АӘД | Әскери іс әрекеттің кәсіби маңызды қасиеттерін психологиялық зерттеу мәселелері

Мазмұны

Кіріспе ...........................................................................................

1 тарау. Әскери іс-әрекеттің кәсіби маңызды қасиеттерін психологиялық зерттеу мәселелері
1.1. Еңбекке қабілеттілік және кәсіби жарамдылық мәселелері .............
1.2. Жеке адам мотивация механизімінің дамуы және кәсіби бейімделу дағдарысы ..................................................................................................
1.3. Қарулы күштер қатарындағы әскери қызметке іріктеу жұмыстары ...................................................................................................................
1.4. Әскери қызметке бейімділікті тұлғаның психологиялық сапалары арқылы бағалау .........................................................................................

2 тарау. Эксперименттік бөлім
2.1. Эксперименттік зерттеу, әдістеменің сипаттамасы және қолдану аясы .............................................................................................................
2.2. Мәліметтерді өңдеу және сапалық талдау ......................................
2.3. Жеке адамның мотивациялық профилі әдістемесі мәліметтерінің сапалық талдауы ........................................................................................

Қорытынды .............................................................................
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі .......................................
Қарулы Күштер қатарына ерікті жастардың қосылуына күмән Еліміздің егемендік алуына байланысты Қарулы Күштер қатарындағы әскери қызметкерлерге деген кәсіби талап күн сайын өсуде. Мұндағы басты мәселенің бірі - Қарулы Күштерде информациялық технология мен басқаруға қабілеті бар, мамандар дайындап, таңдау қажеттігі. Өйткені, қазіргі кезде барлық дамыған елдер имформатикамен жұмыс істейді. Бұл білімсіз әскери қызметкер әлеуметтік-психологиялық және әскери экономикалық мәселелерді тиімді шеше алмайды.
Әскери қызметкерлерді мамандыққа таңдау,бағдарлау,әскери және теңіз флоты мамандарын дұрыс орналастыру,ұлттық шиеленісті шешуде әлеуметтік әскери шептер мен жаңа бағыттарды таңдау, ұлттық территориялық әскер құруда әскери маман компьютерлік білімсіз жүзеге асыра алмайды.
Қарулы Күштерді және әскери қызмет жұмыстарында жақсы ұйымдастырылған мамандыққа жарнамасыз бағдарлау жұмысы онша тиімді болмайды. Өкінішке орай,қазыргы кезде әскери басшылар тарапынан бұл мәселеге онша көңіл бөлінбей отыр. Сонымен қатар әскери мамандық туралы әдебиеттер,брошюлар ,әскери оқу орындары жайында бейне фильмдер шығаруға жеткілікті көңіл аударылмауда. Офицер мамандығын насихаттау қарапайым дәрежеде қалып отыр. Осы мәселелерді шешпейінше туады. Бұл мамандыққа бағдарлаудағы негізгі күрделі мәселе болып табылады.
Қазіргі кезде бұл жұмыстар құрылымында мамандыққа бейімдеу және мамандық таңдау бойынша арнайы мамандар айналысуда. Оларға мынадай маңызды міндеттер тиесілі: мемлекет жастарының әскери қызметке келіп түскендері әскери бөлімшелерге орналастыру, запастағы әскери қызметкерлерді ауыл шаруашылық жұмыстарға қайта бейімдеу шараларын ұйымдастыру; штаттан тыс мамандыққа таңдау топтарын қалыптастыру, оқу орындарын бітірушілерімен, әскерге жаңадан келген жастарды орналастыру және мамандыққа іріктеуге зерттеу, бөлімше жұмысымен айналысу.
Бөлімшелердің топ ішіндегі жеке адамдар арасындағы қарым-қатынасы, бөлімше, экипаж, командаларындағы әскери мамандардың психологиялық жағынан сай келуін, олардың әскери маман қызметіне жарамды екенін зерттеуге қатынасуы керек.
