Статистика ғылымының арнайы ұғымдар

Әрбір ғылым саласының ,пәннің өз реттеулерін жүргізу кезінде қолданатын , өзіне тән болып табылатын арнайы ұғымдары болады. Статистиканың да өз қызметін белгілі бір уақыттар аралығында атқаруыеа және ол үшін арнайы әдістерді , әдістемелерді қолдануға байланысты тек ғылымның осы түрінде ғана тән болып табылатын арнайы ұғымдары категориялары болады. Ол ұғымдар мен категориялар осы ғылымның арнайы құралдары болып табылады, яғни статистика өзінің мақсатына жету үшін белгілі бір ұғымдарды пайдаланады және қолданады.
Статистика пәнін қарастыру барысында қолданылатын ұғымдардың саны көп , бірақ олардың ішіндегі кейбіреулері ерекше маңыздылығына , жиі қолданылатындығына байланысты арнайы түсіндіру , сипаттауды қажет етеді . Олардың қатарына мыналар жатады: белгілер, статистикалық жиынтық, вариация , статистикалық көрсеткіш, көрсеткіштер жүйесі және статистикалық заңдылықтар.
Статистикалық белгілер ретінде , зерттеуге алынатын құбылысты сипаттайтын , оның өзге құбылыстардан негізгі айырмашылығын білдіретін , сондай-ақ кейде зерттеуге жататын құбылысқа тікелей қатыстылығы болмаса да оны қосымша тұрғыда маңызын ашатын құрамдарды алуға болады. Әлеуметтік –қоғамдық құбылыстардың кез-келген түрі құбылыс ретінде бағалау үшін олар белгілі бір белгілерді иеленуі керек . Яғни құбылыстың түріне түсінік берілгенде , міндетті түрде оның ерекше белгілері ескеріледі.
Сонымен, статистикалық белгілер дегеніміз, құбылыстың өзіне ғана тән ерекшеліктерін сипаттайтын және зерттеу жұмыстарында бақыланатын , өлшенетін құрамы болып табылады.
Құбылысты жалпы сипаттайтын белгілер мен құбылыстың бірліктерін сипаттайтын белгілердің арасында ұқсастықтар мен айырмашылықтар кездеседі. құбылыстың өзін ғана сипаттайтын белгілер, әдетте сол құбылыстың маңызын, мазмұнын , ерекшелігін анықтайды. Мұндай белгілер ол құбылыстың өзге қоғамдық құбылыстардан айырмашылығын білдіріп тұрады.
Статистикалық белгілер сандық және сапалық белгілер деп екіге бөлуге болады. Бұлай бөөлу, өзге ғылым салаларында да кездеседі. Сапалық белгілер сан түрінде бейнеленбейді. Сапалық белгілерді статистикада кейде атрибутивтік белгілер деп те айтады.
Сапалық белгілердің бір көрінісі балама белгілер болып табылады. Балама белгілер тек сөз түрінде ғана беріледі және бұл белгі -нақты бір құбылыс белгісінің екі мағынадан тек бір мағынаға ие болуын беріледі.
Сандық белгілер құбылысты немесе жиынтық бірліктерінің құрамын тек белгілі бір шама түрінде сипаттауды білдіреді. Құбылыстың құрамын сипаттайтын шамалар тек сан, цифр түрлерінде ғана кездеседі.
Статистикалық жиынтықтағы белгілер мағынасы және зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне қарай бірнеше түрлерге бөлінеді: негізгі және қосымша, вариациялық, нәтижелік факторлық, елеулі және елеусіз белгілер.

Негізгі белгілер зерттелуге жататын құбылыстың мағынасын және негізгі мазмұнын білдіреді.
Қосымша белггілер дегеніміз нақты қоғамдық құбылыстың түрімен тікелей байланысты емес және оның түсінігіне , белгілеріне жатпайтын тұрақсыз белгілер болып табылады. Мұндай белгілер құбылысты қосымша тұрғыдан сипаттайды.
Вариациялық белгілер-бұл құбылыс үшін тұрақсыз , үнемі өзгеріп отыратын белгілер болып табылады. Бұл белгілер нақты жиынтық бірліктерінде әр қилы болып кездеседі және бір жиынтық бірлігінің өзінде де үнемі өзгеріп отыра алады.
