛЫҚ САЯСАТЫ
25
2.1. Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банк бойынша ақша-несие саясаты
25
2.2. Валюталық реттеу және бақылау
34
2.3. Ұлттық Банктің алтын валюталық активтерін басқару.
45
III тарау. ҚР ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ПЕРСПЕКТИВА-ЛАРЫ
54
3.1. Айналымдағы нақты ақшаға сұранысты талдау және инфляция
54
3.2. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің 2007-2009 жылдарға арналған ақша-несие саясатының даму бағыттары
61
Қорытынды
66
Қолданылған әдебиеттер 70
Қазіргі заманға сай экономикалық жүйені қалыпты құрылымдауды қамтамасыз етуде маңызды роль мемлекетке тиесілі. Мемлекет өзінің пайда болған тарихынан бері келе заңдылықты, реттілікті ұлттық қауіпсіздікті ұйымдастыру мен қатар экономика сферасында белгілі бір функцияларды орындап келеді. Мемлекеттік реттелген экономиканы ұзақ тарихқа ие. Ертеректе капитализмнің өзінде Еуропада бағалар ұсыныспен, тауар сапасын және қызметтерді пайыздық мөлшер және сыртқы сауданы бақылаушы орталық болған. Қазіргі жағдайда кез-келген мемлекет ұлттық экономиканы реттеуді, әртүрлі дәрежедегі экономикаға мемлекеттің араласуы арқылы жүргізеді. Мемлекеттік және нарықтық реттеу қандай үлесте болуы керек, мемлекеттік араласудың бағыты және шекарасы қандай деген сұраққа, пікірлер қадамдардың кең пікір спектірі бар-ол толық мемлекеттік монополизмнен шеткі экономикалық либерализмге дейін. Бірақ мемлекеттің белгілі бір функцияларды атқару керектігі міндетті. Бұл «Кейнсиандық ревалюция» кезінде және бір дәлелденді, онда нарықтық экономикаға кассалық көзқарасқа төңкеріс жасады және экономикалық құлдыраудың өздігінен тұруы мүмкін емес екенін дәлелдеді.
Аса жоғары мәртебелі экономикалық докторлар ішінен ешкім ұлттық үкіметтен елдің экономикалық жағдайына жауаптылығын алып тастамаған. Олай болса экономиканы мемлекеттік реттеу елдің экономикалық және әлеуметтік дамуында аса маңызға ие. Мұнда экономиканы реттеуді жүзеге асыру арқылы мемлекет экономикаға әсер етудің әдістерін және кең қатар жүйелерді қолданады, бюджет, салық, несиелік ақша саясаты, экономикалық заңнама және .т.б.
Кез-келген экономикалық жүйеде, салық ішінде нарықтық экономикада мемлекет белгілі мөлшерде экономикалық обект ретінде, құқыққа ие және мәжбірлеуге мумкіндігі бар, құрауын ретінде қатынасады, мысалы; салық саясаты аясында, мемлекеттік заңнамада. Мәжбірлеу көбінесе саясаттық философияға, қоғамдық артық қызығушылыққа бас иуді талаб етуге негізделеді.
Қандай болғанда да, мемлекет әрқашанда, барлық уақытта да, барлық елдерде де экономикалық құрлымдануында басты назар аударған және соның нәтижесінде қоғамның дамуына тұтас әсер етеді. Олай болса мемлекеттік реттеу экономиканы құрудың маңызды бөлігі, және сондықтан назар бөлуге тұралық нарықтық экономикада мемлекет алдында тұрған көптүрлі міндеттер мемлекеттің экономикалық орындау функцияларын анықтайды. Бұл функцияларды орындалу процесінде мемлекет алдында тұрған мәселелерді шешу үшін мемлекет үкімінде құралдар қатары бар, олардың ішіндегі маңыздылары фискалдық және ақша саясаты әлеуметтік саясат және кірістерді реттеу саясаты сыртқы экономикалық саясат және басқалар.