Мамандыққа бейімділік және мамандыққа іріктеу құрылымдарындағы шаралардың тиімділігі, басқа да қатынастарды толығымен игеру. Оның міндетіне мынадай жұмыстар тіркеледі: жастар мен әскери оқу орындарын бітірушілерді іріктеу және орналастыру, мамандыққа бейімділік пен кәсіби маңызды қасиеттерді зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру бойынша әдістемелер жиынын дайындау жұмысы.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Еліміздегі жоғарғы әскери оқу орындарындағы қазақ бөлімінде оқитын болашақ офицер мамандардың кәсіби маңызды сапалық қасиеттерін эксперименттік тұрғыдан зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Алынған тақырыпқа сай әдебиеттерді саралау, талдау.
2. Мамандыққа іріктеу, мамандыққа бейімділік қасиеттерін қарастыру
3. Болашақ офицер мамандарының кәсіби маңызды сапалық қасиеттерін зерттеу.
4. Еңбекке қабілеттілік және кәсіби жарамдылық мәселелерін теориялық тұрғыдан түсіндіру.
Зерттеу объектісі: Жоғарғы әскери оқу орындарында оқитын 2, 3, 4 курс студенттері.
Зерттеу пәні: Кәсіби маңызды қасиет.
Болжамы: Кәсіби маңызды сапалық қасиеттердің оқыту – даярлық барысында жоғарлап даму тенденциясы кездейсоқ.
Зерттеу жұмысының өзектілігі – еліміздің егемендігі мен территориялық біртұтастығын сақтап қалу жолындағы Қазақстан Қарулы Күштері қатарына әскери білікті мамандар даярлау және олардың бойында ұлттық патриоттық сезіммен қатар, кәсіби маңызды психологиялық сапаларды қалыптастырудың кезек күттірмес күрделілігімен сипатталады.

1 ТАРАУ. ӘСКЕРИ ІС-ӘРЕКЕТТІҢ КӘСІБИ МАҢЫЗДЫ ҚАСИЕТТЕРІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

1.1. Еңбекке қабілеттілік және кәсіби жарамдылық мәселелері

Еңбек іс-әрекетін психологиялық талдау еңбек психологиясы аймағындағы міндетті деп саналатын алғашқы кезең. Ол кез келген ғылыми психологиялық нақты зерттеудің негізгі құрылымдық бастамасы. Еңбек іс-әрекетін талдаудың бірнеше деңгейлерін бөліп шығаруға болады. Е.М.Иванов (20) еңбек іс-әрекетін талдаудың мынадай деңгейлерін бөледі:
1. Нормативті – параметрикалық: еңбек объектісінің сипаттамалары (әлеуметтік-техникалық және әлеуметтік экономикалық сипаттар, мақсат, құрал-жабдықтары, процестің өзі) және еңбек субъектісінің объективті сипаттамалары (жас, денсаулық, жетістіктері).
2. Морфологиялық деңгей: еңбектің әртүрлі қалыпты тапсырылған жағдайындағы құрылымы мен өзара қатынасы (еңбек процесі және ұйымдастыру жағдайы).
Функционалдық деңгейде қалыпты параметрикалық және морфологиялық деңгей сипаттамалары бірігеді. В.Д.Шадриков еңбек іс-әрекетін жүйе ретінде талдап, мынадай деңгейлерге бөліп қарастырады:
1. Тұлғалық мотивациялық деңгей: мамандықтың қоғамдық және жеке адамгершілік маңыздылығы
2. Еңбек әрекетінің құрылымдық-мақсаттық талдану деңгейі: ол біріншіден, белгілі бір еңбектің түрін, кейіннен осы іс-әрекетті құрайтын операциялар, әрбір әрекеттің ақпараттық деңгейі және осы ақпаратты дұрыс өңдеу ең соңында жеке адамның еңбек өнімділігін арттыруға ықпалын тигізу кәсіби маңызды сапалары. Сондықтан да бұлар еңбек іс-әрекетінің компоненттері болып табылады.
