Фирма мен фирма қаржысы

Фирмалар мен фирма қаржысының
мәні және мағынасы
Фирмалар қаржысының мәні жөнінде әзірге ортақ пікір жоқ. Кәсіпорындардың қаржысын айқындайтын экономикалық қатынастар жүйесіне не кіреді? Бірқатар ғалымдар тауарларды сатып алу, сату кезінде және еңбекақы кезінде пайда болатын ақша қатынастарын қаржы қатынастары деп қарауға болмайды: өйткені олар бұл қатынастардың элементтері емес деседі. Алайда өндірістік қағиданы жақтаушылар керісінше пікірде. Өйткені өндірістегі қаржы қатынастары ұдайы өндірістік кезеңдерін көрсететін экономикалық категория. Мысалы, айырбас кезінде өнімді өткізуден түскен түсімнен өнім беруші кәсіпорын тұтыну және қорлану қорларын құрайды. Оның барысында өнім беру шартының талаптары орындалмаса, екі жақ бір-біріне қарыз болса, тиісті қаржы айыптары қолданылады. Еңбекақы, сыйлықтар төлеу барысында туындаға ақша қатынастары арнайы қорларп құрып, жұмсау арқылы жүргізіледі. Өндіріс қағидасын жақтаушылар қаржы қатынастары өндіріс процесінің барлық кезеңін қамтиды деп санайды.
Осыған байланысты кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысын бөлу, бақылау және ұдайы өндіріс қызметін орындауды деп тұжыруға болады. Ұдайы өндіріс қызметінің мазмұны жай және ұлғаймалы ұдайы өндіріс кезінде материалдық және қаржы қозғалыстары айналымын қамтамасыз ету. Бұл үшін кәсіпорын өндіріс жоспарлары, болжамдары негізінде өнімдерді өткізу, нақты мерзімдерге сай белгіленген экономикалық нормативтерді, кірістер мен шығыстар көлемдерін белгілейді, шығындардың меншікті қаржы есебінен, уақытша алынған басқа кәсіпорындар мен өз қызметкерлерінің қаржысы банк несиелері, айрықша жағдайда бюджет есебінен ақталуын анықтайды.
Фирмалар қаржысының бөлу қызметінің ерекшелігі – жиынтық қоғамдық өнімнің құны айналым қаржысы процесінде белгіленген экономикалық нормативтер негізде бөлінуі. Мұның өзі ұдайы өндіріс процесінде құнның бөліске және қайта бөліске түсіуіне қаржының қатысуын анықтайды. Ақшалай бюджеттерм ен қорлардың экономикалық негізінде бөлінуі қаржының ұдайы өндірістегі қызметінің басты шарты.
Бөліс - өндіріс пен тұтынуды байланыстыратын буын. Бұл процесс кәсіпорындармс ен бірлестіктердің жұмсалған өндіріс құрал-жабдықтарды толықтыруға және пайданы құрауға пайдаланған өнімдерді өткізуден түскен ақшалай табыстар алу жолымен жүреді. Пайданың бір бөлігі қайта бөлу барысында орталықтандырылған қорларға – мемлекеттік бюджет, бюджеттен тыс қорларға түсіп енді бір бөлігі шаруашылықтың қарамағында еңбекақы, әлеуметтік мұқтаждар, өндірісті ұлғайту және дамыту жөнінде шығындарды қаржыландыруға түседі.
Қаржы және несие органдармен іс-қимыл барысында бюджет алдындағы міндеттемелердің орындалуы, банк несиелерінен алынуы, қайтарылуы кезінде бақылау жүзеге асырылады.
Кейбір экономистер кәсіпорындаор қаржысына үш қызмет жүктейді:
1) ақшалай ресурстары\мен айналым қаражаттарына қызмет көрсету;
2) ақшалай табыстарды бөлу;
3) кәсіпорындардың өндірістік-шаруашылық қызметіне бақылау жасау.