Ақша саясаты осылардың ішіндегі ең маңыздыларының бірі. Ақша массасын реттеу арқылы мемлекет бағаға, инвестициялық жобаларға және тұрғындар тұтынуына, ұлттық өнім көлеміне, инфляцияға және экономикалық өсу қарқынына әсер етеді. Ақша саясаты, фискальды саясат сияқты, тұрақтандыру жүйесі ретінде қызмет етуі мүмкін, бірақ экономикаға теріс те әсер етуі мүмкін. Ақша саясатынсыз инфляциямен күресу мүмкін емес.
Ақшалай-несие саясат арқылы мемлекет ақша қатынасы экономикалық реттеу шаралары жиынтығы және несиемен түсіндіріледі, олар инфляция деңгейі және динамикасына әсер ету жолымен тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз етеді. Инвестициялық белсенділікті және басқа маңызды макроэкономикалық процестерді тұрақты етеді.
Ақшалай-несиелік саясат-нарықтық экономиканың дамуы үшін қолайлы жағдайды қамтамасыз ету мақсатында жалпы өндірісті мемлекеттік реттеудің маңызды әдісі.
Ақшалар мыңдаған жылдардан бері өмір сүріп келеді. Орталық банктер тарихи сахнада салыстырмалы жақында пайда болған. Орталық банктердің заманға сай әдістеріне келсек, оның құрылуы ақша және комерциялық банктер экономикасында орталық банк функциялары анықтала бастағанда пайда болды.
Бүгінде кез-келген, ең кішкентай мемлекетте, елде өздерінің орталық банкі бар. Ол 2 негізгі міндетті орындайды. Бірінші міндеті –орталық банк банктік және қаржылық жүйенің тұрақты құрылымдануын қамтамасыз етуі қажет. Жеке оның қарағанда ол қаржылық тұғырықтың туындауын ескерту қажет, ол көп делдалдық институттар бар қаржылық жүйеде өте ықтималды. Бұл міндетті орындауда орталық банк несие беруші ролін соңғы инстанцияда атқарады.
I тарау. АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Қазақстан Республикасы ақша жүйесінің құрылу ерекшеліктері
Ақша жүйесі-бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық заңдылықтармен бекітілген ақша айналысын ұйымдастыру формасы.
Ақша жүйесінің өзіне тән типтері және элементтері болады. Ақша жүйесінің типі бұл ақшаның қандай формада болуын сипаттайды. Осыған байланысты ақша жүйесінің мынадай типтерін бөліп қарайды:
• метал ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауары тікелей
айналыста болып отыр, ақшаның барлық қызметтерін атқарады, ал несиелік ақшалар металарға ауыстырылады:
• Несиелік және қағаз ақшалар жүйесі, яғни алтын айналыстан
алынып тасталып, оның орнына несиелік және қағаз ақшалар айналысқа түседі.
Метал ақша айналысы екіге бөлінеді:
1. Биметаллизм-жалпыға балама рөлі екі бағалы металға (алтын мен күміске) негізделген ақша жүйесі.
Биметаллизмнің үш түрі болған:
- қос валюталы жүйе, яғни мұнда алтын мен күмістің арасындағы
шекті қатынас, металдардың нарықтық құндарына байланысты белгіленген;
- Қатар жүретін валюталар жүйесі, яғни мұнда бұл қатынас
мемлекет тарапынан белгіленген;
- Ақсақ валюта жүйесі, яғни мұнда алтын және күміс монеталары
заңды төлем құралы қызметін атқарады, бірақ бірдей негізде емес, себебі күміс монеталарды жасау жабық түрде жүзеге асырылып, алтын монеталарды жасауға ерік берілді.
Биметаллизм ХVI-ХVII ғғ. кеңінен тарап, ал Европа елдерінде ХIХ ғ. дами бастады. Бірақ та биметалдық ақша жүйесі капиталистік шаруашылықтың даму қажіттілігіне сәйкес келмеді, себебі екі металды құн өлшемі ретінде қатар пайдалану ақшаның бұл қызметінде қарама – қайшылық тудырады.
Нәтижесінде, жалпы құн өлшемі ретінде қызмет ететін бір ғана металдың болуы талап етеді. Сөйтіп, биметаллизм ақша жүиесінің орнына монетализм ақша жүйесі келеді.
2. Монометаллизм – бұл барлығына бірдей балама және ақша
айналысының негізгі ретінде бірғана метал (алтын немесе күміс) қызмет ететін ақша жүйесі.