Адам және адам еңбегінің дамуының өзі үлкен таңдау мүмкіндігінің тууымен, әрекет еркіндігі мен барлық іс-әрекет деңгейінің жоғарылауымен байланысты. Мұның бәрі таңдау қабілетінің дамуына, яғни өз іс-әрекетін жоспарлауға алып келді.
Е.А.Климов (22) мамандық түсінігіне негізгі сипаттамалар береді:
1. Мамандық – еңбек іс-әрекетінің шектелген белгілі бір түрі.
2. Мамандық – қоғамдық пайдалы іс-әрекеттің бір түрі
3. Мамандық – арнайы дайындықтан кейінгі кәсіптік іс-әрекет
4. Мамандық – рухани немесе материалдық мадақтауға негізделеді.
Мамандық – адамға белгілі бір әлеуметтік және қоғамдық дәреже береді. Еңбек іс-әрекетінің түрлері көп болғанда бұл салада мамандықтың психологиялық классификациясы жасалынады. Мамандық негізінде іс-әрекеттің күрделі тарихи формалары түсіндіріледі және әлеуметтік қарым-қатынаста өте маңызды болып саналады. Мысалы, адамның бір жұмысты орындау үшін, оның сол жұмысқа белгілі бір икемі, қабілеті, іскерліктері, білім болуы шарт. Еңбек іс-әрекетінің белгілі бір түрін психологиялық түрде сипаттау, бейнелеу, талдау нәтижесі-профессиограмма деп аталады. Профессиограмма еңбек түрлерінің жиынтығын қарастырады. Олар: әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық, санитарлық гигиеналық сипаттамалары. Сонымен қатар, жұмысшылар орындайтын еңбек әрекеті мен операциялар жөнінде, жалпы және нақты мамандыққа дайындау талаптарының ережесі болуы шарт. Осы талаптардан кейін ғана адамның мамандыққа байланысты психофизиологиялық және практикалық, психологиялық процестері жүзеге асады. Бұл соңғы сипаттамалар профессиограмманың соңғы нәтижелік кезеңі ретінде психограммада беріледі. Психограммада бөлінетін сипаттамалар мамандықтың маңызды белгілері деп аталады және психикалық процестердің жиынтығы, жеке адамның ерекшелігі, белгілі бір еңбектің нәтижесіне әсер ететін және сол еңбектің түрі арқылы қалыптасқан процесс ретінде қарастырылады.
Е.М.Иванов (20) жұмысқа жарамдылықты анықтау үшін «профессиографияның» 4 типін бөледі:
1. Информациялық; диагностикалық; прогностикалық.
2. Методикалық.
Еңбектің нәтижелігі көбінесе қызығуларға, қабілеттерге, бейімділікке, адамдардың жекелік психологиялық индивидуалды ерекшеліктеріне байланысты болады. Жоғарғы қоғамдық мотивациада тікелей өзіндік қанағаттану адамдарда еңбектің әр түрімен айналасуға әкеледі. Жауапкершілік сезімі жоғары адамдар еңбектің бірнеше түріне жетістікке жетуі мүмкін.Сондықтан да,мамандарды іріктеу кезінде адамдардың мотивімен, қабілетімен жанжақты санасу керек.
Мамандыққа іріктеу кезінде бес негізгі міндетті көрсетуге болады:
1.Мамандыққа бағдарлау;
2Мамандық туралы кеңес беру;
3.Мамандыққа іріктеу;
4.Мамандыққа беиімдеу;
5.Мамандық реабилитациясы.
Мамандыққа іріктеу барлық адамдардың бір мамандық түрін нәтижелі орындай бермейтіндігіне байланысты туындайды.
Е.А.Климов (22) зерттеулер бойынша, барлық адамдарда мамандыққа беиімделу, үйрену қабілеті бірдей бола бермейді.
