СУ РЕСУРСТАРЫНЫҢ САРҚЫЛАУЫ МЕН ЛАСТАНУЫ

Су ресурстары
Табиєи ресурстар таусылмайды дейтін кґрінер кґзге аѕєал ўєымныѕ мјні ќалмай барады. Жерден ґндіріп алатын ќорєасынныѕ, ќалайыныѕ, мырыштыѕ, мыстыѕ жјне кїмістіѕ ќорлары таусылды десе де болады. Оныѕ їстіне, кїні кеше єана таусылмайтындай кґрінген, тегін пайдаланылып келген табиєат байлыєы тапшылыќќа айналды. Мўны јлемдегі тўщы судыѕ азайып бара жатќанынан байќауєа болады. Су планетамыздаєы табиєи ресурстардыѕ ішінде айрыќша орын алады. Белгілі болєандай, жердіѕ беткі ќабатыныѕ 30%-нен азын ќўрлыќ алып жатыр, ал ќалєан бґлігі јлемдік мўхитќа тиесілі.
Жер шарында су мол болєанымен, ол Жердіѕ аудандары мен елдер бойынша біркелкі емес. Бўл арада мынана ескеру керек, планетамыздаєы жалпы су ресурстарына ќатысы бойынша Арктиканыѕ, Гренландияныѕ жјне Антрактиданыѕ мўздаќтарын ќоса алєанда тўщы судыѕ ќоры ґте аз – шамамен 3%. Тўщы сусыз ґмір сїрудіѕ мїмкін еместігі бјрімізге белгілі.
Адамдарєа ќанша су ќажет? Егер тек шґл басу їшін ќажет болатын суды єана ескерсек, онда оєан аз єана су кетеді екен. Шындыєына келсек, єалымдардыѕ есептеуінше, планетадаєы барлыќ ґзендерде аєатын бір тјулік ішіндегі аєынды су бїкіл адамзатќа кем дегенде жарты єасырєа жетеді екен. Сонымен ќатар, статистикалыќ мјліметтерге сјйкес, јр тїрлі елдерде, јсіресе, дамыєан елдерде сутартќысы (водозабор) адамдардыѕ санына ќараєанда жылдам ґсіп келеді. АЌШ-та єасырдыѕ басынан бері суды тўтыну 8 есеге артќан, ал халыќтыѕ саны мўныѕ екі есесіне де жетпей отыр.
Су тек шґл басу їшін єана ќажет емес, ол ґндіріс їшін де ќажет. Ќазіргі технологияныѕ су сыйымдылыєы ґте жоєары: 1 тонна ќўрышты ќорыту їшін 250 м су ќажет, 1 тонна ќаєаз ґндірісіне 900 м су, 1 тонна капронєа – 5600 су кетеді екен. Егер Жердіѕ 1 тўрєынына кететін барлыќ су шыєынын есептесек, ол жылына 1,2 тоннадан да кґп кґрсеткішке теѕ болады екен. Бўл кґрсеткіш одан ары ґспесе, кемімейді.
Су – біртўтас кешен ретінде болатын табиєи ресурс. Табиєи ресурстыѕ бўл тїрі мыналарєа арналєан:
1 Адамзаттыѕ, хайуанаттар мен ґсімдіктер јлемініѕ ґмірлік ќажеттіліктерін ґтеуге;
2 ґндірістік-шаруашылыќ ќажеттіліктерге (жуу, материалдар мен ќўралдарды суыту, ґсімдіктерді суару);
3 гидротасымалдау жјне кемелермен жїкті тасуєа;
4 ґзіндік ерекшелігі бар технологиялыќ процестерді ќамтамасыз етуге (электр энергиясын ґндіру).