Халық шаруашылығы салалары, бірлестіктері,. Кәсіпорындарының экономикалық қызметі саласында өндірістіктік қатынастардың өзіндік ерекшеліктері, қаржы қатынастарының басқа ақша қатынастарымен астасуы, олардың өндірістік қорлар айналымымен тығыз байланысы, кейбір ғалымдардың пікірінше, халық шаруашылығы салалары, бірлестіктері, кәсіпорындары қаржысының жалпы мемлекеттік қаржыдан ерекшеленуіне әкеп соғады.
Олардың пікірінше, егер буынға кәсіпорындардың ақша қатынастарының бүкіл жиынтығын қосса, халық шаруашылығы кәсіпорындары мен ұйымдарының ақша шаруашылығын – дербес экономикалық категория ретінде өмір сүруі туралы мәселе қоюға болады.
Қаржы саласындағы кәсіпорындар мен ұйымдардың сан қилы қатынстары ріілендірілген топтарда жинақталады: бұл қатынастар ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесінде мыналардың арасында пайда болады:
Мемлекет пен өндірістік кәсіпорындар арасында мемлекеттік бюджеттен қаржыланжырғанда, сондай-ақ бюджетке төлемдер төлегенде, валюта қорларын қалыптастырғанда;
өндірістік кәсіпорындар діне олардың жоғарғы ұйымдары пайданы табыстарды, қорларды қайта бөлгенде, жылдық төлемдер жөнінде;
шикізат, материалдар, отын, т.с.с. төлеу үшін өзара қатынастарға түскен әртүрлі кәсіпорындар мен ұйымдар арасында;
кәсіпорындар мен ұйымдар арасында акциялар мен құнды қағаздар шығару және өткізу кезінде бәірлесукен кәсіпорындар құру барысында несиелеу мен үлестік қатыста;
кәсіпорындар мен несие жүйесі және қысқа мерзімде несиелер берілгені үшін проценттер төлегенде және т.б. мен ұйымдар қаржысының негізгі белгілері:
1) қаржы қатынастарының көп қырлылығы, олардың формалары мен мақсатты арналымының сан алуандылығы;
2) өндірістік қорлардың міндетті болуы, олардың құралуы, тұрақты толықтыруы, көбеюі, бөлінуіне байланысты қатынастар туындауы. Өндірістік қорлар - өндірістің серпінді элементтері. Олар, өндірістің өзі сияқты, ұдайы қозғалыста болады: оның үстіне құн формалары үнемі өзгереді. Кәсіпорынның өндірістік қорлары оның қызметі кезінде маптериалдық-заттық және ақша формасы қалады;
3) жоғары белсендліік, кәсіпорынның шаруашылық қызметінің барлық қырларында ықпал жасау мүмкіндігі.
Сөйтіп, кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы – халық шаруашылығыныдағы ақшалай табыстарды, жинақтарды және қорларды жасауға,ғ бөлуге және пайдалануға байланысты туындайтын экономикалық қатынастар.

1.2.Фирмалар мен фирма қаржысын ұйымдастырудың негіздері
Фирмалар қаржысын ұйымдастырудың принциптері ортақ. Оның бірыңғайлылығы өндірістердің ортақ мақсат-міндеттерімен және оның дамуының ортақ экономикалық заңдарымен анықталады.
Фирмалар мен фирма қаржысын ұйымдастырудың негізгі паринциптері: шаруашылық есеп, жоспарлылық, меншіктің барлық формаларының, теңдігі, қаржы резервтері. Шаруашылық есеп – негізгі алынатын принцип және кәсіпорындар мен ұйымдардың шаруашылық қаржы қызметін жүргізудің басты әдісі. Мемлееттік және ұжымдық меншікутегі кәсіпорындар мен ұйымдарда “шарушалыық есеп” термині қолданылады, жеке аралас меншікте – “коммерциялық есеп” термині бар. Бұл ұғымдар экономикалық мағынада мәндес.
Шаруашылық есептің мәні кәсіпорынға оның қызмітіне қажетті, жарғы қорын құрайтын негізгі және айналым қарждысы бөлінеді. Шарушалыық жүргізу әдісі ретінде шаруашылық есеп шаруашылық қызметінің табыстары мен шығындарын бірыңғайландыруды қарастырады.
