Экономика | Меншікті капиталдың құрылу негіздері және басқарылу әдістері

Өндіріспен, саудамен немесе кәсіпкерліктің басқадай түрлерімен айналысатын шаруашылық субъектілері қайсыларының болса да шаруашылық қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде материалдық құндылықтары, ақшалай қаражаттары, қаржылық салымдары мен алдағы уақыттарда табыс табу мақсатында жұмсаған шығындары және алашақтары болуы қажет. Осы жоғарыда аталғандардың ақшалай жиынтығы капитал болып саналады. Шаруашылық субъектісі алғашқы құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол субъекті құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Кейінгі уақыттарда субъектінің капиталы өзінің қызметі барысында тапқан таза табысы және сондай – ақ басқа да көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады.
Жалпы шаруашылық субъектінің есебін жүргізу барысында жұмыс істеп тұрған, қызмет атқарушы яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен құрылымы бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржыландыру көздері баланстың пассивінде көрсетіледі.
Субъекті мүлкінің құрамы
Субъектінің барлық мүлкі (қызмет атқарушы капиталы) айналыстан тыс және айналыстағы активтері болып екіге бөлінеді. Мүліктерді қызмет атқару мерзіміне қарай "негізгі (айналымнан тыс) активтер" және "айналымдағы активтер" деп екіге бөледі.
Негізгі (ацналымнан тыс) активтер негізгі құралдардан, материалдық емес активтерден, қаржылық (ұзақ мерзімдік) инвестициялардан, аяқталмаған құрылыстан құралады. Жалпы айналымнан тыс активтер шаруашылық субъектінің материалдық – техникалық базасын жасауға және дамытуға арналады.
Ал айналымдағы активтер шаруашылық субъектінің атқаратын қызметінен пайда табу үшін пайдаланылады. Олардың қатарына ақшалай қаржылар, қысқа мерзімдік қаржылық салымдар, тауарлы материалдық қорлар, дебиторлық алашақтар және басқадай активтер жатады.
Субъектінің мүліктерінің (капиталының) құралу көздері
Субъектінің мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының құнынан құралады. Шаруашылық субъектілері өздерінің меншікті қаржыларынан басқа қарыз қаражаттарында пайдаланылады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ мерзімді несиелер, қарыздар, аванстар және кредиторлық борыштар жатқызылады.
Жарғылық қор меншік иесі субьектінің кәсіпорынның жарғысында қаралған қызметтерін қамтамасыз ету үшін инвестицияланған қаржыларының соммасы болып табылады.
Меншікті ұйымдық- құқығының нысанына және меншік иесінің тиісті құқығымен жауапкершілігіне қарай жарғылық қор мынандай түрлерде болуы мүмкін;
Шаруашылық серіктестіктердің толық серіктестік, сенім серіктестігі, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауап кершілігі бар серіктестік, жабық және ашық акционерлік қоғам жарғылық капиталы.
Өндірістік коператив мүшелерінің мүлкі жарналары. Жарғылық қор мөлшері субькетінің жарғысында жіне басқада құрылтайшылық заттарға тиісті өзгерістер белгіленген, өкіметтің атқарушы оргондарында тіркелуі тиіс. Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті өзгерістер ғана болуы мүмкін.

Қосымша төленген капитал - қоғамның өзінің акйиаларын олардың аталуы номиналдық құрлымынан артық құнымен сатқаннан пайда болған құн айырмашылығынан туындайды.

Қосымша төленбеген капитал – негізгі құралдар мен инвестициялардан қайта бағалағанда олардың құнының өскен соасына және тағы да басқалардан туындайды.

Резервтік капитал – келешекте алдағы уақыттарда болуы мүмкін зияндармен шығындардың орнын толтыруға арналып шаруашылық субъектісі өзінің таза пайдасынан бөлінген меншіктік капиталының бір бөлігі. Резервтік капиталдың мөлшері мен құрылу тәртібі Қазақстан Республикасының заңдарымен шаруашылық субъектісінің жоғарысында қаралады.

Бөлінбеген пайда – шаруашылық субъектісінің жалпы табысының барлық шығындарын өтегеннен, бюджетке төленген салық сомаларынан және табыстан басқадай бағыттарға пайдаланғаннан қалған бөлігі.

Корпорация мен ұйымдардың қалыпты жұмыс істеуі үшін ең маңызды қорлар болып мыналар саналады:
жарғылық капитал;
қорлану капиталы;
тұтыну қорлары;
еңбекақы төлеу қорлары;
валюта қорлары;
жөндеу қорлары және т.б. ....