Қазақ тілі | Қарапайым сөздер

Қарапайым сөздер, табу мен эвфемиздер көркем әдебиетте әсіресе сөйлеу тілі стилінде жиі қолданылады, ол көркем әдебиет стилінде белгілі бір көркемдік мақсат үшін жұмсалады. Қарапайым сөздер кейде публицистикалық стильден де байқалады. Бұлардың эстетикалық, эмоциональдық әсері, бейнелілігі өте-мөте көркем әдебиет стилінде ұтымды келеді.

— Биыл сен осы жиырма түлкі алғыздың-ау, Ержан.

— Жиырмаға жете қойған жоқ элі…— дейді де, Ержан қолын ақмойнаққа созады. Тағы сылқ-сылқ, тағы бүлк-бүлк… Ақмойнақ қырлы стакандарға тағы да еңкейді (Ғ. Мүсірепов).

Көбінесе сөйлеу тілі стилінде айтылып, ал әдеби тіл стильдерінде сирек ұшырасатын белгілі бір сөздер бар. Олар тұрпайы мағыналы сөздер. Мұндай қарапайым сөздер ара-тұра көркем әдебиет стилінде белгілі бір стильдік мақсатта -жұмсалады.

Жастау жігіт қойнынан бүктелген қағазды шығарып, Қамилаға қарап күлімсіреді:

— Мынаған доңғал басыңды басып жіберші — деп.

— Жоқ, жолдас, кеңсеге бар, мөрді қалтаға салмаймын, кеңсе-де болады,— деп Камила жауапты қысқа қайырды (Б. Майлин). Скендір сияқты судырларелдің үрейін ұшырып: (сонда).

Осы мысалдардағы доңғал бас (мөр), судырлар (белсенділер) қарапайым сөздері кейіпкер тілінде айтылып тұр. Мұндай стильдік мақсаттағы қарапайым сөздер, негізінен, кейіпкер тілінде қолда-нылады.

Сөйлеу стиліндегі кейбір теңеу құралдары әдетте тым қарапа-йым, тіпті қарадүрсін, дөрекі болып келеді. Сөйлеу стиліндегі мұн-дай сөздердің бәрі бірдей көркем әдебиет стилінде қолданыла бермей, тек авторлық ремаркада ғана ара-тұра кездеседі. Бүл тәрізді жекелеген қара дүрсін сөз қолданыс ертеректегі әдебй’ шы-ғармалардың тілінде, атап айтқалда, авторлық байндауда ұшыра-сатын. Бұған сол кезгі көркем әдебиет үлгілерінен бірер дәлел кел-тіре кетейік. Алпысқа қалай қарайсын- сексенді көзіме тықты, жарықтығым. Берген жоқпын. Осы «кезде сайтандай Ерден жетіп келді; Шал елу тиынды тастағасын, “тағы бес тиын тастайын, саған да ырым болсын” деді, бес сом тастап түрған немедей (С. Мұ-қанов). Әзірленіп қойған екен, бармасаң ол да, мен де қатты рен-жимін деп талақтай жабысты. Бірақ былайғы жерде тілдегі мұндай теңеу кұралдары көркем әдебиет стилінің өзінде де сирей бастады. Өйткені, жазушылардың бірте-бірте сөз қолданудағы талғамы, шеберлігі арта түсті. Шынында да, сөйлеу стиліндегі ондай тым қарабайыр сөздер көркем әдебиет стилінің табиғатына, тұтас контекс көлеміндегі көркемдікпен еш үйлеспейді, қайта оны тұрпайыландырып нұқсан келтіріп түрады. Мысалы: Сағындық-тардан бөлінгеннен кейін сүзісуге аңдысқан бұқадай, Мурат пен Қайролла біразға дейін пәлендей басты кеңеске кірісе алған жоқ (сонда). Жұман дейтін көлбақадайтырбиған біреу менің келгенімді хош алып… (Б. Майлин). Мұндай жерде Шақшайдың қимылына көз ілескен емес. Ол сайтанша жүреді (I. Жансүгіров). Сүлей атынан секіріп түсіп, еркелеген иттей уэкілдерге келіп, қайнаңдай бастағанда (Ғ. Мұстафин).

