Сатиралық ертегі: Зып

Бұрынғы өткен заманда, дін мұсылман аманда қоқандық саудагер саудагершілік істеп, Ташкентке келеді. Әрине, ол уақыттарда саудагерлердің саудагершілік істеп, бірнеше күндер, бірнеше айлар жол жүретіні әркімге болса да, белгілі шығар. «Ердің сырын ер білер, кімнің сырын кім білер» демекші, Ташкенттен өзі сияқты ірі саудагермен танысып, сырлас болады. Бірнеше күндер бірге жол жүріп, бірінің сырына бірі әбден таныс болады. Ақырында, бірімен бірі сүйектес құда-жекжат болмақшы болады. Тәшкендік саудагердің қызы, қоқандық саудагердің баласы бар. Тәшкендік саудагер қоқандық саудагерге қызын әйелдікке бермекші болады. Осындай мейірмандықпен еліне қайтады.
Айлардан айлар, жылдардан жылдар өтеді. Тәшкенттік саудагердің қызы бой жетеді. Ол уақытта қызы баладан ерте ержететін құсайды. Сондықтан тәшкенттік саудагер қоқандық саудагерге хабар жіберді: «Келіні ержетті, келіп әкетсін, болмаса, біреумен кетіп қалады», − дейді. Хабаршы келіп, хабарын айтқанда, «егесі ұзамай барады, жіберемін», − дейді. Хабаршы өз сөзімен қайтып кетеді.
Қоқандық елін жияды, ойласады, кеңеседі. Күйеуді қалыңдығын алып келуіне аттандырмақшы болады. Күйеу жастау және [жалғыз] жіберуге қорқып, қасына мықты жігіт қосып, екеуін аттандырады.
Екеуі жолға шықты. Жолмен жүріп келеді, баратын жол қашық. Күн ыстық, жолаушылар ат үстінде күннің ыстығына балқып келеді. Кенеттен күйеу жолдастың ойына мынадай бір қиял елестейді: «Мен болсам, бұдан мықтымын. Ал, бұл – бала. Сонда да бұның аты да, киімі де жақсы. Менің ше? Менің болса, атым да, киімім де жаман. Не істеу керек? Не ету керек?» дегендей бірнеше сұрақтармен қиялдарды көзінің алдынан елестетеді. Қайткенмен, бұған амал табу керек...
− Таптым! Таптым! Мен бұған мынандай амал істейін, − деп, дәрет ұштағалы күйеуден кейін қалады. Атының басын бұрып, жылға, сайға қарай тартады. Жыңғылмен өрлеп отырып, күйеудің алдынан орап өтіп, көрінбей, оза жөнеледі. Кенеттен жол жағасынан ескі молаға кездеседі. Күйеу жолдас аты мен киімін көрінбейтін тасада қалдырып, өзі жалаңаш ескі моланың аузын ашып, кіріп жатады. Күйеуде ешқандай бөтен ой жоқ. Келе жатыр. Күйеу ескі моланың маңайынан өте бергенде, ескі моланың ішінен бір жалаңаш шығып:
− Ей, патшазада! Ей, мырза! Сен мынаны тыңда! Сен астыңдағы атың мен киіміңді жолдасыңа бер. Сен оның атын мініп, киімін ки. Сөйткін де, сен оған күйеу жолдас бол, ол күйеу болсын. Барғанда да солай айт. Егер де мұны орындамасаң, қайтарда, бәрібір, бүйерден сені аман өткізбеймін, − деп, қайтадан молаға кіріп, жоқ болады.
Жас күйеу қорқады, ылаж жоқ, жүріп келе жатқан жолымен жүре береді. Бұл өтіп кеткеннен кейін жалаңаш күйеу жолдас қайтып барып, атына мініп, киімін киеді. Жолдасының соңынан қуып жетеді.
− Күйеу, мен ғажайып іс көрдім. Жол жағасындағы ескі моладан жалаңаш адам шығып, былай деді: «Сен атыңды, киіміңді қасыңдағы жолдасыңа бер. Сен күйеу жолдас бол, ол күйеу болсын деп, жоқ болды», − дейді.
− Сен менің атымды мін, киімімді ки. Мен күйеу жолдас болайын, сен күйеу болғын (саудагер бұрын күйеуін көрмеген).
− Жоқ, мен күйеу болмаймын.
− Күйеу болыңыз, − деп, жас бала қорыққанынан қайта-қайта айтады. Өзінің пікірінен өзі қайтсын ба, ат пен киімдерін ауыстырады. Кеулі орындалған «күйеу» (бұрынғы күйеу жолдас) қашан жеткенше асығады.
Күндерден күндер өткенде, бірнеше күн жол жүріп, азғана емес, мол жүріп, Ташкент шаһарына жетеді. Құтты қонақты қуанышпен қарсы алады. Күйеудің өзіне арнап, ақ отау тігеді. Күйеу мен қызды отауға шығарады. Қос жас тамашасын істеп, қызыққа батып, жата береді. Күйеу жолдастан әңгіме естиік: ол елдің ескі салты күйеу жолдасқа тоқсан сиырды үш күн бақтырады екен. /Сол тоқсан сиырды/ бірінші күні тоқсан сиырды азанғы уақытта босатқанша, түс уақты, кешке байлағанша, түн жарымы болады. Бала жылайды, сықтайды. Ылаж жоқ, екінші күні тағы да осындай халмен босатып, кең алқапқа жатып келеді.
Қолында таяқ, жалаң аяқ, бұттарын шеңгел жыртқан. Көзі жылаудан бұлау болып, іскен. Сиырларын өріске айдап, жылай-жылай жол үстінде отырады. Құдайға, аруаққа жалбарынады, жалынады. Құдай оның тілеуін қош көргендей, /жолаушы/ ақ атты, ақ сақалды, ақ сәлделі, ақ киімді жолаушыны кезіктіреді.
