Оқушылардың танымдық - шығармашылық белсенділігін арттыру

Қазіргі қоғамда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістер мағлұматтарды
қарапайым беруге негізделген жеткілікті дәрежеде айқын қалыптасқан білім беру
моделінің тоқырауын айқын көрсетіп береді. Жеке тұлғаға деген талаптың күшейе түсуі
қазір дүние жүзінде білім беру саласында жобалы өзгерістер жасау тенденциясының үдей
түсуіне себеп болып отыр:
- білім берудің статистикалық моделінен оқушылардың ақыл-ой әрекетінің көп сырлы
құрылымын қалыптастыруға көшу;
- оқытуда оқушылардың танымдық іс-әрекеттер құралын белсенді меңгеруге бағыттау;
- оқыту процесін жеке тұлғаның мүддесі мен қажеттілігіне бейімдеп болашақта өзгермелі
қазіргі замандағы қоғамға толық мүмкіндігінше өзін-өзі жүзеге асыру.
Бала белсенділігі туралы XVI – XVIII ғасырдағы негізделген алғашқы әрекеттер (Я.А.
Коменский, Ж.Ж. Руссо) және бұл ұстанымдарды А. Дистервегтің, К.Д. Ушинскийдің
және XIX ғасырдың басқа да прогрессивті ұстаздардың қолдауы физиологиялық және
психологиялық деңгейде адам белсенділігінің мәнін методологиялық бағалаушылық пен
расталады (И.В. Сеченов, В.М. Бехтерев, И.П. Павлов, Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн,
А. Леонтьев). Осы зерттеулердің нәтижесінде тұлғаның белсенділігі оның табиғи
жаратылысы жағдайы, сонымен бірге, тұлға іс-әрекет барысында қалыптасатындығы, іс-
әрекет қандай болса, тұлға да сондай болады деген қорытындылар жасалынады. Демек,
жеке тұлғаны жан-жақты дамыту үшін оқу белсенділігінің мәні ерекше.
Шынымен-ақ, оқушылардың оқу белсенділігін арттыру арқылы өздігінен білім алуды
қажетсіну қазіргі таңда шешуін күтетін өзекті мәселелердің бірі екені айқын.
Адамның белсенділігінің табиғатын тани білу, еңбек және моральдық белсенділік
дәрежесі бойынша адамның қоғам мен ұжым үшін жарамдылығын жете анықтау
мұғалімінің басты міндеті
Белсенділік деп адамның іс-әрекеті үстіндегі жағдайын айтады. Тіршілік және іс-
әрекеттері барысында адамның қарым-қатынас жасау, таным және өзін-өзі тәрбиелеу
белсенділігі дамиды.
Бала белсенділігінің ең алғашқы формасының бірі қарым-қатынас жасау белсенділігі. Бұл
адамның бүкіл өмірінде дамитын белсенділік. Балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес
басқа адамдар мен қарым-қатынас жасау белсенділігінің мазмұны өзгеріп отырады.
Мектеп жасына дейінгі балалар ересек адамдардың әрекеттеріне үңіле қарап, үйренеді,
оларға еліктейді. Балалардың саналы түрде істейтін мұндай әрекеттерін ырықты немесе
ерікті белсенділік дейді. Бұл жастағы балалардың үлкендердің әрекеттеріне және олармен
өзара қатынас жасауға еліктеу рөлді ойындарды атқару барысында байқалады.
Көбінесе балардың ойындарда адамдардың іс-әрекеттері, тұрмысы, өзара қатынасы
қамтылып көрсетіледі, ұжымдық өмір дағдылары қалыптаса бастайды. Ойын барысында
балалардың құрдастарымен де өзара қатынасы өзгереді. Олар басқа балалармен ойнауға
тілек білдіреді, еңбекке байланысты тапсырмаларды бірігіп, орындауға, өз қылықтарын
ережеге бағындыруға, керексіз әдеттерді тежеуге, кедергіні ығыстыруға үйренеді.
Әр түрлі ойын баланың дүниетанымын кеңейтіп, қарым-қатынас жасау белсенділігін
дамытады.
Қарым-қатынас белсенділігі әсіресе, мектеп жасындағы балаларда айқын көріне бастайды.
Ата-аналармен, мұғалімдермен, құрдастары және достарымен, үлкендермен балалардың
қатынас жасауында әр алуан ерекшеліктер болады. V–VI сынып оқушылары қарым-
қатынас жасау үшін ең алдымен өзіне дос және жолдас болатын құрбы-құрдастарын
іздестіреді.
