Сатиралық ертегі: Барыс, тарыс

Бұрын бір заманда бір Бардам адам болады, малы көп, баласы жоқ болады. Сол кезде ол кісінің ағасының баласы көп болады. Ағасының бір баласын асырап алады. Оған Жалау деп ат қояды. Көңіліме Жалау болсын деп, сөйтіп жүргенде, өз қатыны бір ұл табады. Бай қуанып, өз баласының атын Демеу қояды. Сонымен екі бала ержетіп, жігіт болады. Байды Құдай атып, бұрынғы баланы қойып, өз баласына біреуге құда болады. Бір жылы құдасы жер ауып, көшіп кетті. Алыс жерге кетеді. Сол заманда баласы он екі жасқа келеді. Асырап алған баласы он бесте болады. Бай үлкен баласын кіші баласына жолдас қып, қайнына жібереді. Арада жыл жүріп, бірнеше күнде қайын жұртын іздеп табады. Сыртынан сұрап, ауылға жақын қалғанда, үлкен ағасы інісіне айтады:
– Күйеулік жол – менікі. Жолдастық жол – сенікі. Сенің әкең өзінен туғандығын істеп, саған қатын әпермек болды. Мен енді оған көнбеймін. Сен маған жолдас бол. Басыңдағы үкіні маған бер. Сен барып, күйеу келді деп хабар бер, – дейді.
– Тіл алсаң, көнесің. Тіл алмасаң, өлесің, – дейді. Бала қорқып, басындағы үкіні береді.
– Ешкімге айтпаймын, – деп, қасам береді. Сонымен «Күйеу келді» деп, шауып, ауылға келеді.
– Пәлен байдың баласы келді, – деп, аты-жөнін айтып береді. Ауылдың бәрі жиылып, күйеуді құрметтеп, кеш болған соң қызбен ойнап, қызық көреді. Ағаны Құдай атты, келінмен бірге жатты. Сол уақта сол ауылға:
– Мына менің жолдас болған баламмен жақсы сөйлеп, жақын болма, – деп, бір сұмдықты айтты.
– Бұл баламен сырлас болсаңдар, қатын ерден, ері елден ажырайды, – деп, жамандайды. Бұл сөзді естіп, ешкім қасына бармайды. Бұл бала «Қарап жүріп болмас» деп, ауылдағы барлық бұзауды жиып беріп, баяғы Демеу деген балаға бақтырады. Жас бұзау айдаса, жөнге жүрмейді. Жайылып, шөп жемейді. Жусап, дамыл көрмейді. Демеу баланың адам сипаты қалмады.
Бір күні бала жылап отырса, қалың жамғыр жауады. Демеу бала қайда барарын білмей, бір борсықтың ініне кіреді. Жауын өткен соң іннен шығып, бұзауға келеді. Бұл жерде бір сәлдесі бар адамды көреді. Сәлделі адам балаға жауап береді.
– Шырағым, күн жауып, жердің бәрі су болғанда сен нағып су болмадың, себебін айт. Не тілегіңді берейін, – дегенде, бала айтады:
– Мал да, жан да сұрамаймын. Көрген қорлығым ойымнан кетпейді. Осы бұзауды жат десем, жатып, тұр десем, тұратын ғып беріңіз, – дейді. Ол сәлделі адам өте оқымысты, қайлакер адам екен, балаға дұға үйретті.
– Балам, бұзауға Барыс десең, жатып қалады. Тарыс десең, түрекеледі, – деп үйретті.
Бала айтты:
– Жауын жаумаған себебін айтайын – ана бір жерде бір ін бар. Қыстап жатсаң, қырау түспейді, – деп, кетіп қалады.
Бала қуанып, ертесіне бұзауды айдап келеді. Бір шұқыр жерге «Барыс» деп қойып еді, барлық бұзау қимылдамай, жатып қалды. Бала жатып, ұйқысы қанып, кешке таман «Тарыс» деп, тұрғызып алып, үйге барды. Қатын да бұзауды байлап алды. Күндіз бала қориды, түнде қатын байлайды. (Сенің пәлеңнен бұзау қалды.) Демеу бала бір күні ой ойлайды:
– Бұл бұзаудың маған жазығы не? Өзім сияқты жас жанын қинамайын, онан да бұл өнерімді өзіме зорлық қылған ағама істейін, – деп, соған қайтер екен деп, түнде келіп, аңдып тұрып, қыз, күйеу жақындасқан уақытта «Барыс» деп қойып еді, қыз, күйеу ажырамай қалады. Түнімен жатып, қайғыға батып, сонымен таң атады. Таң атқан соң қыз шешесі қызы келмеген соң кіші келініне айтады:
– Ау, келін, баршы, қыз әлі жоқ, ұйықтап қалды ма, оятып кел, – деген соң келін келіп, отауға кіреді. Ойнап жатқан қыз, күйеуді көреді. Келін кеп, күйеудің иығынан тартады. Сонда сыртында тұрып, Демеу бала «Барысты» тағы айтады. Келіннің қолы күйеуге жабысады. Қыз-жеңге бір-бірін танысады.