Күміс монометаллизм Ресейде 1843-1852жж қызмет етті.
Атын монометаллизмі (стандарт) алғаш рет ақша жүйесінің типі ретінде. Ұлыбританияда қалыптасып, 1816ж заңды түрде бекітілді. Көптеген елдерде ол ХIХ ғ.аяғына қарай енгізілді, айтарлық: Германияда-1871-1873жж. Швецияда, Норвегияда және Данияда -1873ж. Францияда 1876-1878жж. Австрияда-1892ж. Ресейде және Жапонияда -1897ж. АҚШ-та -1900ж.
Алтынға ауыстырылатын құн белгілерінің сипатына байланысты алтын монометаллизмі мынадай түрлерге бөлінеді:алтын монета стандарты, алтын құйма стандарты және алтын монета стандарты, алтын құйма стандарты және алтын девиздік (алтын валюта) стандарты.
Алтын монета стандарты –бұл еркін бәсекенің тұсындағы капитализімнің талаптарына біршама сәйкес келе отырып, өндірістің, несие жүиесінің, дүниежүзілік сауда мен капиталды сыртқа шығарудың дамуын қолдады. Бұл стандарт мынадай өзіне тән негізгі белгілерімен сипатталады:
- алтын елдің ішкі ақша айналысында болып, ақшаның барлық
қызметтерін бірдей атқарады;
- алтын монеталарды қоюға рұқсат етеді (әдетте елдің монета
сарайында );
- толық құнды емес ақшалар айналыста жүре отырып, еркін және
шектеусіз мөлшерде алтын монетаға ауыстырылды:
- алтынды және шетел валюталарын еркін түрде сыртқа шығаруға
және ішке алып келуге болатын болды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс тұсындағы бюджет тапшылығының өсуі, оны зайымдар және ақша шығару есебінен жабу эмиссиялық банктердің алтын қорларының көп мөлшерді айналыстағы ақша массасының өсуіне әкеліп, нәтижесінде қағаз ақшаларды алтын монеталарға еркін ауыстыру қаупін туғызды. Бұл кезеңдерде алтын монета стандарты соғысушы елдердің өзінің қызметін тоқтатса, кейінен көптеген елдерде де (АҚШ-тан басқа) тоқтатты. Сөйтіп банкнотаны алтынға ауыстыру тоқтатылады және оны сыртқа шығаруға тыйым салынады, сондай ақ алтын монеталар қазынаға сақталуға жіберіледі. Бірінші дүниежүзілік соғыстан соң жайлаған капитализм дағдарысы тұсында, ешбір капиталистік мемлекет өзінің валюталарын алтын монета стандарты негізінде қалпына келтіре алмады .1924-1929жж. ақша реформасының жүруі барысында алтын стандартына қайта оралып, яғни оның мынадай екі қысқартылған формасы жасалады: алтын құйма стандарты және алтын девиз стандарты.
Алтын құйма стандартының алтын монетадан айырмашылығы, мұнда айналыста алтын монета болмайды және алтын монетаны еркін түрде жасауға тыйым салынады. Мұнда банкноталар, басқа толық бағалы емес ақшалар сияқты алтын құймасына тек олардың сомалары көрсетілген жағдайлар да ғана айырбасталды. Англияда 12,4 кг алтын құймасының бағасы 1700 фунт стерлинг, Францияда 12,7 кг салмақтағы алтын құйма бағасы 215 мың франке теңболды.
Австрия,Германия, Дания, Норвегия және басқа да елдерде алтын девиз (алтын валюта) стандарты бекітіліп, мұнда да айналыста алтын монета және алтын монетаны еркін түрде жасауға болмайды. Мұнда банкноталарды алтынға ауыстырылған шетел валюталарына ауыстыру жүргізілді. Осындай жолмен алтын девиз стандартын қолданатын елдердің ақша бірліктерін алтынға ауыстыру арасында жанама байланыс сақталды.
Сонымен, 1929-1933 жж. дүниежүзілік экономикалық дағдарыс нәтижесінде алтын монета стандарты барлық елдерде бірдей айналыстан алынып тасталынып (мысалға, Ұлыбританияда-1931ж.,АҚШ-та-1933ж.,Франсияда-1936ж).оның орнына алтынға ауыстырылмайтын банкнот жүйесі бекітілді.
