Мәдениеттану | Қазіргі қазақ журналистикасы

Жас журналистерді дайындау мәселесіне тоқталатын болсақ:
Қазақ журналистикасы соңғы 15 жыл ішінде коммунистік жүйеден демокра¬тия¬лық бағыттағы БАҚ сала¬сын қалып¬тас¬тыруға бет бұрып, едәуір нәтижелерге қол жеткізді. Демо¬кратиялық реформа¬лардың тере¬ңдей түскен, әлемнің жоғары дамыған 50 елінің қатарына қосылу міндеті алға қойылып отырған және ақпараттық кеңістікте бәсекеге қабілет¬тілікті арт¬тыру қажеттілігі туындаған қазіргідей күрделі де жауапты кезеңде БАҚ-да жұмыс істейтін мамандарды даярлау ісіне әдістемелік тұрғыдан шұғыл бет¬бұрыстың жасалуы талап етіліп отыр.
Мәдениет және ақпарат министр¬лі¬гінің соңғы мәліметіне қарағанда, бүгінде Қазақстаннның 26 уни¬верситетінде журналист мамандарын даярлайтын факультет пен бөлімдер жұмыс істейді екен. Сондай-ақ, ми¬нистр¬лікте ресми тіркелген БАҚ саны 7000-нан асып кеткен. Олардың әзірше 2500-і нақты жұмыс істейді. Ал, барлық БАҚ-тың 12 пайызы ғана үкіметтік көрінеді. Олай болса, алдағы уақытта жоғарыда аталған 26 оқу орнының бәрінде де, ондаған жылдар бойы қолданылып келген, ішінара әлі де өз күшін жоя қоймаған кеңестік жүйе¬сінің көне тәсілдерінен түбегейлі бас тартып, әлемдік стандарт үлгілерін қабылдағаннан басқа жол жоқ. Себебі, қазірдің өзінде білікті медиа-биз¬нес¬мендердің, БАҚ саласы менеджер¬лері¬нің жоқтығынан еліміз баспасөзі нарығында жарнаманың 49 пайызын ресейліктер иемденіп отыр. Осыншама табыстан көпе-көрінеу айырылып оты¬руымыздың өзі медиа-бизнеске бейім¬дел¬ген мамандардың жеткіліксіздігінде болса керек. Диплом алып жатқан ма¬ман¬дар көп болғанымен, оның бәрі БАҚ талаптарын қанағаттан¬дыр¬май¬тыны да рас. Сондықтан, батыстық, америкалық озық тәжірибеге сүйен¬сек, ұтылмайты-нымыз анық. Білім берудің батыстық үлгісінің озық болуының мәні мынада:
l журналистік білім беру ісінде тәжірибеге басымдық беретіндігінде;
l студенттің өз бетімен еңбек етуіне, шығармашылық еркін ой мен іскерлік қабілеттілігін дамытуларына қолайлы жағдай тудыратындығында.
Алайда, журналистік жоғары білім берудің әлемдік стандарттарын жүзеге асыруда елеулі қиындықтар бар. Ең ал-дымен жоо-ның материалдық база¬сының сын көтермейтінін атап айтуға тиіспіз. Әлемнің жоғары дамыған өркениетті елдерінде “студенттің саны¬нан компью¬тердің саны асып түскен жағдайда” ғана талапқа сай деп танылады. Біздің елде бұл көрсеткіш өте төмен. Студенттерді айтпағанның өзінде, оқытушылар үшін кафедрада екі компьютер болса, соны да қанағат етуге мәжбүр. Оның сыртында көп¬те¬ген университет ректорлары журна¬лис¬тика мамандығының өзіндік ерек¬ше¬ліктері мен маңыздылығына айтар-лықтай мән бермейді де. Соның сал¬дарынан тәуелсіздік жылдарында ашылған кафе¬драларда журналистика саласы бойынша білім беруді қазақ тілі мен әдебиетінің мұғалімін даярлаудың деңгейінде ғана қарастырды. Тіпті, жасырмай айтқанда, журналистика мен филологияны айыра білмейтіндер де баршылық. Олар қоғамда БАҚ-тың, жур¬налистиканың рөлінің барған сай¬ын өсіп келе жатқандығымен, оның де¬мократиялық зайырлы қо¬ғам¬да “төр¬тін¬ші биліктің” дәрежесіне көтерілетін ық-палымен, қазіргі жа¬һан¬дану кезеңін¬де ақпараттық майданда ашық “соғыс¬тың” басталғаны¬мен, оның өзі ұлттық қауіпсіздікті қамта¬ма-сыз етудің маңыз¬ды бір бөлігі екен¬дігімен санаса бер¬мейді. Сонымен қа¬тар, жергілікті уни¬вер¬ситеттердің жур¬на¬листика кафе-дра¬ларында білікті ма¬мандар жеткіліксіз. Ал, кейбір маман¬дар жеткілікті оқу орындарының өзін¬де журналистика кафедраларын өзге саланың адам¬дарына, көбінесе жур¬на¬листиканың теориясы мен практика¬сынан бейхабар адамдарға басқартып қоюы жоғарыда айтқан ойды нақтылай түседі.
