Экономика | Несиелік шығындарды жабу үшін резервтер құрудың қажеттілігі

Міндетті резервтеу саясаты жоғарыда айтылғандай, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің басты міндеттерінің бірі, қарызгерлер мен клиенттердің муддесін қорғау.(«Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі туралы» заңның 7 бабы) Осы міндетті орындау ушін және екінші дәрежелі банктердің өтемпаздығын сақтандыру мақсатында, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі арнаулы резервтік шотта сақталуға тиісті қаржының ең төменгі деңгейін белгілейді. Мұндай практикада барлық, экономикасы өскен елдерде қолданылады. Бірақ бұл әр елде,бұл резервтің құрылымы, амплитудасы, көлемі және процент төлеу өзіндегі әр турлі.
Резервтің ең төменгі деңгейі, ақша саясатының құралы ретінде, бір жағынан , ақша нарқында, екінші дәрежелі банктердің ағымдағы өтемпаздығын реттейді, екінші жағынан, олардың айналымға несиелік ақша шығаруын бақылайтын құрал. Резервтік міндеттемелер, тәртіп бойынша, банктердің міндеттемелерінің белгілі бір бөлігінің жагдайына байланысты, немесе, өсуіне байланысты белгіленеді.
Резервтік активтің ең төменгі деңгейін есептеудің негізгі бабы, банктің қызмет көрсететін шаруашылықтарының шоттарындағы қаржының қалдығы, жеке тұлғалардың депозиттері мен салымдары және банк аралық міндеттемелер.Негізінде қамтылған міндеттемелердің түрі көбейген сайын бұл құралдардың тиімділігі артады.
Резервтің ең төменгі деңгейінің көлемі есептеуде қамтылған міндеттемелердің сомасынан процент түрінде белгіленеді, және де бұл процент көрсеткіші әр елде әр түрлі. Мысалы: Испания мен Италияняң Орталық банктері резервтік талаптың процентін жоғары деңгейде ұстайды, ал Ангияның Орталық банкісі, керісінше, ең төменгі шекте белгілейді, (0,45 %), Жапонияның Орталық Банкісі де2,5 % - тен жоғары белгілемейді.
Егер резервтік талаптың проценті жоғары болса, Орталық банк щоттағы қаржыға өсім төлеуі тиіс. Қазақстанда, міндетті резервтеу саясаты екі дәрежелі банк жуйесін қалыптастырған күннен бастап енгізілді. 1992-1993 жылдары Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің резервтік талабы, банктің міндеттемелерінің ортаща қалдығының 30 процентіне тең болатын. Сондықтан Ұлттық банк резервте жатқан қаржы үшін жылға шаққанда 15-пайыз өсім төлеуді міндетіне алған. Бірақ, іс жүзінде, ол ешкімге, ешқандай өсім төлеген жоқ. Соңғы жылдары бұл көрсетеіш бірнеше рет азайтылып,2000 жыл 1-мамырынан бері 8 пайызға дейін түсірілді.( ҚР Ұлттық банкісінің басқармасының 2000 жылы 25 көкектегі № 192 қаулысы.) Ұлттық банктің басқармасының 1997 жылы 23 мамырда бекіткен ең төменгі резервтік талап жөніндегі ережеде оны орындаудың екі жолы көрсетілген:
а) Банктің орналастырылған барлық резервтік активтерінің орташа айлық қалдығы, Ұлттық банктің белгіленген орташа айлық резервтік талабының мөлшерінен кем болмауы керек. Өз кезегінде ең төменгі резервтік талаптың орташа айлық мөлшері былай есептеледі;

(ең төменгі резервтік талапты ) Х (орташа айлық депозиттік міндеттемелер)
есептеудің проценті резервтік актив



100



Резертік активтің қатарына, корреспондеттік шоттағы қаржы (теңгемен және еркін айырбасталымды валютамен), кассадағы қолма-қол ақша (теңгемен және еркін айырбасталымды валютамен ) және алтын қоры, барлық резервтік талаптың 20 пайызы шегінде, жатады.

б) Жоғарыда келтірілген формуламен анықталған ең төменгі резервтік талаптың сомасына тең қаржыны, Ұлттық банкіде арнайы ашылған шотқа депозиттеу.
Ең төменгі резервтік талапты орындаудың, көрсетілген екі жолының қайсысын қолдану керек екенін, Ұлттық банк шешеді.
Өз кезегінде, жұмылдырылған несие ресурстарының нақты бағасы болып орташа безбенделген өлшенім шамасы қолданады.Бұл өлшем шамасы, әр түрлі ресурстардың мақсатына қарай бөлгендегі сомасы және оның әрқайсысының барлық жұмылдырылған ресурстарының ішіндегі үлес салмағына қарай анықтайды.Ал, әр түрлі ресурстардың орташа нақты бағасы, атаулы нарықтық бағаның негізінде, Ұлттық банкіде сақталатын міндетті резервтің мөлшері түзетіліп есептеледі:
ОНБД
ОНБ = Х 100
М резервтің мөлшері

Бұл формулада:
ОНБ - Жұмылдырылған ресурстың орташа нақты бағасы.
ОНПД - Нарықтық проценттің орташа деңгейі.
Банктерүшін активтік операцияның проценті мен пасивтік операцияның процентінің қатынасы көп мағыналы.Осы екі проценттік мөлшерімдердің айырмасы банк үшін несиелік маржа, яғни, банктің несиелік жұмысынан тапқан табысы болып табылады.