Қазіргі ақша жүйесі мынадай элементтерден тұрады: ақша бірлігі, ақша түрлері және эмиссиялық жүйе.
Ақша бірлігі-барлық тауарлардың бағаларын бейнелеуге қызмет ететін, заңды түрде бекітілген ақша белгісі.
Ақша бірлігі ұсақ бөлшектерге бөлінеді. Көптеген елдерде 1:10:100, яғни ондық бөлу жүйесі бекітілген. Мысалға, АҚШ-тың 1 доллары 100 центке тең, ағылшынның 1 функ стерлинк-105 пенсаға, Ресейдің 1 рубілі-100 копеке Қазақстанның 1 теңгесі-100 тиынға және т. с.с.
Қазақстанның ақша бірлігінің-«теңге» деп атаулуы, менің ойымша, оның тарихымен тығыс байланысты болуға тиіс. Айталық, таяауда жарық көрген Қазақстан ұлттық энцклапедиясында теңгенің тарихы былай баяндалады: «Алғаш рет ақғұндар б.з. 1 ғасырда бір беті пехвели, екінші бетіне эфталит (түркі-руни) жазуы бар теңгелер (б.з. 5-6 ғасырлар.) жасап, сауда айналымына кіргізген. Қазақ елі (қазақ халқын құраған негізгі тайпалар) баба түркілер ұлы жібек жолына орналасқандықтан ақша жасау, оны айналымға енгізуі өмір қажеттілігі деп тім ерте қолға алған. 6-8 ғасырларда билеуші рулардың таңбасы қаша алған ру рямізін бейнелеген теңгелер құйя бастаған. Сырдарияның орта алабында өмір сүрген тайпалардың қола теңгелері 6-7 ғасырдың 1-жартысына дейінгі аралықта қолданылған. Бұл теңгелерде ашиде әулетінің рәмізі болған арыстан бейнелеген. Мұндай теңгелерді Суяб, Тараз қалаларында арнайы шеберханаларды құйған. Сонымен қатар Отырар маңындағы қалаларда да түрлі теңгелер жасалған. Біріншісі-сәл ұмтылып, секіргелі тұрған арыстан бейнеленген мыс теңгелер, екіншісінде садақ және шаршы түрінде түркілердің тайпалық таңбасы (дүниенің төрт бұрышын мегзеген рәміз) бейнелеген. Екіншісі үшбұрыш таңбалы (түркінің ана әулетінің таңбасы) теңгелер. Б.з. 704-766 жж. Таразда құйылған теңгелерде «түргеш қағанаты теңгесі» немесе «Түркінің көк ханының теңгелері» деген жазулар болған. Бұл тайпалық дәрежедегі теңге емес, бүкіл мемлекет дәулетін, мүлкін, ел ырысын куәландыратын кепілдеме. 1271 жылғы. Масудбек реформасы ақша айналымында жаңа кезең ашты. Бұл реформа бойынша алтынды ақша орнына қолдану мүлдем тоқтатылып, салмағы 2 грамм, тазалығы 78-81% күміс ақшалар айналымға кіргізілді. 1321 ж. Жүргізген Кебек хан реформасының да үлкен маңызы болды. Ол бүкіл мемлекет атынан «Кебек хан теңгесін» айналымға енгізді. Ақшаның салмағы-8 грамм. Күмістен шыңдап жасаған. «Кебек хан теңгесі» Қазақстанның Испиджаб, Тараз ...
Кіріспе
5
I тарау. АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯ-ЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
7
1.1. Қазақстан Республикасы ақша жүйесінің құрылу ерекшеліктері
7
1.2. Неие жүйесі және мемлекеттің ақша-несие саясаты
10
1.3. Ақша-несие саясатының негізгі құралдары
19
II тарау. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ АҚША-НЕСИЕ ЖӘНЕ ВАЛЮ-ТАЛЫҚ САЯСАТЫ
25
2.1. Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банк бойынша ақша-несие саясаты
25
2.2. Валюталық реттеу және бақылау
34
2.3. Ұлттық Банктің алтын валюталық активтерін басқару.