Су биосфераныѕ барлыќ ќабатында болады; дјлірек айтќанда, ол тек су ќоймаларында єана кездеспейді, сонымен ќатар, оны ауадан да, топыраќтан да жјне бїкіл тірі жан иелерініѕ бойынан да ўшырастырамыз. Біз жыл сайын ґз денеміздіѕ бес есе салмаєынан да кґп суды ішеді екенбіз, ал јрбіреуіміз ґз ґмірімізде шамамен 25 тонна суды сіміреді екенбіз. Адам тамаќ ішпей 40 кїн ґмір сїре алады, ал шґлге бар-жоєы сегіз-аќ кїн шыдайды екен. Оттегінсіз тіршілігін жалєастыратын бактериялар бар. Ал, сусыз ґмір сїре алатын ешќандай тіршілік иесі жоќ.
Судыѕ шыєу тегі. Кґп бґлігі мўхиттар мен теѕіздерге жиналєан су кембр кезеѕіне (в докембрийский период) дейінгі жанартау (вулкан) атќылаєанда аќтарылєан граниттік магманыѕ кристалдану процесініѕ нјтижесінде пайда болды. Жердіѕ їстіѕгі жаєында ювенилді су деп аталатын, яєни жер шарыныѕ ылєал айналымына алєаш рет енген термалды су кґздері табылды. Бўл су магмадан бґлінетін оттегі мен сутегінен ќалыптасты.
Су атмосферада 10 кїнде, ал аєынды ґзендерде 12-16 тјулікте жаѕарып (жаѕєырып) отырады.
Салыстырмалы тїрде алєанда ґзендерде су аз болады, олар жылына 10-12 км ќатты затты жјне 3,3 млрд тонна ерітілген заттарды аєызады. Орташа есеппен алєанда јрбір 125 мыѕ жылда ќўрлыќтыѕ 1 метр жер ќабаты шайылып кетеді.
Егер жердегі барлыќ мўздаќ еритін болса, мўхиттыѕ деѕгейі 65-70 см-ге дейін кґтеріліп, кґлемі онсыз да аз ќўрлыќ судыѕ астында ќалар еді.
Алайда, тўщы судыѕ негізгі ќоры мўздаќтарда жинаќталєан. Мјселен, тау шыѕдарындаєы жјне Антрактида мен Арктиканыѕ мўздаєындаєы тўщы судыѕ ќоры 97%-ті ќўрайды. Ал, ґзендердегі, кґлдердегі жјне су ќоймаларындаєы тўщы судыѕ ќоры – 3%.
Жердегі судыѕ айналымын ќысќаша былай сипаттауєа болады: Жер бетіндегі су негізінен теѕіз бетінен жјне ґсімдіктерден (транспирация) судыѕ булануы нјтижесінде атмосфераєа кґтерілетін су буынан пайда болатын жауын-шашын тїрінде ќалыптасады. Оныѕ бір бґлігі ґсімдіктер мен хайуанаттар арќылы тікелей жјне жанама тїрде ќайтадан буланады, ал ендігі бір бґлігі жер асты суларын байытса, ќалєан бґлігі ґзен арналарымен теѕіздерге барып ќосылады да ќайта буланады.
Транспирацияныѕ немесе теѕіздіѕ бет жаєынан буланудыѕ нјтижесінде бґлінетін судыѕ мґлшері јрбір жердіѕ жергілікті жаєдайына ќарай ґзгереді. Мјселен, теѕізден ќашыќ орналасќан орманды алќаптарда аудан бірлігімен алєанда су теѕіз бетінен буланатын судан гґрі кґп буланады. Ґсімдік кемісе, транспирация да кемиді, осыныѕ нјтижесінде жауын-шашын аз болады.
Теѕізден бірдей ќашыќтыќпен алєанда бір кеѕдікте жјне биіктікте жылына буланатын ылєалдыѕ мґлшері:
– тропикалыќ ормандарда 1400 мм;
– саваннада 1000 мм.
Кейбір авторлардыѕ есебінше, транспирацияныѕ ќарќындылыєы:
4 1 га ќайыѕды орманда жылына – 47000 литр су;
5 1 га шыршалы орманда – 43000 литр су.