Нәтижелік белгілерге жиынтық бірліктерінің сапасын , мәнін өзгерте алатын белгілер жатады.
Факторлық белгілер дегеніміз ,зерттелуге жататын құбылыстың өзге құбылыс белгісінің әсер етуі салдарынан туындауы болып табылады : Яғни факторлық белгі ретінде , сол құбылыстың пайда болуына тікелей әсер етуші белгі алынады. Мұндай белгілер қылмыстылық туралы статистикалық карточкаларда кездеседі.
Вариация дегеніміз , жиынтық бірліктерін сипаттайтын белгілер мағынасының сандық жағынан өзгеріп отыруы болып табылады.
Статистикалық тарату –вариант бойынша жүргізіледі. Вариант дег., қоғамдық құбылысты сипаттайтын , бір белгінің өзіндегі жеке мәндер болып табылады. Яғни зерттеуге алған құбылысты нақты бір белгінің әр түрлі көріністері бойынша, бөлгенде . ол әр түрлі көріністер жеке мәндер неиесе варианттар деп аталады. Арбир жиынтыктагы варициянын жогары жане томенги шектери, аркылы вариация серпилисин аныктауга болады. Вариация серпилиси белгинин томенги жане жогаргы мандери аралыгынын аркилылыгын билдиреди.
Келеси статистикада жиы колданылатын угымнын бири, статистикалык жиынтык болып табылады. Карапайым магнада статисткалык жиынтык дегенимиз, бир немесе бирнеше жалпы белгилери бар, саны коп кубылыстар болып табылады. Ал кен магнада статистикалык жиынтык дегенимиз, пайда болу уакытымен орнына карай негизги жане косымша белгилерин камти отырып, тиркеуге алынган биртектес жаппай елементтердин котиги болып табылады.
Статистикалык жиынтыктын негизги белгисине сайкес келетин елменттер немесе жекелеп тиркеуге алатын кубылыстар- жиынтыктын бирликтерин билдиреди.
Стаистикалык жиынтыктын бирнеше турлери бар:
1. Стохатикалык жане детерминалдык . Егер статистикалык жиынтыктын курамы кездейсок немесе ыктмалдык сипатта болса, онда стохастикалык жиынтыкты билдиреди.
Енер жиынтыктын курамдары кездейсок емес, кажетти сипатта болса, онда кажетти жиынтык болып саналады.
2. Жай немесе курдели.
Егер статистикалык жиынтык жеке кураммен сипатталса немесе онын курамдары бир биримен киылыспай, ягни курамды сипаттайтын белгилер бир бирине кайшы келмесе, онда жай жиынтык деп табылады.
Егер статистикалык жиынтык иылысатын курамдардын жуиесимен сипатталса, онда курдели жиынтыкты билдиреди.
3. Биртектес жане биртектес емес. Егер барлык курамдар статистикалык жиынтыктын ар елементине тан болса, онда биртектес жиынтык деп аталады.
Статистикалык корсеткиш дегенимиз, алеуметтик-когамдык кубылыстарды сандык жагынан сипаттайтын, корытылгыан корсеткиш сандар болып табылады.
Статистикада корсеткиштер жуйеси деген угымды да кездестируге болады. Корсеткиштер жуйеси ретинде, биртектес кубылыстардын сандык жагын бейнелейтин корсеткиштер жинагы алынады.
Статистикалык зандылыктарды зерттеу толык жургизилгенде, ягни тиркеуге алинган кубылыстарды корыту, талдау аркылы анктауга болады.
Акикат болмысында еки турли зандылыктар омир суреди.
1. Динамикалык зандылыктар
2. Статистикалык зандылыктар
Динамикалык зандылыктар деп- арбир жеке кубылыстарда коринетин зандылыкты айтамыз.
Статистикалык зандылыктар-саны коп кубилистардын сандык жагындагы зандылыктарды ашады.
Статистикалык зандылыктарды ашу- статистиканын жалпы теориясында карастырылган «Коп сандар заны» деген гылыми теорияга негизделеди. Бул теория коп сандарды пайдалану немесе кубылыстарды жаппай бакылау аркылы кездейсоктын жойылатын жагдайын ашып береди жане уагалардын сандык жагынын дурыстыгын, зандылыгын аныктау теориясын карастырып, салалык статисткалардын зандылыктарды ашуына негизги кілт болып табылады. ....