Несиенің қажеттілігі және оның маңызы.

Тарихтың қай кезеңі болса да, несие, алуан түрлі экономикалық және қоғамдық ойшылдардың назарын аударатын. Экономика ғылымы, өзінің пайда болған күнінен бастап несиенің проблемасымен шұғылданып келеді. Ал, қазіргі кезеңдегі несиеге, экономикалық санат ретінде, аса көңіл бөлініп отыр. Өйткені, нарық кезінде несиелік қарым қатынас ең жогарғы ресімделуіне жетеді, сөйтіп несие, төңірегіндегі алуан практикалық және теориялық сауалдардың шиеленіскен түйініне айналады. Несиенің түпкі тамыры тауарлық өндірістің пайда болған кезінде жатыр. Содан кейінгі экономикалық даму сатыларының әр қайсысында да несиенің маңызы зор болады.Осыған байланысты болашақ экономистерге несиенің арғы негізін, қазіргі жағдайда оны пайдаланудың керегі неде екенін түсіну керек.Оның үстіне, әр түрлі деректерде несиенің экономикадағы маңызы, әр түрлі түсіндіріледі. Мысалы, кейбір экономистер, несие өнімсіз шығынды көбейтіп (әңгіме төленетін процент жөнінде) , өндіргіш күштердің дамуына кедергі келтіреді, нарықтық экономикаға тән қарама-қайшылықтарды шиелністіре түседі,сондықтан экономикалық дағдарысты жоймайды, керісінше., оны тереңдетеді, оғ,ан тікелей себепші болады деген пікір айтады. Басқалары, керісінше, несие экономикалық тұрақты, үздіксіз дамуына мүмкіншілік береді дейді.
Осындай қарама-қарсы пікірлер орын алған жағдайда істің жәйін түсіну үшін алдымен несиенің қажеттілігі қайдан шығады деген сауалға жауап беруіміз керек.
Қазақстанда жұмыс істеп тұрған банктердің, Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкісінен басқасының бәрі , екінші дәрежелі банктер болып есептеледі. Олардың қызметтерінің заңды негізі, Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметтері туралы.» заңның 30 бабына сәйкес банк қызметтерінің қатарына төмендегі операциялар жатады.
 Заңды және жеке тұлғалардан депозиттер қабылдау;
 Кассалық операциялар жүргізу: банкноттар мен монеттер қабылдау,қайта санау,айырбастау,ауыстыру,сұрыптау,буу-түю,және сақтау
 Ақша аудару;Заңды және жеке тұлғалардың талаптарымен ақша аудару.
 Банкноттер мен монеттерді, басқада құндылықтарды кассіге жинау және салып жіберу.
 Жылдам өтімді құнды қағаздар мен қозғалатын мүліктерді кепілзатқа алып,қысқа және ұзақ мерзімге несие беру.
 Есептеу операциялары:
 Банктерге және кейбір банктік операцияларды жүргізуге құқықт
ұйымдарға корреспонденттік шот ашып, оларды жүргізу т.б операциялар.