Бўл арадаєы 1 га ќайыѕды орман жапыраќтарыныѕ массасы (салмаєы) 5 тоннаєа (ќўрєаќ зат) теѕ, ал 1 га шыршалы ормандікі – 31тонна.
Жартылай ќуаѕ аудандардаєы транспирацияныѕ, жауын-шашынныѕ жјне ґсімдік мґлшерініѕ арасындаєы тікелей араќатынасы аныќталды (Вальтердіѕ ережесі). Ґсімдіктерді жылына 1 тоннаєа арттыратын болсаќ, орташа есеппен алєанда жауын-шашын 100 мм-ге артады екен.
Су балансы. Геологиялыќ ауќымда ќўрєаќтаєы су мен теѕіз суыныѕ арасындаєы тепе-теѕдіктіѕ (баланстыѕ) жиі бўзылатынын байќауєа болады. Теѕіз деѕгейініѕ ґзгеруі кґптеген жаєдайларда планетадаєы климаттыѕ ґзгерісімен байланысты болады. Жер бетіндегі жјне жер астындаєы судыѕ флуктуациясын, ґсімдер ґзгерісін, ќар жјне мўз жамылєыларыныѕ ырєаєын баќылап ќараєанда, 1800-2000 жылда ќайталанатын ќўрєаќтаєы ылєалдыѕ режимін байќауєа болады.
Шнитниковке жїгінсек, біз бїгінгі таѕда ґте ылєалды континенталдыќ (ќўрлыќтыќ) фазадан аса ќўрєаќ континенталдыќ фазаєа ґту їстінде екенбіз. Бўл ќўрлыќтаєы судыѕ бір бґлігі теѕізге ауысатынын білдіреді. Соѕєы 80 жылдаєы байќау кґрсеткендей, теѕіздіѕ деѕгейі жыл сайын 1,2 мм-ге кґтеріледі, бўл ќўрєаќтаєы судыѕ ќорын жылына 430 км -ге кемітеді. Бўл кґрсеткіш Каспий теѕізіне ќўятын барлыќ ґзендерге де (оныѕ ішінде Еділ мен Жайыќ секілді (Волга и Урал) аса ірі ґзендерге) ќатысты.
Жер шарындаєы халыќтыѕ (5 млрд адам) су ресурстарын тўтынуын былайша бґлуге болады (км -пен алєанда):
6 ирригация – 7000;
7 ґнеркјсіп – 1700;
8 тўрмыстыќ ќажеттілік – 600;
9 ластанєан суды таза сумен араластыру – 9000;
10 басќа ќажеттіліктер – 400;
11 Барлыєы: – 18700 км .
Бўл тек бір-аќ рет пайдаланылатын суєа ќўрылєан есеп. Наќты тўтыну 18700 км судан біршама аз, яєни су ресурстарын пайдалануєа жарамдысыныѕ жартысынан кґбін ќўрайды.
Сумен ќамтамасыз етілу дегенде, біз ґнеркјсіптіѕ, ауыл шаруашылыєыныѕ, коммуналдыќ жјне басќа да халыќ шаруашылыєы салаларыныѕ жјне олардыѕ жыл сайын жаѕєыртылатын ресурстарыныѕ суєа деген ќажеттіліктерін ќанаттану мїмкіндігін тїсінеміз. Бўл арада судыѕ статистикалыќ ќоры ескерілмейді, ґйткені, оны халыќ шаруашылыєы айналымына тартатын болса, ќолайсыз экологиялыќ салдарды тудырады. Бўл ґз кезегінде шаруашылыќ жїргізудіѕ негізгі принципіне ќайшы келеді. Мјселен, принцип бойынша еріту арќылы (мўздаќтардыѕ їстіѕгі бетін ќарайту немесе басќа да жолдармен) таудаєы мўздаќтарда єасырлар бойы жинаќталєан су ќорын пайдалануєа болады. Сондай-аќ, тереѕ жер асты суларын да пайдалануєа болады. Оны кґптеген ќалаларды сумен жабдыќтау їшін жїзеге асыруєа болады. Алайда мўздаќтарды жјне тереѕ жер асты суларыныѕ ќалпына келуі ўзаќ жылдарєа созылатындыќтан, экологиялыќ тўрєыдан алєанда бўл ќауіпті болып саналады. Табиєи ресурстарды тауысу есебінен шаруашылыќ жїргізуге, былайша айтќанда, келешек ўрпаќтыѕ їлесіне ќол салуєа болмайды. Сондыќтан да бўдан былай ќарай халыќты сумен ќамтамасыз еткенде жаѕєыртылатын тўщы су ќорын немесе аєынды су ресурстарын тек бїгінгі кїн їшін єана емес, сондай-аќ алдаєы келешекте де халыќ шаруашылыєын сумен ќамтамасыз етудіѕ негізгі кґзі ретінде ќарастыруымыз керек.