Мұндай жағдайда не істеу керек? Әрине, студенттердің өз бетімен жеке із¬денулері арқылы олқылықтардың орнын толтыруға тырысудан өзге амал жоқ. Оның ең бір тиімді түрі – сапа¬лы оқулықтар мен журналистика сала¬сы бойынша жарыққа шығарылған ғылыми-зерттеу еңбектерді білім беру ісіне кеңінен тиімді пайдалану. Әсі¬ре¬се, студент жастардың журналистика теориясы мен тарихының іргелі туын¬дыларымен етене танысуларына, зерт¬теп, зерделеулеріне аса ден қою қажет болады. Себебі, олар университет қа¬быр¬ғасында жүргенде оқулықтар мен оқу құралдарын қазіргі заман талап¬тарымен байланыстырып пайдалануға дағдылан¬баса, ертеңгі күні БАҚ-қа барған соң әртүрлі ақпарат көздерінен алынған мәліметтерді қорытуға қабі¬летсіз болмақ. Шын мәнінде, ғылыми-зерттеу, талдау-сараптау тәсілдерін ерте меңгерген журналистер көбінесе БАҚ саласында өз қабілеттіліктерін тез таныта алады.
Журналистиканың зерттеу мате¬риал¬дарының түп нұсқаларын жал¬пы¬ла¬ма түрде ішкі және сыртқы деген екі объектіге бөлуге болады. Жаһандану дәуірінде өз деңгейімізді әлемдік үр¬діспен салыстыру, өзіміздің қай тұста жүргенімізді бажайлау, өзгелерден үйрену міндетті түрде қажет етіледі. Оның сыртында, сыңаржақ идеоло¬гия¬ның құрсауынан құтылған Қазақ¬стан бүгінде сыртқы әлемге өз бол¬мы¬сымен танылды, ашық қоғамға қадам басумен қатар көптеген игі бастама¬ларға да мүм¬кіндік ашып отыр. Қазіргі таңда әлемнің кез келген елінің кітап-құрал¬дарын интернет желісі арқылы пай¬далануға, білім беру әдістеме¬лері¬мен танысуға мүмкіндік бар. Сондай-ақ, қазақ жур¬налистикасы да өзінің даму кезең¬дерінде сан қилы зерттеу туындыларын жарыққа шығарды.
Алайда, көп жағдайда журналист ға¬лымдар өздері зерттеген салалары бой¬ын¬ша ғана оқулықтар мен оқу құ¬рал¬дарын әзірлеп шығарумен шек¬те¬ліп жүр. Журналистиканың теориясы, баспасөз дизайны, журналистика ме¬нед¬жменті, тележурналистика теория-сы мен тәжірибесі, медиабизнес, фото¬жур¬налистика, БАҚ заңдары мен құқық негіздері секілді көптеген сала¬лар бойынша оқулықтарды айт¬па¬ғанның өзінде ғылыми мақалалардың өзі өте сирек кездеседі. Оның өзіндік себептері бар. Айталық: оқу процесіне күнделікті ара¬ласып жүрген ғалым¬дар¬дың оқулық жазып әзірлеуге уа¬қыттары жоқ; оқулық жазуға ниет¬тенген авторларға көрсетіле¬тін қолдау жоқ, атап айтқанда, жазған еңбегі үшін қаламақы төлен¬бей¬ді, өндірістен қол үзіп шығармашы¬лық¬пен айналы¬суына мүмкіндік жасал¬май¬ды; жазған оқулықтары мен оқу құ¬рал¬дары уни¬верситеттердің баспахана¬ларын¬да көп уақыт кезек күтіп, кешігіп жатады.