Резервтік қор – банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында құрылған ақшалай қаражаты.
Сондай- ақ , резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді. Резервтік қордың шамасы заңды турде жарғылық капиталға белгілі бір пайыз мөлшерінде, айталық 25 пайыз мөлщерінде құрылатын болса, оның мөлшері жарғылық қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады. Резервтік қордың құрылуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде банкте пайда болмаған жағдайда резервтік қор есебінен банктің артықшылығы бар акциялары бойынша пайыздар төленеді.
Резервтік қызметі - Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес, сондай-ақ пассивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивтік операциялардан туындайтын тәуекелдерді болғызбау үшін банктер тартылатын қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте резервтерін құрайды.
Банктердің төлем ресурстарының мүмкін болар тапшылығына байланысты міндетті түрде құрайтын резервтер сияқты, активтік операцияларды болатын тәуекелдердің орнын толтыру үшін арнайы меншікті капитал резервін құруға мәжбүр болады.Мұндай зияндар банк капиталының айналым қызметіне жатпайтындықтан, оларды басқа қызметі – резервтік қызмет арқылы ғана қолдап отырады.
Банк капиталының резеритік қызметі тәуекел активтердің болуына байланыссыз, банк капиталының тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді. Резервтік валтюта- Бул басқа елдер ушін валюталық паритет пен валюталық бағамды анықтауда негіз ретінде қызмет ететін және валюта бағамын реттеу мақсатында валюталық интервенция жургізуде пайдаланылатын халықаралық төлем және резерв құралы ретінде қызмет атқаратын, әлемнің алдыңғы қатарлы елдердің еркін ауыстырылатын ұлттық валюталары.
Ең төменгі резервтік талаптар,ақшалай нарықтағы тепе-теңдікті қамтамасыз етуде,банктерге берілетін несиелер көлемін реттеуде, банктік өтімділік деңгецін реттеуде және олардың міндеттемелері бойынша төлемсіздікті төмендетуде, сол сияқты банк салым иелері мен акционерлерінің мүдделерін қорғау мақстатында Ұлттық банк ең төменгі резервтік талаптар механизмін қолданады.
Резервтік талаптар ашық нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен қатар коммерциялық банктерді жанама ақшалай-неиелік реттеудің негізгі құралдарының біріне жатады. Қазақстан банк жүйесінің бүгінгі даму жағдайында резервтік талаптар, бір жағынан, сақтандыру институт тарының жоқ кезінде, комерциялық банктердің депозиттнрін сақтандыру қызметін, екінші жағынан, экономикадағы ақшалай мультипликация процесін реттеу қызметтерін атқарады.

Ақша-несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген «Қазақстан Республикасының комерциялық кооперативтік және жеке банктердің қызметін реттеу туралы » нұсқауға сәйкес, міндетті резерв нормасы 18-20 % мөлшерінде бекітілген болатын. Қазіргі уақытта ол төмендеп, 6 % - ды құрайды. Ашық нарықтағы операциялар- бұл Ұлттық банктің айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу мақстында екінші реттегі нарықта мемлекеттің бағалы қағаздарын сату және сатьп алумен байланысты операциялары.
Бұл біршама ақша массасын, көмерциялық банктердің өтімділігі және несиелік жұмыстарды реттеудің ыңғайлы әдістерінің бірі болып табылады. Оның негізгі мәні ақша эмиссиясын тоқтату арқылы банктердің несиені эмиссиялауын шектеуді білдіреді.
Ұлттық банк нарықта бағалы қағаздарды сату арқылы оны сатып алушылардың резервтік шоттарынан тиісті соманы ұстап қалады. Сөйтіп керісінше банктерге несие беруді және ақша шығаруды ынталандыру мақсатында Ұлттық банк бағалы қағазды сатып алады да, тиісті соманы банктердің резервтік шотына қайта аударады. Несиелеу және қаржыландыру операцияларына соңғы жылдары Ұлттық банктің қызметінің алдағы уақыттарда классикалық қызметіне жақындауына байланысты тиісті шаралар қолданады. Резервтік активтер: Төлем балансының бұл бөлігінде елдің қолда бар резервтері көрсетіледі.Оның ішінде: монеталық алтын, СДР- арнаулы өзара қарыз құқықтары, Халықаралық валюталық қордағы елдің резервтік жайғасымы және шетелдердің валюталары. Қазақсатнның дүниежүзілік таза резерві 2001 жылдың басвнда 2093,8 млн.доллар болды. Оның ішінде валюта резерві – 1592,3 млн.доллар, алтындық активі 501,5 млн.доллар.Алтын қоры 2000 жылдың соңңы айында 11,4 млн.доллар көбейді. Оның себебі, дүние жүзілік баға, осы металға 2,3 % өсті. Яғни, қордағы алтынның саны көбейген жоқ, тек құны өсті.Осы елдің белгілі бір күнге, немесе белгілі бір мерзімде басқада елдерден алатын валюталық алашағы мен басқа елдерге беретін валюталық берешегінің ара қатынасын есеп айрысу баланынан көруге болады.
Қорыта келгенде резервтік қор құрудың негізгі мақсаты банктердің жұмыс жасау барысында болатын,банктердің сыртқы немесе ішкі операциялардың әсерінен болған келеңсің жағдайда пайда болған шығындардың орнын жабу үшін құрылады. Бұл резервтік қор кәсіпорынның міндетті төлемдерінің бірі болып табылады. Бұл қорды қарапайым тілде айтсақ запас деп түсінсек, бұл қордың запастан айырмашылығы міндетті төлем болып табылады. Банктердің бұл қорды пайдалану арқылы күтпеген немесе күтілген жағдайлардың әсерінен болған шығындардың орнын жаба отырып банк клиенттерінің құқықтарын қорғайды. ....