Орташа есеппен алєанда планетаныѕ 1 тўрєынына кїніне 3 мыѕ литрге дейін су кеиеді екен, алайда Жердегі 5 миллиардтыѕ 1 миллиард тўрєыны кїніне кем дегенде 1-3 литр тўщы суєа ќолы жетпей отыр. Миллиондаєан адамдар мал мен егістікті суаруєа судыѕ жетіспеуі салдарынан аштыќќа ўшыраєан.
Жаѕєыртылатын ресурстардыѕ абсолюттік шамасы бойынша јлемде бірінші орынды Бразилия алады екен. Ондаєы тек бір єана Амазонка ґзенініѕ су ресурстары бїкіл јлемніѕ су ресурсы жиынтыєыныѕ 20%-ке жуыєын ќўрайды, ал бўл елдіѕ барлыќ территориясындаєы (жылына 9230 км ) ресурс бўрынєы Кеѕес Одаєындаєы су ресурстарынан 2 есе кґп.
Су жер шары 70,8%-ін алып жатыр. 510 млн км жердіѕ жалпы ауданыныѕ 29,2%-і ќўрлыќќа тиесілі. Планетаныѕ ќалєан бґлігі – мўхиттар мен теѕіздер. Јлемдік мўхиттыѕ су ќоры – шамамен 230 мыѕ км (93,96%). Ґзендер мен кґлдердіѕ тўщы суы шамамен 203 мыѕ км -ді (3% ќўрлыќтыѕ бет жаєы) ќўрайды. Мўздаќ – 24 млн км (11% ќўрлыќ ауданын). Мўздаќ ќорыстары (плавление ледников) Јлемдік мўхиттыѕ деѕгейін кґтеріп, шамамен 1% ќўрлыќты су астында ќалдырады.
Жер асты сулары (5 км-ге дейінгі ќалыѕдыќтаєы) 60 млн км -ді ќўрайды, оныѕ 4 млн км -і су айналысы белсенді зонада орналасќан. Жоєары жаќ ќабатын 85 мыѕ км топыраќты ылєал алып жатыр.
Су ўдайы ќозєалыс їстінде болады – оныѕ мґлшері мен сапасы уаќыт жјне кеѕістік ішінде ґзгереді.
Су ресурстары єасырлар бойы жинаќталєан ќормен жјне жаѕєыртылатын ресурстармен сипатталады.
Ќўрлыќтаєы тўщы судыѕ єасырлар бойы жинаќталєан табиєи ќорына (м , км ) кґлдердегі, ґзендердегі, мўздыќтардаєы, сондай-аќ тау ќатпарларыныѕ сулы ќабаттарындаєы (жер асты суы) су жатады.