Кәсіби жарамдылық мәселелері.Жұмысқа арамдылық сапаларын зерттеу жүргізудің негізгі мәселелеріне еңбек процесінің өзіне сапалы зерттеу жүргізу жатады.В.Г.Зинченко(19) пікірі бойынша адамның жұмысқа жарамдылығына және осыға тікелей байланысты іс-әрекеттің өнімділігіне әсер ететін негізгі бірнеше факторларды бөліп шығаруға болады.
1. Субъективті факторлар: а) кәсіби маңызды қасиеттердің болуы, жумыскердің жеке адамдық мотивяциясы.
2. Объективті факторлар: а) іс-әрекет және жұмыс орнын ұйымдастыру; б) санитар жұлық-гигиеналық; в) психофизиологиялық; г) эстетикалық; д) әлеуметтік-психологиялық фактор.
1. Сыртқы мотивациялық факторлар жүйесі. 2. Ішкі мотивациялық факторлар жүйесі. Осы факторларды талдау нәтижесінде ол сапасыз жұмыстың себептерін және нақты маман иелері жөнінде өз көзқарасын білдіреді. Бұл мәселенің маңыздылығына байланысты бірнеше алғышарттық негіздерін бөліп қарастыруға болады.
1. Физикалық негіздер. Жұмысшыға қаншалықты күш түсіруге болады, ал қандай жұмысты орындай алады немесе өндірістік ауруға ұшырау мүмкіндігі қаншалықты деген ғылыми түрде зерттеп, талдайды.
2. Мамандық классификациясы. Мамандықтың қандай түрінен адамның білімі бар, өнімдік әдіс, іскерлігі, жапаукершілігі, бейімділігін есепке алады.
3. Саяси саналық және қоғамдық белсенділік. Адамның саяси қоғамдық, экономикалық мәселелерге көзқарасы, қарым-қатынасы, белсенділігін анықтау.
4. Жұмысқа қабылдауға арналған әкімшілік-құқықтық алғышарттар. Адамның өз мамандығына байланысты міндеттер мен заңдылықтар талаптарын орындауы, ережелерді сақтауы қарастырылады.
5. Психикалық ерекшеліктер мен қабілеттер. Маманның жұмысқа қабілеті, жұмыс жағдайларына бейімделуі есепке алынады.
6. Жеке адамдық және мамандыққа сай сапалар. Маманның темперамент ерекшелігі, мінезі, ұстамдылық, адамгершілік, материалдық, рухани құндылығына байланысты сапалар.
7. Жеке адамдық мақсаттық бағыттылық және еңбек мотивациясы. Адамның қызығулары мен өмірлік жоспары, мамандық таңдау түрткісі, маманнан қандай жұмыс өнімділігін күтуге болады.
8. Жеке адамның бейімделу және жұмыс кезіндегі жүріс-тұрысы. Жұмысшы өнім мақсаттарымен, еңбек ұжымымен, өндірістік ортамен, жұмыс тәртібімен, ұжымдағы жүріс-тұрыс ережелерімен, өзіндік байланыстар жүйесімен және жетекшілік стилімен санаса білу деңгейін қарастырады.
9. Жұмыстан тыс өмір сүру образы. Маманның өмір сүру мен жүріс-тұрыстық нормалары, тұрмыстық және жанұялық, достық қарым-қатынастар жүйесі, жеке өміріндегі мотивациясына белсенділіктің әсері, еңбекке және оның жеке өніміне қатынасын анықтайды.
Міне, осы орайда және саяси дайындықтар, физикалық сәйкестіліктер мен денсаулық жағдайымен қатар психикалық қабілеттіліктерге ерекше көңіл аудару қажет. Көп жағдайда, жұмысқа қабылдауда адамның жеке адамдық сапалары осы психикалық жұмысқа жарамдылыққа тікелей байланысты болады.