Сөйлеу тілі лексикасын стильдік тұрғыда сипаттағанда мына бір сала сөздерді де өз алдына бөле, жеке айту керек. Мысалы пошым, неме, “көзір”, пэленше, түгенше тәріздес қарапайым сөздердің, варваризм атаулыньщ да тіл байлығына жататыны мәлім. Бірақ олар да белгілі бір стильде ғана жұмсалады. Әлгі сөздер, мысалы, сөйлеу тілі лексикасына тән. Осы себепті көбінесе сөйлеу стилінде қолданылады. Сондай-ақ, кейде белгілі бір стильдік мақсат үшін көркем шығармада да, сықақ-мысал түрінде жазылған очерктерде де кездеседі. Ал қалған стиль түрлерінде сирек ұшырасады, негізінен көркем әдебиет стилінде ғана қолданылады.

Түбінде Абайды үлкен жазаға ұшырататын болса, бұл іс бір үлкен көзір болып… (М. Әуезов). Түпкі үйдің есігінен кептеліп бір қырынан шыққан жеқгей қолындағы бір бөлке нан мен шөлмек пошымдас ораулы газетті көргенде “бұл байғұсты бірдеме шалған екен” деді (газеттен).

Тәуір екен тапаншац
Түсі суық неме екен (I. Жансүгіров).

Пәленшені урам деп,
Түгеншені қырам деп… (Абай).

Сондай-ақ мына бір-екі сөздің қолданылуына да сәл көңіл ау-дарып көрейік. Семей облысында күндіз-түн, толассыз соғатын жаяу борасынды ақжорға деп атайды. Бұл тәріздес әзілді астары бар, бейнелі сөздер ел ішінде неше алуан. Аққұйрық есімі де сондай. Екеуі де негізінен қарапайым сөйлеу стиліне бейім тұрған сөз. Бұлардан халықтық әзіл, ирония айқын сезшеді. Қөркем әдебиет стилінде әдетте осы сала сөздер’ де жиі жұмсалып, белгілі бір стильдік мақсат үшін әдейі пайдаланылады. Бірак, “ақжорға” дей-тін жаяу борасынның жүрмейтін күні жоқ. Биылғы жұт қысында ақжорға ац боранға айналмаған шақтарында күндіз-түн толассыз соғады (М. Әуезов). Терісінен соққан суык, жел ақжорғамен дала-ны омбы қарға, опқа толтыра береді (сонда). Бұл кезде тергеуші Зенковқа қат-цат “аққұйрық” дейтін делдал араласып еді; Қаттау-лы аққұйрықтар да Казанцевтің темір сандығына салынғанды (сонда).

Ақжорға, аққұйрық сөздерінін, көркем әдебиет стиліне жақын-дығын осы келтірілген үзінділерден айқын көруге болады. Бұлар ғылыми немесе ресми-кеңсе стильдеріңде қолданылмайды.

Сөйлеу тілі лексикасына стильдік бояуы жарыйан т а б у сөздер мен эвфемиздер де жатады. Табу, эвфемизм — бір-біріне мағына-лары жақын, мәндес терминдер. Әлдебір, діни нанымға, ескі әдет-ғұрыпқа байланысты айтуға болмайтын, сондай-ақ цензуралық ретпен де қолдануға тыйым салынған сөздерді табу (эвфемизм) деп атайды. Бір жағдайды, хабарды тура айтпай, тұспалдап жеткізетін сөздер де т а б у (эвфемизм) делінеді. Өйткені стиль тұрғысынан алғанда, тура сөзден гөрі (яғни ашық түрде, тура айтуға қарағанда) оны ауыстырған тұспал сөздің өзі ұтымды. Табу мен эвфемизмнің көбіне-көп сөйлеу стилі мен көркем әдебиетте қолданылатыны олардың осы ерекшелігімен тығыз байланысты.