Жаѕєыртылатын су ресурсына (м /с, м /жылына, км /жылына) ќўрлыќ пен мўхиттыѕ су алмасу, Жердегі судыѕ айналым процесінде жыл сайын жаѕєыртылатын су жатады. Біздіѕ планетамыз аса алып бу машинасы болып табылады, ал оныѕ ќозєаушы кїшіне кїн энергиясын жатќызуєа болады. Су Јлемдік мўхиттыѕ бет жаєынан кїн энергиясыныѕ јсерімен булану арќылы атмосфераєа енеді, јрі атмосфералыќ жауын-шашын тїрінде оралады. Буланєан судыѕ бір бґлігі ауа аєымымен ќўрлыќќа келіп, жауын-шашын тїрінде жерге тїседі де ќўрєаќтаєы суды, ґзенді, кґлді, жер асты суын, мўздаќты ќалыптастырушы негізгі кґзге айналады.
Буланып їлгермегеннемесе жерге сіѕген ќўрєаќќа жауєан атмосфералыќ жауын-шашынныѕ бір бґлігі мўхитќа ґзендер арќылы ќайта оралады.
Мўхит орасан зор табиєи булаушы ретінде јрі ќўрлыќты (ќўрєаќты) тўщы сумен ќамтамасыз етуші ретінде ќызмет етеді. Ґзендегі аєынды суды ќабылдап алєаннан кейін мўхит сандыќ (мґлшері) жаєынан жаѕєырып, сапа тўрєысынан ќалпына келеді.
Су шыєынын ґлшейтін гидрогеологиялыќ станциялар мен постарда аєынды ґзен суы есептеліп, жаѕєыратын су ресурстарыныѕ шамасы аныќталады.
Орташа жылдыќ аєыны бойынша су ресурстарын баєалау судыѕ пайдаланылуын жоспарлауда жјне сумен ќамтамасыз етілудіѕ деѕгейіне баєа беруде кеѕінен ќолданылады. Сонымен ќатар, аєынды су шаруашылыќ ќажеттілігі їшін ґзендерден немесе кґлден су алудыѕ нјтижесінде таусылып келеді. Бўл арада судыѕ кґп бґлігі шаруашылыќ процесінде, јсіресе суєарылатын жердіѕ ќажеттілігін ґтеу барысында біржола жоєалады.
Су шаруашылыєын жоспарлау барысында кґлдіѕ, ґзенніѕ, мўздаќтыѕ суы мен жер асты суыныѕ табиєаттаєы су айналымы процесінде бір-бірімен ґзара байланысты болатынын жјне судыѕ бўлардыѕ біріншісінен екіншісіне немесе екіншісінен біріншісіне ґтіп отыратынын есте ўстау ќажет.
Барлыќ су тїрініѕ табиєаттаєы су айналымыныѕ негізгі јрі бастапќы буынына кґлдерді, ґзендерді, мўздаќтарды жјне жер асты суларын ќоректендіретін атмосфералыќ жауын-шашын жатады. Осыєан байланысты ґзендер кґлдерді, ал жер асты сулары мен мўздаќтар ґзендерді ќоректендіреді.
Гидросферадаєы айналымныѕ салдарынан су массасыныѕ тўраќты алмасуы жїзеге асады. Мјселен, мўхит аєындарыныѕ есебінен 63 жыл сайын јлемдік мўхиттыѕ барлыќ суы ауысып отырады. Бўл процесс, јсіресе, ќўрєаќта жјне атмосферада јлдеќайда шапшаѕ жїзеге асады.
Жер шарындаєы ґзендердіѕ аєынды суы мен жер асты сулары 41000 км -ді ќўрайды немесе жердегі айналымда болатын жалпы кґлемніѕ 8%-ін алады. Аєынды су ќўрлыќтыѕ бет жаєына тїсетін жауын-шашын мґлшерініѕ 36,4%-ін ќўрайды. Бўл ќатынасты аєынды су коэффициенті деп атау јдетке айналєан.
Жер шарындаєы ќўрлыќтардыѕ ґзен суларымен ќамтамасыз етілуі (мыѕ м /(адам жылына)): Австралия – 12,9; Азия – 7,94; Еуропа – 5,18; Африка – 13,67; Солтїстік Америка – 26,17; Оѕтїстік Америка – 74,68.