45
III тарау. ҚР ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ПЕРСПЕКТИВА-ЛАРЫ
54
3.1. Айналымдағы нақты ақшаға сұранысты талдау және инфляция
54
3.2. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің 2007-2009 жылдарға арналған ақша-несие саясатының даму бағыттары
61
Қорытынды
66
Қолданылған әдебиеттер 70
Қазіргі заманға сай экономикалық жүйені қалыпты құрылымдауды қамтамасыз етуде маңызды роль мемлекетке тиесілі. Мемлекет өзінің пайда болған тарихынан бері келе заңдылықты, реттілікті ұлттық қауіпсіздікті ұйымдастыру мен қатар экономика сферасында белгілі бір функцияларды орындап келеді. Мемлекеттік реттелген экономиканы ұзақ тарихқа ие. Ертеректе капитализмнің өзінде Еуропада бағалар ұсыныспен, тауар сапасын және қызметтерді пайыздық мөлшер және сыртқы сауданы бақылаушы орталық болған. Қазіргі жағдайда кез-келген мемлекет ұлттық экономиканы реттеуді, әртүрлі дәрежедегі экономикаға мемлекеттің араласуы арқылы жүргізеді. Мемлекеттік және нарықтық реттеу қандай үлесте болуы керек, мемлекеттік араласудың бағыты және шекарасы қандай деген сұраққа, пікірлер қадамдардың кең пікір спектірі бар-ол толық мемлекеттік монополизмнен шеткі экономикалық либерализмге дейін. Бірақ мемлекеттің белгілі бір функцияларды атқару керектігі міндетті. Бұл «Кейнсиандық ревалюция» кезінде және бір дәлелденді, онда нарықтық экономикаға кассалық көзқарасқа төңкеріс жасады және экономикалық құлдыраудың өздігінен тұруы мүмкін емес екенін дәлелдеді.
Аса жоғары мәртебелі экономикалық докторлар ішінен ешкім ұлттық үкіметтен елдің экономикалық жағдайына жауаптылығын алып тастамаған. Олай болса экономиканы мемлекеттік реттеу елдің экономикалық және әлеуметтік дамуында аса маңызға ие. Мұнда экономиканы реттеуді жүзеге асыру арқылы мемлекет экономикаға әсер етудің әдістерін және кең қатар жүйелерді қолданады, бюджет, салық, несиелік ақша саясаты, экономикалық заңнама және .т.б.
Кез-келген экономикалық жүйеде, салық ішінде нарықтық экономикада мемлекет белгілі мөлшерде экономикалық обект ретінде, құқыққа ие және мәжбірлеуге мумкіндігі бар, құрауын ретінде қатынасады, мысалы; салық саясаты аясында, мемлекеттік заңнамада. Мәжбірлеу көбінесе саясаттық философияға, қоғамдық артық қызығушылыққа бас иуді талаб етуге негізделеді.
Қандай болғанда да, мемлекет әрқашанда, барлық уақытта да, барлық елдерде де экономикалық құрлымдануында басты назар аударған және соның нәтижесінде қоғамның дамуына тұтас әсер етеді. Олай болса мемлекеттік реттеу экономиканы құрудың маңызды бөлігі, және сондықтан назар бөлуге тұралық нарықтық экономикада мемлекет алдында тұрған көптүрлі міндеттер мемлекеттің экономикалық орындау функцияларын анықтайды. Бұл функцияларды орындалу процесінде мемлекет алдында тұрған мәселелерді шешу үшін мемлекет үкімінде құралдар қатары бар, олардың ішіндегі маңыздылары фискалдық және ақша саясаты әлеуметтік саясат және кірістерді реттеу саясаты сыртқы экономикалық саясат және басқалар.
Ақша саясаты осылардың ішіндегі ең маңыздыларының бірі. Ақша массасын реттеу арқылы мемлекет бағаға, инвестициялық жобаларға және тұрғындар тұтынуына, ұлттық өнім көлеміне, инфляцияға және экономикалық өсу қарқынына әсер етеді. Ақша саясаты, фискальды саясат сияқты, тұрақтандыру жүйесі ретінде қызмет етуі мүмкін, бірақ экономикаға теріс те әсер етуі мүмкін. Ақша саясатынсыз инфляциямен күресу мүмкін емес.