Қазіргі уақытта шаруашылық есеп әдісі тұтынушыға қызмет етіп, кәсіпорындар мен халықтың сұранымын қанағаттандыру, қатаң тәртіп, мемлекет қамтамасыз еткен ресурстарды төлеу, өндірісті жаңарту және ұлғайту, бюджет алдындағ,ы міндеттемелерді сөзсіз орындау.
Коммерциялық есеп принципі кәсіпкерлік формасынжа жүзеге асырылады. Нарықтық қатынасты дамыту барлық меншік формаларының деңгейі принципін іске асыру негізінде азаматтардың шаруашылық инициатива мен іскерлік көрсетуіне жағдай жасайды. Кәсіпкерлік – тәуекелге бел байлап, табыс табуға ұмтылған азаматтардың жеке, дербес іс-қимылдары. Кәсіпкерлік өз ұжымдарын құра алады.
Шаруашылық есептің негізгі принциптері - өзін-өзі ақтау және өзін-өзі қаржыландыру.
Өзін-өзі ақтау – шаруашылық есептің басты принципі, яғни кәсіпорын тиімді өткізген табысты есебінен өндлірістік шығындардың ақталуы. Өзін-өзі ақтаудың төменгі шегі шығынға батпау. Алайда нарық жағдайында кәсіпорындар рентабельді жұмыс істеуі тиіс. Өйткені болашағы зор шаруашылықтарға ғана көмек көрсетіледі.
Банктер бюджет, несие берушілердің алдына қойған міндеттемелері мен талаптарын қанағаттандыра алмаған кәсіпорындар белгілі бір шаралар қолданылған соң /сауықтыру, қайта құру, жою немесе сату/ күйіп кетті деп жарияланады.
Өзін-өзі қаржыландыруға өзін-өзі ақтау кіреді. Одан айрымашылығы өндіріс шығындарын ақтаумен қатар номративтік пайда алынуын көздейді. Табыс көздері мен қосымша қаржы есебінен кәсіпорын техникалық қайта жарақтану, өндірісті жаңғырту және ұлғайту, өндірістік емес құрылыс ұжымдардың әлеуметтік мұқтаждарды, еңбекақы мен ынталандыру қорларын құру, ғылым мен техниканы дамыту және басқа шығындарды жабуды қамтамасыз етеді. Өзін-өзі қаржыландыру кезінде бүкіл қаржы /пайда және табыс, амортизациялық түсімдер және т.с.с./ кәсіпорындардың қарамағыгнда қалады әрі тартып алынбайды /месмлекеттік бюджеткен \жіберілімдер мен басқа да міндеттемелерден өзге/. Екіншіден, орталықтандырылған көздердің қаржысы оларға бөлінбейді, кәсіпорындар өздерінің дамуын тек меншікті және қарыз қаржы есебінен іске асырады. Мұның өзі басшылары белгілі бір шешемідер қабылдау үшін қолда бар қаражаттарды тиімді пайдалану мүмкіндіктерін жан-жақты талдауға мәжбүр етеді.
Шаруашылық есептің тағы бір қарды дербестігі, кәсіпорын негізгі және айналым қаржысын неғұрлым мол пайда табу үшін ұтымды пайдаланып, оның бір бөлігін материалдық пайдалануға, өндірісті ұлғайтуға және шаруашылық қажеттерге пайдаланады.
Сонымен қатар шаруашылық есепке жоспарлар, шарттар қаржы міндеттерелерінде қарастырылған қаржы жауапкершілдігі де кіреді: олар орындалмаса, мерзімі бұзылса, көлемі менс апасы сәйкес келмесе, кәсіпорын материалдық жауапкершілік артады - айып-пұлдарын төлейді.
Шаруашылық есеп талаптарының бірі – қаржы мүдделігі қызметкерлерді материалдық ынталандыру мен өндірісті дамыту үшін кәсіпорынныің қаржы ресурстарын пайдаланудан көрінеді. Мұның өзі олардың болашақ мүдделеріне көрініс табаы; кәсіпорындардың ұжамдарын қаржы жағынан ынталандырудың қуатты тұтқасы өздері жинаған қаржы есебінен әлеуметтік-мәдени мақсаттарға арналған шығындар.