Жер асты суы планетада барлыќ тўщы судыѕ 14%-ін ќўрайды. Жер асты суыныѕ рґлі жердіѕ бетіндегі судыѕ ластануынабайланысты артып отыр. Жер асты суын пайдалану арќылы ауыз сумен ќамтамасыз ету Белгияда – 90%, Финляндияда – 75%, АЌШ-та – 50%.
Јр жыл сайын Жерде суды тўтынудыѕ деѕгейі артып келеді. Мамандардыѕ берген баєасы бойынша, 2000 жылы тўщы судыѕ тўтынылуы бўрынєысынан 8 есеге артќан. Алайда, оныѕ ќоры шектеулі болєандыќтан келешекте ол тек теѕіздерден єана алынуы ыќтимал.
Јлемдік мўхит – таусылмайтын су ќоры. Алайда, теѕіз суындаєы тўз оны алдын ала тўщы суєа айналдырмаса ауыл шаруашылыєына, ґнеркјсіпке жјне ауыз су ретінде пайдалануєа жарамсыз етеді. Теѕіз суында 3,5% тўз ерітіндісі бар жјне ерітінді газ бен органикалыќ ќосындылардыѕ аздаєан мґлшері кездеседі.
Тўщы судыѕ жер асты теѕізі барлыќ ќўрлыќтардан жјне барлыќ шґл даланыѕ астынан табылып отыр; мўндай теѕіз Сахара шґлінен де табылєан – 150-200 м тереѕдікте жатыр. Гидрогеологтардыѕ мјліметі бойынша, 800 м тереѕдікке дейінгі жер ќыртысындаєы жер асты суыныѕ ќоры шамамен 4 млрд км -ді ќўрайды.
Батыс-Сібір ойпаѕында ауданы 3,5 млн км болатын «су ќоймасы» табылды, бўл Еуропа территориясыныѕ шамамен 1/3 бґлігін ќўрайды. Тїркменстанныѕ астында Арал теѕізініѕ ауданынан да їлкен, 30 метр тереѕдікте «су ќоймасы» созылып жатыр. Ќазаќстанныѕ сусыз шґлдерініѕ астындаєы тўщы судыѕ ќоры Балќаш секілді кґлдіѕ 65-інен де кґбін ќўрайды.
Алайда, тўщы жер асты суын ќарќынды пайдалану ойламаєан ќиындыќтармен ќатар болып отыр: тўщы судан кейін жердіѕ беткі жаєына ащы (тўзды) су да кенеттен, ойламаєан жерден шыєады.
Жер астындаєы тўщы теѕіз – жер ќойнауын ќоректендіретін таусылмайтын мўхиттыѕ тіршілік жоќ бет жаєындаєы жўп-жўќа ќабырщаќ. Адамныѕ араласуыныѕ нјтижесінде тўщы жјне ащы жер асты суларыныѕ арасындаєы ќалыптасќан табиєи тепе-теѕдік бўзылып отыр.
Жер асты суын пайдаланудыѕ басќа да кґптеген салдарына топыраќтыѕ ыќтимал отыруы (ныєыздалуы), жер бетініѕ тґмендеуі жатады. Топыраќтыѕ отыруы айтарлыќтай елеулі ауќымды ќамтып отыр жјне жылына бірнеше сантиметрден бірнеше метрге дейін ныєыздалуы ыќтимал. Јлемдегі еѕ јдемі ќалалардыѕ бірінен саналатын Венеция бўєан бірден-бір мысал бола алады. Бўл ќаланыѕ халќы ежелден суды артезиан ќўдыќтарынан алып келген болатын. Осы ќалада тўратын халыќ саныныѕ кґбеюі, еѕ бастысы – ґнеркјсіптердіѕ ќаулап ґсуі тўщы (жер асты) суды тўтынудыѕ деѕгейін кїрт кґтеріп жіберді. Міне, осыныѕ салдарынан јдемі храмдарды, сарайлары жјне бай мўражайлары бар бїкіл ќала аласарып барады. ....