Сондай-ақ, ғылыми кеңестер тақы¬¬рып бекіткен тұста ең өзекті әрі зерт¬тел¬мей жатқан тың салаларға жіті көңіл бөлмейді. Бір кездері баспасөз тарихы¬на көбірек ден қойған болса, бүгінде “пәленшекеңнің публицис¬ти¬касы”, “түгеншекеңнің редакторлы¬ғы” секілді қамтитын аясы тар, ма¬ңызы төмен та¬қырыптармен тым ұсақталып кетті. Сон¬дықтан, алдағы уақытта журналис¬тика мамандығы бойынша магистрант¬тар мен док¬торанттарды қабылдағанда, олардың тақырыптарының өзектілігіне жіті көңіл бөлінуі аса қажет.
Аталмыш жайлардың бәрі де бо¬ла¬шақ журналистерді сапалы әрі қа¬жетті оқулықтармен қамтамасыз етуге елеулі кедергі келтіріп отыр. Бүгінде жур¬¬на¬лис¬тика теориясының тұжы¬рым¬дама¬ла¬ры мен практикалық қызмет¬терінің тәсілдерін реформалау қажеттіліктері туындап отырғанда ескі жүйе тұсында жа¬рық көрген оқулық¬тармен студент¬тер¬ді алдарқату қи¬сын¬сыз. Кеңес одағы тұсында жарық көр¬ген, бір идео¬логия¬ның тар шең¬бе¬рінде тұншықтырылған, әлемдік озық ойдан алшақ, көбінесе компар¬тия-ның кезекті съездері мен пленум¬дарының шешімдерінен ұзын сонар сілтемелер жасалған, құрғақ уағыздардан тұра¬тын оқу құралдары мен әдебиеттерді қазіргі жастардың талғам¬дарына сай келеді деуге еш негіз жоқ. Сөйте тұра, оған балама оқулықтар ана тілімізде жасалып үлгермегендіктен жоо-ның көп лекторлары сол оқу¬лықтарды немесе Ресейдің әдебиеттерін қол-дануға мәжбүр болып жүр.
Журналистика мамандығына ар¬нал¬ған оқулықтардың жалпы мазмұ¬ны¬ның өзі студенттердің шығарма¬шы¬лық ой өрістерін кеңейтуге, сөй¬леу және жазу мәдениеттерін арт¬тыру¬ларына ықпал етерліктей, оларды ақпарат алу жолын¬дағы алғырлыққа, батылдыққа баули¬тындай бағытта және жалпы базалық білім беретін пәндермен сабақтасар¬лық¬тай болуға тиіс. Оның сыртында журна¬лис¬тика бөлімдеріне сөйлеу және қарым-қатынас мәдениеті, кәсіби этика, эстетика, әлеуметтік психология, сая-саттану, экономика, құқықтану секіл¬ді пәндердің сапалы оқытылуына айырық¬ша назар аударылуымен қа¬тар, журна-листерді дәл осы салалар¬дың базасында даярлау қажет деп білеміз. Журналист-құқықтанушы, жур¬налист-экономист, журналист-сая¬саттанушы, журналист-бағдарла¬машы, т.с.с. қос ма¬ман¬дық бой¬ынша даярласа, тіпті тиімді болар еді.
Тәуелсіздік жылдарында жарық көр¬ген оқулықтардың көбінен тәжіри¬бе¬лік іс қызметке қажет ақыл-кеңес¬тер¬ді, бүгінгі БАҚ тыныс-тіршілігінен жанды мысалдар мен жан-жақты мол мағлұмат¬тар беретін тың ізденістердің ізін өте аз көреміз. Сондықтан, жоо-дағы әріптестеріміз Ресей оқулық¬тары¬на ғана бір жақты сүйеніп келеді. Осы орайда АҚШ журналисти¬касының тә¬жі¬рибелік іс қызметке бейімделген, қыс¬қа да нұсқа, күрделі ұғымдардың өзін қара¬пайым тәсілмен ұтымды түсіндірген, көңілге қонымды әрі тартымды оқулықтарын аударып, қолданысқа енгізудің аса пайдалы екендігін атап айту ләзім.
Журналистика саласы бойынша отан¬дық ғалымдарымыз бен әдіскер¬лері¬міздің туындылары баршылық. Оны жоққа шығарудан аулақпыз. Алай¬да, олардың бастырған оқулық¬тарының таралымы аз болғандықтан, бір ғана оқу орнының аясынан шыға алмайды, өзге әріптестерге жетпейді. Сонымен қатар, журналистика саласы бойынша шығарылған оқулықтарға, кітаптарға, әдістемелік еңбектерге рецензиялар жа¬зыл¬майды, талдаулар жасалмайды, мер¬зімді баспасөз арқылы насихаттал¬майды.