Қарым-қатынас жасау белсенділігі жеке адам қасиеттерінің (мархабаттық,

қайырымдылық, қамқорлық, өзі үшін және басқа адамдар алдында өзінің қылықтары
жайлы жауапкершілік сезімі т.б.) қалыптасуына мүмкіндік туғызады.
Баланың даму барысында таным белсенділігі артады. Мектеп жасына дейінгі (5-6 жас)
балалар заттарды түсіне, формасына қарап ажырата бастайды, олардың құрылысын,
пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Балалардың бір нәрсені құмартып, білуге талаптануын
таным ынтасы дейді. Балалар өте байқағыш, әр нәрсеге үңіле қарайды, кейде терең ойға
шомылады.
Мектеп жасындағы балалардың таным ынтасын қалыптастыруда білім беру тәсілдерінің
ерекше маңызы бар. Оқу барысында балалар түрлі заттардың, құбылыстардың мәніне,
ғылыми ұғымдар мен заңдылықтарға терең түсінуге, алған теориялық білімдерін
практикада еркін білуге үйренеді. Оқушылардың таным белсенділігі олардың
шығармашылық іздену қабілетіне, мұғалімнің теориялық сауаттылығы мен шеберлігіне
байланысты.
Жеке адамның санасының қалыптасу барысында өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі ерекше
орын алады. Бала даму барысында өзін-өзі жетілдіру мақсатын көздей талаптанып әр
түрлі әрекет жасайды.
Оқушылардың өзі-өзі тәрбиелеу ісін жетілдіру үшін олардың жас және дербес
ерекшеліктерін еске алып, оқу тәрбие жұмысының барысында сана сезімін ояту, өз
бетінше жұмыс істей білуге үйрету – мұғалімнің басты міндеті.
Кеңес педагогикасында адамның қоғамдық-саяси белсенділігі күрделі моральдық-еріктік
сана ретінде қаралады. Онда қоғамдық жұмысқа деген ынтасы, тапсырманы орындаудағы
жауапкершілігі, орындаушылығы мен инициативтілігі, өзіне және жолдастарына талап
қойғыштығы, қоғамдық тапсырмаларды орындаған кезде басқаларға көмектесуге әзір
тұруы, ұйымдастырушылық іскерлігінің болуы осылардың барлығы бірінен-бірі
ажырамастай ұштасып жатады.
Осы көрсеткіштердің әрқайсысы оқушының қоғамдық іс-әрекетке қатынасын және оның
белсенділік дәрежесін сипаттайды. Кейбір жеке оқушыларда бұл көрсеткіштердің көрінуі
түрліше болуы мүмкін және жас ерекшеліктеріне, сондай-ақ мектеп оқушыларының жеке
бас тәжірибелеріне және белсенділік дәрежесіне байланысты. Коллективте қоғамдық
жұмысқа деген ынтасы тұрақты дамыған оқушыны әрқашан да кездестіруге болады, олар
мұғалімнің айтуынсыз-ақ оған кірісіп кете береді, өйткені олай істемей тұра алмайды.
Бірақ мұғалім алдында, жолдастары алдында өздерін мадақтау мақсатында тек өздері үшін
ең қызықты нәрселерді ғана жасайтындар да аз кездеспейді.
Тапсырманы орындау үстінде бір оқушы өзі жауапты бола тұрып, тапсырма орындауға
басқаларды да мәжбүр етуі мүмкін, екіншісі өзі ұқыпты орындайды, бірақ жолдастары
туралы ойламайды, ал үшіншісі өзгелерді бар ынтасымен құмарландырады, бірақ өзі еш
нәрсе істемейді. Бұл қоғамдық белсенділіктің түрлі компононттердің дамуындағы
теңсіздіктерді тәрбиелеудің нақтылы процесінде ескеріп отыру, сөйтіп, осы арқылы кейбір
оқушыда нашар, немесе мүлдем дамымаған жақтарына ықпал жасау керек.
Сана мен іс-әрекеттің тұтастығы материалистік диалектика мен психологияның ең
маңызды заңдылығы болып есептелінеді. К. Маркс адам пассивті жеміс емес, ол қоршаған
ортасын, жағдайларды және өзін белсенді (активті) түрде өзгерте алады деп жазған
болатын. Бұл тұжырым тәрбие процесін ұйымдастырудың маңызды жолын ашады.
Демократиялық педагогиканың классиктері де (И.Г. Песталоцци, Я.А. Коменский, Ы.
Алтынсарин, т.б.) жеке тұлғаның өзінің белсенділігіне, оның шығармашылық-қайта құру
іс-әрекетіне үлкен мән берген.