Ақшалай-несие саясат арқылы мемлекет ақша қатынасы экономикалық реттеу шаралары жиынтығы және несиемен түсіндіріледі, олар инфляция деңгейі және динамикасына әсер ету жолымен тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз етеді. Инвестициялық белсенділікті және басқа маңызды макроэкономикалық процестерді тұрақты етеді.
Ақшалай-несиелік саясат-нарықтық экономиканың дамуы үшін қолайлы жағдайды қамтамасыз ету мақсатында жалпы өндірісті мемлекеттік реттеудің маңызды әдісі.
Ақшалар мыңдаған жылдардан бері өмір сүріп келеді. Орталық банктер тарихи сахнада салыстырмалы жақында пайда болған. Орталық банктердің заманға сай әдістеріне келсек, оның құрылуы ақша және комерциялық банктер экономикасында орталық банк функциялары анықтала бастағанда пайда болды.
Бүгінде кез-келген, ең кішкентай мемлекетте, елде өздерінің орталық банкі бар. Ол 2 негізгі міндетті орындайды. Бірінші міндеті –орталық банк банктік және қаржылық жүйенің тұрақты құрылымдануын қамтамасыз етуі қажет. Жеке оның қарағанда ол қаржылық тұғырықтың туындауын ескерту қажет, ол көп делдалдық институттар бар қаржылық жүйеде өте ықтималды. Бұл міндетті орындауда орталық банк несие беруші ролін соңғы инстанцияда атқарады.
I тарау. АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Қазақстан Республикасы ақша жүйесінің құрылу ерекшеліктері
Ақша жүйесі-бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық заңдылықтармен бекітілген ақша айналысын ұйымдастыру формасы.
Ақша жүйесінің өзіне тән типтері және элементтері болады. Ақша жүйесінің типі бұл ақшаның қандай формада болуын сипаттайды. Осыған байланысты ақша жүйесінің мынадай типтерін бөліп қарайды:
• метал ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауары тікелей
айналыста болып отыр, ақшаның барлық қызметтерін атқарады, ал несиелік ақшалар металарға ауыстырылады:
• Несиелік және қағаз ақшалар жүйесі, яғни алтын айналыстан
алынып тасталып, оның орнына несиелік және қағаз ақшалар айналысқа түседі.
Метал ақша айналысы екіге бөлінеді:
1. Биметаллизм-жалпыға балама рөлі екі бағалы металға (алтын мен күміске) негізделген ақша жүйесі.
Биметаллизмнің үш түрі болған:
- қос валюталы жүйе, яғни мұнда алтын мен күмістің арасындағы
шекті қатынас, металдардың нарықтық құндарына байланысты белгіленген;
- Қатар жүретін валюталар жүйесі, яғни мұнда бұл қатынас
мемлекет тарапынан белгіленген;
- Ақсақ валюта жүйесі, яғни мұнда алтын және күміс монеталары
заңды төлем құралы қызметін атқарады, бірақ бірдей негізде емес, себебі күміс монеталарды жасау жабық түрде жүзеге асырылып, алтын монеталарды жасауға ерік берілді.
Биметаллизм ХVI-ХVII ғғ. кеңінен тарап, ал Европа елдерінде ХIХ ғ. дами бастады. Бірақ та биметалдық ақша жүйесі капиталистік шаруашылықтың даму қажіттілігіне сәйкес келмеді, себебі екі металды құн өлшемі ретінде қатар пайдалану ақшаның бұл қызметінде қарама – қайшылық тудырады.
Нәтижесінде, жалпы құн өлшемі ретінде қызмет ететін бір ғана металдың болуы талап етеді. Сөйтіп, биметаллизм ақша жүиесінің орнына монетализм ақша жүйесі келеді.
2. Монометаллизм – бұл барлығына бірдей балама және ақша
айналысының негізгі ретінде бірғана метал (алтын немесе күміс) қызмет ететін ақша жүйесі.
Күміс монометаллизм Ресейде 1843-1852жж қызмет етті.