Еңбекке қабілеттілік және кәсіби жарамдылық. Белгілі бір еңбек түріне бағытталған әртүрлі талаптар мен ерекше жағдайлар мамандарды іріктеуде негізгі алғышарттар мен мүмкіндіктерге байланысты берілген мамандыққа орай жұмыс істеуіне мүмкіндік береді. Мамандармен жұмыс жасауда «еңбекке жарамдылық» және «жұмысқа жарамдылық» түсініктері көп кездеседі. Бұл түсініктер синоним ретінде аз қолданылмайды, әйтсе де психологиялық терминдер жағынан алып қарасақ, мағыналары әртүрлі болып келеді. Еңбекке жарамдылық – кең және жалпы түсінік болып табылады. Ол адамның еңбек іс-әрекетіне жарамдылығының негізгі ерекшеліктерін тұжырымдайды. Бұл жерде физикалық және психикалық қабілеттер жөнінде сөз болады. Бұл түсінік адамның қандай да бір мамандыққа жарамдылығын анықтайды. Мұнда физикалық және ақыл-ойлық еңбек түрлері, техникалық немесе коммерциялық іс-әрекет, социология және педагогика аймағында жұмысқа жарамды адам өзінің қабілетін бір ғана жоғарғы мамандықта көрсетіп, басқа бір жұмысқа қабілетсіз болып шығуы мүмкін. Жұмысқа жарамдылық – бұл еңбекке жарамдылық түсінігіне қарағанда тар мағыналы ұғым. Ол нақты жұмысқа қойылатын талаптарға орай жеке адамның сапалары мен мүмкіншіліктері арқылы қабілеттілікті көрсетеді.
К.М.Гуревичтің (13) «абсолютті және салыстырмалы» жұмысқа жарамдылық түсінігі бойынша, адамның типологиялық қасиетіне орай мамандыққа байланысты салыстырмалы талаптар қарастырылады. Кейбір мамандықтар, мысалы: тапсырмалары тез өзгеретін, кейде жоспардан тыс жағдай туатын темптегі жұмыстар, кенеттен қауіпті, күрделі жағдайлар адамнан абсолюттік жұмысқа жарамдылықты талап етеді. Дәл осындай мамандықтар үшін іріктеу міндетті түрде қажетті деп саналады және мүмкіндікке сай өткізілу міндетті деп саналады.
Іріктеуді қажет ететін мамандықтарды 4 типке бөліп қарастыруға болады: бірінші – бұл типке ерекше күрделі психофизиологиялық талаптарды қажет ететін мамандықтарды жатқызуға болады. Үшінші тип – бұл типке мамандар даярлығын ұзақ және бағалы жүргізуді талап ететін мамандықтарды жатқызуға болады. Жұмысқа деген жетістік көрсеткішін айқындау берілген жұмыс түрін қарама-қарсы көрсеткішті айқындауға қарағанда қиындау.
Еңбек психологиясында жұмысқа жарамдылық және мамандыққа іріктеу кезінде профессиографиялық әдістерді пайдаланады.
- Ұйымдастыру әдістері (еңбек іс-әрекетінің құрылымын зерттеу) а) салыстыру әдісі; б) лонгитюдті әдіс; в) комплекстік әдістер.
- Эмпирикалық негіздерді жинақтау әдістері. а) берілген мамандық құжаттарын білу; б) мамандардың жұмысын бақылау; в) мамандарға сұрақтама жүргізу; г) еңбектің қателік жүйесін талдау; д) еңбек әдісі; е) биографиялық әдіс.
- Эмпирикалық мәліметтерді өңдеу әдістері. а) өңдеудің сапалық әдісі; б) өңдеудің сандық әдісі, статистика, графикалық өңдеу.
- Интерпретациялау әдістері. а) құрылымдық-жүйелік талдау; б) құрылымдық-қызметтік талдау, еңбек іс-әрекетінің функционалдық құрылымын психологиялық талдау. Зерттеу мәліметтерінің көрсетулері бойынша, негізгі еңбек түріне байланысты қандай да бір қарама-қарсылықты көрсететін тест қолдану арқылы сол жұмысқа икемділікті анықтауға болады.