Белсенділік адамның табиғи қасиеттерінің бірі болып табылады. Дьюидің жетекші
қағидасының айтуы бойынша оқыту процесінің белсенді қатысушысы болатын оқушы
мінездемесін анықтайды. Дьюи бойынша оқушы егер «өзімен өзінің айналасындағы

кернеуді табыстыра» алса, белсенді болады (S.M. Fishman, L. McCarty, 1998). Бұған қалай
жетуге болады? Бұл айналаны белгілі бір мақсатпен зерттейміз және оның барысында
алдағы ізденістерге қажет болатын жаңа жетістіктерге жету жолдарына үйренгенімізде
орын алады деп есептейді ол. Оқушыға оқырманның қызығушылығын арттыратын дұрыс
проблемаларды; сонымен қатар оқу бағдарламасына енген материалды оқу барысында
меңгерілетін және нәтижелерге әкелетін проблемаларды оқуға беру біздің қолымыздағы
нәрсе. Онда Дьюидің айтуына сай, оқыту мектептен тыс білім сияқты эмоционалдық
күшке ие болады (S.M. Fishman, L. McCarty, 1998).
С. Фишман айтуынша кластағы мүдде мен жігер механизмін Дьюи келесі тұрғыда
көрсетіледі:
1. Не үшін? Балалар «не үшінсіз» мектепте үйреніп жатқаны мен өзінің болашағының
арасындағы ұзақтықты құрастыра алмайды.
2. Неменеге? Оқушылар оларды мақсатқа жету үшін не көмектесетінін анықтау керек.
Егер сен біреудің сенімін өзгерткің келсе, онда сен көрсетілген ақпараттар нақты неге
назарын аударуды ұсынатындығыңды көрсету керек. Пән мен материал мақсатқа жетудің
қажеттілігі мен мағынасы болуы керек.
3. Не арқылы? Бұл оқушыларды кластағы таныс емес элементтерді тануы үшін
қолданатын бұрынғы тәжірибесі.
Психологияда белсенділікті іс-әрекет деп атайды. Жеке тұлғаның белсенділігі оның
қажеттіліктерінен туады (материалдық және рухани, жеке немесе қоғамдық
қажеттіліктер). Жануарлардан айырмашылығы адамның қажеттіліктері сәби жасынан
бастап-ақ қоғамдық қажеттіліктермен реттелінеді. Адамның белсендігі (немесе оның
әрекеті) оның себептеріне, мақсатпен міндеттерін дұрыс қоя алуына, оларды орындау
тәсілдерін дұрыс таңдай алуына байланысты.
Белсенділіктің өзіне және жеке тұлғаның қоршаған ортамен тәрбиелік (сыртқы) әсерлерге
қатысты ішкі ұстанымдарына байланысты ол әр түрлі бағыттарда қалыптасуы мүмкін.
Егер оқушының осы әсерлерге деген көзқарасы теріс болса, ол тәрбиешісі қалағанынан
қайшы бағытта дамиды. Мысалы, мұғалім оқушылардың білімін тексеру кезінде
оқушының бағасын төмендетіп қояды да, оқушы оған ренжіп қалады. Мұндай жағдайда
мұғалімнің үлгерімді жақсартуға шақырған әрбір сөзі оқушыда жасырын, кейде тіптен
ашық қарсы әрекет тудырады. Тәрбиеші, оның педагогикалық әсері ішкі өрісте, яғни
тәрбиеленушінің санасы мен сезіміне оң әсерін тигізбесе, барлық жағдайларда әрдайым
осылай болып отырады.
Осының нәтижесінде, жеке тұланың дамуы мен қалыптасуында көрініс табатын барлық
әсерлер мен ықпалдар екі топқа - ішкі және сыртқы болып бөлінетін болды. Қоршаған
ортаның әсері мен тәрбие жеке тұлғаның дамуының сыртқы факторларына жатады.
Табиғи әсерлер – бейімділік пен әуестік, сонымен қатар, адамның сезімдері мен
күйзелістері, оның сыртқы әсерлердің ықпалымен пайда болатын сылтаулары мен
қажеттіліктері – барлығы ішкі факторларға жатады. Жеке тұлғаның дамуы мен
қалыптасуы осы екі фактордың өзара байланысының нәтижесі болып табылады.