Атын монометаллизмі (стандарт) алғаш рет ақша жүйесінің типі ретінде. Ұлыбританияда қалыптасып, 1816ж заңды түрде бекітілді. Көптеген елдерде ол ХIХ ғ.аяғына қарай енгізілді, айтарлық: Германияда-1871-1873жж. Швецияда, Норвегияда және Данияда -1873ж. Францияда 1876-1878жж. Австрияда-1892ж. Ресейде және Жапонияда -1897ж. АҚШ-та -1900ж.
Алтынға ауыстырылатын құн белгілерінің сипатына байланысты алтын монометаллизмі мынадай түрлерге бөлінеді:алтын монета стандарты, алтын құйма стандарты және алтын монета стандарты, алтын құйма стандарты және алтын девиздік (алтын валюта) стандарты.
Алтын монета стандарты –бұл еркін бәсекенің тұсындағы капитализімнің талаптарына біршама сәйкес келе отырып, өндірістің, несие жүиесінің, дүниежүзілік сауда мен капиталды сыртқа шығарудың дамуын қолдады. Бұл стандарт мынадай өзіне тән негізгі белгілерімен сипатталады:
- алтын елдің ішкі ақша айналысында болып, ақшаның барлық
қызметтерін бірдей атқарады;
- алтын монеталарды қоюға рұқсат етеді (әдетте елдің монета
сарайында );
- толық құнды емес ақшалар айналыста жүре отырып, еркін және
шектеусіз мөлшерде алтын монетаға ауыстырылды:
- алтынды және шетел валюталарын еркін түрде сыртқа шығаруға
және ішке алып келуге болатын болды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс тұсындағы бюджет тапшылығының өсуі, оны зайымдар және ақша шығару есебінен жабу эмиссиялық банктердің алтын қорларының көп мөлшерді айналыстағы ақша массасының өсуіне әкеліп, нәтижесінде қағаз ақшаларды алтын монеталарға еркін ауыстыру қаупін туғызды. Бұл кезеңдерде алтын монета стандарты соғысушы елдердің өзінің қызметін тоқтатса, кейінен көптеген елдерде де (АҚШ-тан басқа) тоқтатты. Сөйтіп банкнотаны алтынға ауыстыру тоқтатылады және оны сыртқа шығаруға тыйым салынады, сондай ақ алтын монеталар қазынаға сақталуға жіберіледі. Бірінші дүниежүзілік соғыстан соң жайлаған капитализм дағдарысы тұсында, ешбір капиталистік мемлекет өзінің валюталарын алтын монета стандарты негізінде қалпына келтіре алмады .1924-1929жж. ақша реформасының жүруі барысында алтын стандартына қайта оралып, яғни оның мынадай екі қысқартылған формасы жасалады: алтын құйма стандарты және алтын девиз стандарты.
Алтын құйма стандартының алтын монетадан айырмашылығы, мұнда айналыста алтын монета болмайды және алтын монетаны еркін түрде жасауға тыйым салынады. Мұнда банкноталар, басқа толық бағалы емес ақшалар сияқты алтын құймасына тек олардың сомалары көрсетілген жағдайлар да ғана айырбасталды. Англияда 12,4 кг алтын құймасының бағасы 1700 фунт стерлинг, Францияда 12,7 кг салмақтағы алтын құйма бағасы 215 мың франке теңболды.
Австрия,Германия, Дания, Норвегия және басқа да елдерде алтын девиз (алтын валюта) стандарты бекітіліп, мұнда да айналыста алтын монета және алтын монетаны еркін түрде жасауға болмайды. Мұнда банкноталарды алтынға ауыстырылған шетел валюталарына ауыстыру жүргізілді. Осындай жолмен алтын девиз стандартын қолданатын елдердің ақша бірліктерін алтынға ауыстыру арасында жанама байланыс сақталды.
Сонымен, 1929-1933 жж. дүниежүзілік экономикалық дағдарыс нәтижесінде алтын монета стандарты барлық елдерде бірдей айналыстан алынып тасталынып (мысалға, Ұлыбританияда-1931ж.,АҚШ-та-1933ж.,Франсияда-1936ж).оның орнына алтынға ауыстырылмайтын банкнот жүйесі бекітілді.