Октябрь революциясына дейін келін ата-енесінін,, бабаларының не қайынағаларының атын атамайтын. Олармен аттас басқа да түрлі заттарды тұспалдап, басқаша атайтын. Келіннің күйеуінің туған-туыстарына қоятын аттары табу сөздерге (эвфемизмге) жатады. Бұлар көбінесе сөйлеу тілі стиліне тән құбылыс. Табу сөздер сондай-ақ көркем әдебиет стилінде де қолданылады. Себебі автор көркемдіктің шарты бойынша кейіпкер тілінде кездесетін осы тә-різді, яғни табу түрінде келетін сөздерді де қадағалап отырады. Мысалы: Шырайлым-ау күйеуіңнің онысы несі, алайын деп отыр-ғанда сені тастап кеткені қалай (Б. Майлин). Жаным-ау, алпам-садай болған кім десем, мынау кенжем ғой… Әйгерімнің кенжем дейтіні Оспан болатын… Кенжем! Түнқатып шыққансың ба? Алыстан келген жолаушыдайсың ғой. Әйел ілгеріде күйеуінің де, жасы үлкен жалпы еркек атаулының есімін айтпай, “әлгі”, “үлкен кісі” дейтін. Келін немесе жас әйел тарапынан айтылатын табу (эвфемизм) үнемі бұлай жеке сөз түрінде келе бермейді. Қазақ тұрмысында бұрын-ырак кезде тұтас бір ауыл түгелдей үлкен аталарының атымен аталатын. Мысалы, ауыл егер Сексен деген кісінің атымен аталса, оны жүзден жиырмасы кемнің ауылы дейтін салт болған. Сөйлеу стиліндегі табудын (эвфемизмнің) бұл түрі ғылыми стильден, ресми-кеңсе стилінен, тіпті публицистикалық стилден де кездеспейді. Ол негізінен сөйлеу стилі мен көркем әдебиет стиліне тән.

— Үлкен кісі, жүзден жиырмасы кем ауылының жігіттері қайда жатады екен?
— Шырағым, ондай оспағыңа шорқақ едім.
— Тэңірі деген, жүзге жиырмасы жетпесе сексен болмайтын ба еді!
— Е, Сексен ауылының жігіттері ме? … Жүзден жиырмасы кем ауылының жігіттері, далаға шығыңдар! Қатындарың қарға батып жатыр (Ғ. Мүсірепов).

Адамға байланысты әлде бір жайсыз, суық хабарды, ауыр жағ-дайды сарт еткізіп айтып салмау да әріден келе жатқан ескі әдет. Мысалы, Қазақ тілінде өлді дегенді әр түрлі астарлы сөзбен айтады. Өлді дегеннің орнына қолданылатын астарлы, ауыс маганалы сөздер де табуға (эвфемизмге) кіреді. Табудың (эвфемизмнің) осы түрі де көбінесе сөйлеу стилі мен көркем әдебиет стилінде қолданылады. Себебі, сөйлеу стилінде, әсіресе көркем әдебиет стилінде “өлді” дегеннен гөрі, жан тәсілім қылды, үзілді, өтті, көшті тәрізді етіп айту жат, суық хабарды жіңішкелеп, өте бір жұмсақ, нәзік түрде жеткізу (суреттеу) жағынан алғанда, жатық, ұтымды. Оны мына бір үзінділерден анық көруге болады.

Осы күннің ертеңінде суық сыбыс анық боп, Бөжей қайтыс бол-ды деген хабар да жетті. Өткен түні, ел жатар кезде жан тәсілім қыпты (М. Әуезов). Сол сэтте Мағаш үзіле берді (сонда). Соның артынан, ұзак, түннің баяу таңы жаңа сызат беріп ата берген шақ,та Әбіш үзілді (сонда). Осылайша айналасы айықпаған сұр тұман, суық заман ішінде ұлы жан дүниеден көшті. Ұлы кеуденіц ыстық демі тоқталды. Өмірден Абай кетті (сонда).