1.2. Жеке адам мотивация механизмдерінің дамуы және кәсіби бейімделу дағдарыстары.

Мотивация ұғымы – адамның нақты бір мақсатқа жетуге бағытталған талаптану жүйесімен түсіндіріледі. Мотивациялық жүріс-тұрыс «Адам нені қалайды», «Ол неге ұмтылады» сұрақтарына жауап береді. Адамның талабы әрқашан басым қажеттіліктердің жүзеге асуымен байланысты болады. Адамдар жүріс-тұрысының негізінде белгілі бір қажеттіліктер болады. Қажеттілік бұл адам бастан кешіретін мұқтаждық қанағаттануы, адам тіршілігі, оның жеке адамдық тұтастығын сақтау үшін өмірлік маңызды болып табылады. Адам өзінің тіршілік етуі, дамуы және жетілдіру үшін өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыруы үшін құралдар мен белсенділіктерді қажет етеді.
Мотивация қажеттіліктен ешқашан тыс болмайды. Талаптану факторлары жүйесі арқылы өткен адам санасы меңгерген қажеттіліктер жүріс-тұрыстың түрткісі болып табылады.
Мотив – бұл адамның белгілі бір әрекет үшін саналы меңгерілген талаптануы. Ол адамның өзінің қоршаған жағдайын және алдына қойған мақсатын бағалау, ақылға салу, есептеу деңгейіне байланысты мазмұны анықталып қалыптасады.
Мотивация механизімінің дамуын талдағанда адам мотивациясының төмендегідей бір қатар ерекшеліктері болады:
1. Адам мотивацияның шығу тегі әлеуметтік сипатта болады. Оның қажеттіліктерінің заттылығы қоғамдық өндірістің нәтижесі болып табылады; (А.Н.Леонтьев) (25).
2. Адам мотивациясының биологиялық мотивациядан айырмашылығы – қоғам қажетіне жауап береді. Оның мұндай сипаты – түрлілік, өзгешелік, тарихшылығымен түсіндіріледі; (Донченко) (16).
3. Адам мотивациясы онтогенез барысында арнаулы бағытталған негізгі мазмұнын тәрбие процесі белгілейтін қалыптастырушы ықпалдың әсері зор; (Иванчук 21, Симонов 46).
4. Адам мотивациясы – интеллект, сөйлеу, санамен тікелей байланысты; (Хекхаузен 54).
5. Адам мотивациясы ерік процестері көмегімен жүзеге асырылады;
6. Адам мотивациясының тұрақтылығы, ситуациялығы, функционалдық дербестігі организмнің қалпына байланысты болады.
7. Адам мотивациясының өмірлік алыс мақсаттарға бағытталынуы; (Обуховский 34).
8. Транспрессивтілігі.
Осы айтылған негізгі белгілердің сипатқа ие жеке адамның мотивациялық сферасында маңызды орын алатын, оның жүріс-тұрысын полимотивациялық феноменділігі болып есептеледі.
Полимотивация феномені. Бұл ұғым негізінде адам жүріс-тұрысындағы бірнеше қажеттіліктердің анықтау тенденциясы жатыр. Л.Божовичтің пікірінше түрлі объектіге бір ғана қажеттілік емес, сол объектіге әртүрлі өзара әрекеттесуші, шиеленуші көп жағдайда бір-біріне қарама-қарсы қажеттіліктерді; мұғалімнің қостауын, өзіндік бағаның жоғарылауына, жолдастарының назарына ілігу, болашақ жұмысында шығармашылық жоғары жетістікке нақтылы іске асыра алады.
А.Н.Леонтьев (25) өз концепциясы бойынша: мотивтердің қалыптасу процесін бірқатар қажеттіліктердің заттылануы деген сипаттама береді ...