Егер тәрбие жеке тұлғаның өз өзімен жұмысы кезіндегі белсенділігіне деген іштей
ықпалына әсер ететін болса, онда оның жеке тұлғаның дамуында шешуші рөл атқара
алатыны түсінікті. Осы бейімділік пен өсіп келе жатқан адамның жеке тұлға ретінде
жетілуіне деген өзіндік ынтасы ғана түбінде оның дамығанын анықтайды. Осылайша бұл
процесс, шын мәнісінде, өзін-өзі дамыту, өзін-өзі тәрбиелеу сипатына ие болады. Л.Н.
Толстойдың адамның дамуын жеміс ағашының өсуімен салыстыруы тегін емес. Өйткені,
сөздің тура мағынасында оны ешкім өсірмейді, ол өздігінен өседі. Адам тек қана
топырағын қопсытады, тыңайтқыштар себеді, артық бұтақтарын кеседі, яғни оның өзіндік
мүмкіндік беретін қажетті сыртқы жағдайларын жасайды, оған дем береді. Ал өзіндік
даму өзінің ішкі заңдары бойынша жүреді.

Баланың, оқушының белсенділігі іс-әрекеттің әралуан түрлерінде көрінетіні психологияда
дәлелденген, өмір барысында қарым-қатынас, таным белсенділіктері, өзін-өзі жетілдіру
мен қоршаған өмірді түрлендіру, өзгерту белсенділіктері дамиды. Кішкентай баланың өзі
де пассивті емес түрде өмірдің жағдайларына бағынады. Ол өзінің талаптарын
орындатқанда (үлкендерге) белсенді, ол қоршаған адамдарға қатысты өз түзетулерін
енгізеді. Ол адамға деген (ұнату, ұнатпау) және заттарға деген (керек, керек емес, жақсы
көретін, жақсы көрмейтін) өзіндік жеке тұлғалық қатынасын көрсетеді. Бұл қатынастар
оның іс-әрекетінде жеке тұлғаның өзгешелігін жасай отырып пайда болады.
Қарым-қатынас-генетикалық түрде баланың белсенділігінің ең ерте белгісі. Адамның
әлеуметтік тіршілік иесі ретіндегі ерекшеліктері осы қарым-қатынаста көрінеді. Онда
адамдарға деген қатынастың көптеген алуан түрлі реңктері бар: ата-анаға, мұғалімдерге,
таныстарына, таныс емес адамдарға, құрдастарына, өзінен кішкентайларға, достарына.
Бала өзіне дос таңдайды, ол адамдардың белгілі бір шеңберімен қарым–қатынас іздейді,
ол басқаларға ықпал етеді. Ұжымда ол кейде ұйымдастырушы, кейде орындаушы болады.
Қарым–қатынас белсенділігі жеке тұлғаның ең маңызды жақтарының дамуына жағдай
жасайды, олар – адамгершілік, қайырымдылық, қамқорлық, өз өзі үшін, адамдар
алдындағы өз істері үшін жауапкершілігі.
Оқушылардың оқу белсенділігін қалыптастырудың бір көзі – сабақта жаңа технологиялар
қолдану арқылы түрлендіріп өткізу. Көптеген инновациялар арасында оқушылардың оқу
белсенділігін қалыптастыруға аса қолайлы технология – Сын тұрғысынан ойлау жобасы.
Сын тұрғысынан ойлау – ашық қоғам негізі. Ол - өз алдына сұрақтар қойып және үнемі
оларға жауап іздеу, әр мәселеге байланысты өз пікірін айтып, оны дәлелдей алу, сонымен
қатар басқалардың пікірлерін дәлірек қарастыруды және сол дәлелдемелердің қисынын
зерттеу дегенді білдіреді. Бұл оқыту «қарапайымнан күрделіге» деп аталады.
Бағдарлама құрылымы үш деңгейден тұрады:
1. Қызығушылықты ояту. Оқушының тақырып туралы не білетіндігі анықталынады,
белсенділігі артады.
2. Мағынаны ажырату. Оқушы жаңа ақпаратты бұрынғы білімімен ұштастыра түседі.
3. Ой толғаныс. Оқушылар өз ойлары мен байқаған ақпараттарды өз сөздерімен айта біліп,
өзара алмасады. Өзгелердің ой кестесін үйренеді.
Осы бағдарламаның стратегияларын меңгеріп, тәжірибе жүзінде қолданса, оқушылардың
оқу белсенділіктері, сабаққа деген қызығушылықтары артып, олардың бір-бірімен пікір
таластырып ашық сөйлеу, еркін сөйлеу дағдылары қалыптасады. Өздеріне сенімсіздік
білдіріп, бұйығып отыратын оқушылар да өз ойларын аз да болса жүйелеп еркін айтатын
болады.