Қаржы жауапкершілігі мен мүддделілігі – шаруашылық жүргізудің тиімділігін арттырудың ынталандыру шараларын құру және жүзегне асыру.
Сөйтіп экономиканың негізгі буынында кәсіпорындардағы екі экономикалық категорияның – қаржының және шаруашылық есептің өзара байланысы көрініс табады.
Жоспарлылық принципі өндірістің мақсат-міндеттері, оларға қол жеткізу әдістері, мерзіміне қарай алдын ала есептеу жолдарымен кәсіпорынның қаржы қызметі жүзеге асатынын білдіреді. Есептеулердің негізінде және белгіленген қаржы нормативтерін пайдаланып, қаржы көрсеткіштерін анықтайды. Олар арнайы құжат – қаржы жоспарында бейнеленеді.
Фирмалардың алдағы қызметіндегі бағдары бұлдыр болса, жоспарлар – қаржы көрсеткіштері тәптіштеле пысықталмай-ақ қолда бар нақты мәлемттер жиналып, ғылыми өңделеді, яғни болжам ж.үргізіліп, кәсіпорынның қаржылық даму болжамы жасалады. Болжам бағаланып, кәсіпорындардың шаруашылық қызметі нұсқалары бойынша шешім қабылдауға негіз болады.
Нарыққа көшу, экономикалық тұрақсыздығы жағдайында қаржы жоспарлары мен болжалдары қысқа мерзімге жасалады.
Кәсіпорын неғұрлым ірі шаруашылық құрылымына енсе кәсіпорындардың қаржы жоспарлары көрсеткіштері бұл ұйымдардың жиынтық қаржы жоспарларына енгізіледі.
Фирмалар мен фирмалардың барлық меншік формаларының теңдігі принципі мемлекеттің барлық меншік формаларының дамуына кепілдігі нәтижесінде жүзеге асырылады. Меншік иесі өз мүлкін қалағанынша пайдаланып, заңға қайшы келмейтін кез келген іс-қимыл жасайды.
Фирмалардың қаржысын ұйымдастырудың тағы бір принуипі қаржы резервтерінің болуы. Ол барлық деңгейінде – бастапқы өндірістік буында да, одан жоғарғы буындарында болады. Қаржы резервтері әртүрлі әдіспен - өндірістік және әлеуметтік даму қорларының көлеміне қарай, табыс және пайдадан түсімдер жіберу арқылы тұрақты нормативтер бойынша құралуы мүмкін. Қаржы резерві уақытша қаржы қиыншылығын жойып, шарушылықтардың қызметіне қалпыт жағдай қамтамасыз ету жіне өндірістік, әлеуметтік даму шығындарын қаржыландыруға арналған.
Фирмалар мен фирмалардың қаржы қатынастары сан алуан заң актілерімен, Президенттің жарлықтарымен, Жоғары Кеңестің қаулыларымен реттеледі. Олардың ішінде: кәсіпорындар туралы, шарушаылық қызметтің еркіндігі мен кәсіпкерлікті дамыту туралы, меншік туралы, мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру туралы, банкроттық туралы, банктер мен банк қызметі туралы, сыртқы экономикалық негізгі принуиптері туралы, шет елдік инвестициялар туралы, еркін экономикалық аймақтар туралы, шаруа қожалықтары туралы және т.б.
Көп салалы мемлекеттік және кәсіпкерлік құрылымдарды қамтитын өндірістік-қаржы топтары шикізат, материал жөніндегі және басқа қажеттерін өздері қамтамасыз етіп, өздерінің және халықтың бос қаржысын біріктіреді. Мұндай өз бетімен дамитын жүйелер мемлекеттің жүгін жеңілдетіп, өндірістік материалдық-техникалық жабдықталуын жақсартады. Сөйтіп, өндіріс процесі демократияландырылады, өндірушілердің қаржы жөнінде дербестігі, кәсіпкерліктің еркін бәсекесі жағдайында шаруашылық жүргізудің түпкі нәтижелеріне жауапкершілігі артып, халық шаруашылығында өндірістің сан алуандылығы қамтамасыз етіледі.....