Қазіргі ақша жүйесі мынадай элементтерден тұрады: ақша бірлігі, ақша түрлері және эмиссиялық жүйе.
Ақша бірлігі-барлық тауарлардың бағаларын бейнелеуге қызмет ететін, заңды түрде бекітілген ақша белгісі.
Ақша бірлігі ұсақ бөлшектерге бөлінеді. Көптеген елдерде 1:10:100, яғни ондық бөлу жүйесі бекітілген. Мысалға, АҚШ-тың 1 доллары 100 центке тең, ағылшынның 1 функ стерлинк-105 пенсаға, Ресейдің 1 рубілі-100 копеке Қазақстанның 1 теңгесі-100 тиынға және т. с.с.
Қазақстанның ақша бірлігінің-«теңге» деп атаулуы, менің ойымша, оның тарихымен тығыс байланысты болуға тиіс. Айталық, таяауда жарық көрген Қазақстан ұлттық энцклапедиясында теңгенің тарихы былай баяндалады: «Алғаш рет ақғұндар б.з. 1 ғасырда бір беті пехвели, екінші бетіне эфталит (түркі-руни) жазуы бар теңгелер (б.з. 5-6 ғасырлар.) жасап, сауда айналымына кіргізген. Қазақ елі (қазақ халқын құраған негізгі тайпалар) баба түркілер ұлы жібек жолына орналасқандықтан ақша жасау, оны айналымға енгізуі өмір қажеттілігі деп тім ерте қолға алған. 6-8 ғасырларда билеуші рулардың таңбасы қаша алған ру рямізін бейнелеген теңгелер құйя бастаған. Сырдарияның орта алабында өмір сүрген тайпалардың қола теңгелері 6-7 ғасырдың 1-жартысына дейінгі аралықта қолданылған. Бұл теңгелерде ашиде әулетінің рәмізі болған арыстан бейнелеген. Мұндай теңгелерді Суяб, Тараз қалаларында арнайы шеберханаларды құйған. Сонымен қатар Отырар маңындағы қалаларда да түрлі теңгелер жасалған. Біріншісі-сәл ұмтылып, секіргелі тұрған арыстан бейнеленген мыс теңгелер, екіншісінде садақ және шаршы түрінде түркілердің тайпалық таңбасы (дүниенің төрт бұрышын мегзеген рәміз) бейнелеген. Екіншісі үшбұрыш таңбалы (түркінің ана әулетінің таңбасы) теңгелер. Б.з. 704-766 жж. Таразда құйылған теңгелерде «түргеш қағанаты теңгесі» немесе «Түркінің көк ханының теңгелері» деген жазулар болған. Бұл тайпалық дәрежедегі теңге емес, бүкіл мемлекет дәулетін, мүлкін, ел ырысын куәландыратын кепілдеме. 1271 жылғы. Масудбек реформасы ақша айналымында жаңа кезең ашты. Бұл реформа бойынша алтынды ақша орнына қолдану мүлдем тоқтатылып, салмағы 2 грамм, тазалығы 78-81% күміс ақшалар айналымға кіргізілді. 1321 ж. Жүргізген Кебек хан реформасының да үлкен маңызы болды. Ол бүкіл мемлекет атынан «Кебек хан теңгесін» айналымға енгізді. Ақшаның салмағы-8 грамм. Күмістен шыңдап жасаған. «Кебек хан теңгесі» Қазақстанның Испиджаб, Тараз ...
Толық нұсқасын 30 секундтан кейін жүктей аласыз!!!
Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз:
Facebook | VK | WhatsApp | Telegram | Twitter
Қарап көріңіз 👇
Пайдалы сілтемелер:
» Туған күнге 99 тілектер жинағы: өз сөзімен, қысқаша, қарапайым туған күнге тілек
» Абай Құнанбаев барлық өлеңдер жинағын жүктеу, оқу
» Дастархан батасы: дастарханға бата беру, ас қайыру
Соңғы жаңалықтар:
» 2025 жылы Ораза және Рамазан айы қай күні басталады?
» Утиль алым мөлшерлемесі өзгермейтін болды
» Жоғары оқу орындарына құжат қабылдау қашан басталады?