− Һе, балам, нағып жылап отырсың?
− Һе, ата, тіпті, сұрама, менің басыма түскен істі адам баласының басына Құдай бермесін.
− Жоқ, шырағым, жөніңді айтқын.
− Жарайды, атажан, айтайын, басымнан өткен оқиғаны, − деп, басынан өткен оқиғаны, аулынан шыққаннан бастап, дәл осы мәментке дейін айтып, түсіндіреді.
− Олай болса, жарайды, шырағым. Сиырың «Зып» десең, байланып, «Тақ» десең, шешілетін болсын, бұдан былай ісіңді Құдай оңғарсын, Алла, − деп, ақ сақалын бір сипап, жүріп кетеді (бұл ата-бабаның аруағы еді).
Баланың кеулі бұрынғыдан гөрі дұрыс, бір дем алғандай болып қалады. Кеш жақындайды. Сиырын айдап қайтады. Ауылға келеді. «Зып» дегенде тоқсан сиыр орны-орнына барып, байланады. Артынан тыныш ұйқыға кіріседі. Таң атады. «Тақ» дегенде тоқсан сиыр шешіліп, өріске қарай жайылып, жүре береді. Сиырды айдап тастап, қайтып келіп, ақ отаудың жапсарына жасырынады. Таң атқан мезгілінде күйеу мен қыз шомылуға кіріседі. Қыз жалаңаш тұрып барып, құмғанның тұтқасынан ұстап, көтере берейін дегенде «Зып» дейді. Қыздың қолы құмғанның тұтқасына, құмған жерге жабысады. «Сені не Құдай ұрды, қалжыңдамай, тез алып келсей», − дейді [күйеу].
− Уйбай-ай, жабысып қалдым, − дейді.
− Кәне, − деп, барып, ұстай бергенде тағы да «Зып» дейді. Бұ да жабысады.
Күн шыға бай қараса, ақ отаудың түндігі ашылмаған. «Бар, аналар ұйықтап қалған құсайды, түндігін ашып кел», − деп, саудагер тоқалын жібереді. Тоқал келіп, жапсарынан қарап, «Құдай ұрды» деп барып, түндіктің бауын қазықтан шеше берейін дегенде «Зып» дейді. Бұ да жабысады.
Бай (саудагер) дәрет алғалы құмған алып, тысқа шығады. Қолына су құйып, астын жуа берейін дегенде «Зып» дейді. Бір қолы астына, бір қолы құмғанды қойған жерге жабысады. Бір бәленің болғанын біледі. Бәйбішесін шақырады. Бәйбішесіне түсіндіреді.
– Бәйбіше, бұл бәлені бір білсе, пәлен жерде басы мүйіз, көті киіз кемпір бар, сол білер, соны барып, шақырып кел, − деп, жібереді. Бәйбіше кетеді, бала соңынан бақылап тұрады. Бәйбішенің алдынан терең су кездеседі. Өтуге қиын. Мүмкіндік болмағандықтан, шешініп, киімдерін төбесіне қойып, өте бергенде «Зып» дейді. Қолы киіміне, киімі төбесіне жабысып қалады. Енді баруға мүмкін емес, қайтып келеді.
Оны алып келу үшін ешкім болмай, сиыршы баланы шақырып алып, соны жібермекші болады.
Шақыртқан соң бала келеді.
− Шырағым, пәлендей жерде көті киіз, басы мүйіз кемпір бар, соны шақырып келгін.
− Барсам, барайын. Астыма ұрғашы есек тауып бер, мініп барайын.
Амал қанша, тауып береді. Бала мініп алып, жұмсаған жағына кетеді. Барып, басы мүйіз, көті киіз кемпірге саудагердің айтқан сәлемін айтады. Кемпір:
− Мақұл, барайын, − деп, екеуі есекке мінгесіп, жол тартады. Жолда келатып, кемпірдің дәрет ұштағысы келеді. Есектен түсіп, дәрет ұстайды. Балаға таза кесек тауып беруін тапсырады. Бала:
− Кесек табылмады, − деп, бас сүйек тауып, − соның тегіс жерімен сүрте қойыңыз,− дейді. Кемпір алып, сүрте бергенде «Зып» дейді. Бас сүйегі кемпірдің көтіне жабысады. Кемпір жалынады.
– Айтқаныңды берейін, мына бәлеңнен құтқар, − дейді.
– Құтқарайын, мына есектің көтін бір жала, − дейді. Ылаж жоқ, амал қанша, кемпір есектің көтін жалай бергенде «Зып» дейді. Кемпірдің тілі есектің көтіне жабысады.
Мына картинаны қараңыз: есектің көтіне кемпірдің тілі, кемпірдің көтіне сүйек жабысқан. Бала есектің үстіне мініп, жол тартады. Жолмен кетіп бара жатқанда кемпірдің көтіндегі сүйектің қызарған жерін көріп, [сауысқан] шықлық-шықлық етеді. Ары үрледі, бері үрледі. Ақыры, шыдай алмай, сүйекке келіп, қонып, қызарған жерді шоқи бергенде «Зып» дейді. Ендігі қызықты қараңыз: есектің үстінде бала, есектің көтіне кемпірдің тілі жабысқан, кемпірдің көтіне сүйек жабысқан, сүйекке сауысқан жабысқан. Осындай картинамен бала ауылмен ауылды аралап жүреді. Мұны көрген халық әбден қызыққа батады. Ақырында, саудагердің алдына келеді. Саудагер мұндай ызаға шыдай алмай, іші жарылып, өледі. Зып осымен аяқтайды.