Сонымен кіші келін кешігіп келмеген. Кемпір үлкен келінін шақырып алып:
– Ай, келін, түнде кеткен қыз жоқ. Бағана кіші келінді жіберіп едім, одан да хабар жоқ. Сен баршы, бұларға бір бәле болған болар, – деген соң үлкен келін келіп, отауға кіреді. Қараса, қыз, күйеу опар-топар, кіші келін иықтан ұстап отыр. Мұны көріп, үлкен келін ұрысты:
– Ұялмаған не деген кісісің, не деген бетсіздік, бетің тіліңгірлер, – деп, өз бетін шымшып, тісімен ернін қымыртып, кіші келінді жағадан алып, жұлқып жүргенде Демеу бала тағы кеп, «Барыс» деп қойып еді, қатынның бір қолы бетіне жабысты. Бір қолы кіші келіннің жағасына жабысты, сөйтіп, төрт адам болып, күйеу батыр бірін мініп, екеуін жетелеп, жата берген екен. Сонымен бірден-бірден хабарланып, барлық ауыл жиылып, бір керемет болған екен деп, бір молда бар екен, өзі өте оқымысты, соны шақырып кел деп, банағы Демеу баланы жібереді. Демеу бала жүгіріп, молданың аулына келіп:
– Пәлен байдың балалары науқастанып қалған екен, қатты сасып, түсі қашып, сізге жіберді. Жөні келсе, барасыз, жақсылап демді саласыз. Таң ұшығын тарқыратып, күн ұшығын күркіретіп, сәті келсе, жазасыз. Балалары жазылса, бір тоғыз бүгін аласыз, – деп, молданы күлдіріп, бір ұрғашы есегі бар екен, молданы соған мінгізіп, келе жатыр екен.
Молдекем жолда келе жатып, бір ағын суды көреді. Молда:
– Мен Сырдың суын көрейін, сайтаны бар ғой, түсіп, дәрет алам, – деп, жауап береді. Бұл сөзді бала да мақұл көреді. Молда шапанын жамылып, дәретпенен танып, бала тұрады есекпен алысып. Демеу бала бір сұмдық ойлап, «Барыс» деп қойған екен, молданың қолы қалды насыбайына жабысып. Молданың мұны көріп, сұры кетті. Қаншалық құтылмаққа қайла етті. Бір бәле ғазиз басқа болғаннан соң. Балаға сонда тұрып жауап етті.
Молда айтады:
– Қарағым, бала, мына сұмдық қара. Дем салсам да, болмайды. Бұған тапқын дауа.
Сонда бала айтады:
– Ай, молдеке, ғылымың көп болса да, ақылың жоқ екен ғой. Мұның дауасын алыстан іздемей-ақ, мен табамын. Мұндай іс біздің елде көп болады. Мына өзіңіздің есегіңіздің көтіне аузыңызды тигізіп тұрып, қатты үрлеп жіберсеңіз, бұл қолыңыз демде-ақ босанып кетеді, – дейді.
Молда мұны қабыл көрді. Бала есекті тарта береді. Молдекем «Ем бола көр» деп, аузын тигізіп, үрлеп көреді. Демеу бала баяғы «Барыс» деген дұғасын айтып (таны, таны), Сәт молданың аузы есектің көтіне жабысады. Мұны көріп, молдадан сұр кетті. Молда мен есекті жетелеп, ауылға бала жетті. Мұны көріп, барлық жұрт тамаша етті. Мұндайлық сұмдықты көріп, елінің тапқан ақылы – бұл бәлекеттің бәрі де баладан, – деп, балаға жабылып, балаға жалынып, сырын сұрап, бала бастан-аяқ өткен сырдың бәрін айтып, ақыры, жұртты қимай, «Тарыс, Тарыс» деп, бәрін де босатып қоя беріп, өз қатынын өзі алып, енді қайтып алыпты.