Қазақ журналистикасының жай- күйі
1991 жылы Қазақстанның Тәуелсіздік алған күндері еліміз үшін қайталанбас ерекше сезім, рухани екпін, халықтың үлкен серпілісін туғызды.Сол серпілістің өзі Қазақстанда сәл ертерек басталған секілді. Әуелі Кеңестік одақтың тұсындағы 1986 жылы орталықтың шешімімен келіспеген қазақ жастарының алаңға шығуы – рухани жаңғырудың алғашқы көрінісі іспеттес. Шындығында да Кеңестер одағы бойынша қазақ жастарын алаңға алып шыққан ол күш одақты ыдыратуды алдына мақсат етіп қоймаған болатын. Ол кезде бұрынғы мемлекет күйрейді-ау деген ой ешкімде де жоқ. Дегенмен де, желтоқсан оқиғасы қазақ ұлтының өзін-өзі тану дәрежесінің кемелденген тұсы екендігін көрсетті. Мұндағы басын ашып айтатын мәселе - алаңға шығу ұлтаралық араздыққа да бағытталмаған болатын. Бірақ, Орталық биліктің қазақ елінің мүддесімен санаспауы ұлт жастарының наразылығын көтерді. Ал, содан кейінгі кезеңдердегі бүкіл одақ бойынша орын алған қоғамдық толқулар осы қазақ жерінен бастау алды десек қателеспейміз.
Өткен ғасырдың 80-ші жылдардың соңы 90-шы жылдардың басы жер-жерде рухани бостандыққа ұмтылыстың кезеңі болды. 1990 жылы Қазақстан Жоғарғы Кеңесі егемендік туралы Декларация қабылдады.
Осы секілді қозғалыстардың барлығы жаңа бір рухани сезімнің көтерілуіне әсер етті. Мұнда бұқаралық ақпарат құралдарының атқарған рөлі де зор деп есептеймін. Бұрын бір ғана партияның, идеологияның нұсқауымен жүрген ақпарат құралдары «бұғаудан босаған» күйін сезінді. Ал, осы саладағы қазақ журналистикасына келетін болсақ, әңгіме мүлдем жан тебірентерліктей. Қазақ журналистикасы рухани бостандыққа қол жеткізді.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев бірден елді жаңа еркін, өскін даму бағытына бастады.
1992 жылдың қазан айында жаңадан құрылып жатқан ТМД елдерінің арасында тұңғыш рет біздің, Қазақстанның бастамашылығымен ЮНЕСКО шеңберінде Тәуелсіз басылымдардың халықаралық конференциясын біздің Үкімет пен ЮНЕСКО бірлесіп өткізді. Оған дүниежүзінің 60-тан астам елінен 200-ге жуық тәуелсіз басылым өкілдері, белгілі халықаралық журналистер келді. Конференцияда бұрынғы тоталитарлық жүйені, партияны ашық сынаумен бірге демократиялық құндылықтарды насихаттау, әділ, еркін жазу мәселелері кеңінен сөз болды.
Қазақ журналистикасы үшін де бұл бір жаңа кезең еді. Бұрын әрбір аудандық газетке дейінгі басылымдар Мәскеудің бақылауында тұрды. Мәскеудің рұқсатынсыз газет-жүрнал шықпайтын. Аудандық газет ашу үшін де сол ауданда қанша халық тұрады, оның ұлттық құрамы, тілі, баспасөздің бағыты, тек Мәскеуде дәлелденіп, оның шешімі шыққаннан кейін ғана жүзеге асатын еді. Кеңес ыдырағаннан соң, жаңа басылымдар, оның ішінде қазақ сөзі жариялылыққа бұрқақтай екпінмен өрістеді. Сөз бостандығы еркін көсілді. Сол алғашқы кезеңнің өзі біздегі қазақ журналистикасының туындап, тұрақтануының жаңа бір серпіндік кезеңі болды.
Әлемдегі барлық дамыған, демократиялық елдерде біз ойлағандай, бәрі жатық емес. Демократиялық принциптерге сүйеніп айтатын мәселелер бар және айтылмайтын жабық тақырыптар бар. Ол тақырыптар неге жабық? Өйткені мемлекеттің дербестігіне, ұлттық идеологияға зиянын тигізетін демократия, сол елдің жауларынан басқа ешкімге керек емес.
Идеологияның өзі қауымдасып жасалатын жұмыс. Ұлттық идеологиямызды халықтың санасына сыналайтын негізгі құрал – қазақ тілді басылымдар мен теле-радио. Солар арқылы қоғамымыздың озық ойлы азаматтары пікірлерін халыққа жеткізеді, идеяларын ортаға салады. Қазақ тілді бұқаралық ақпарат құралдары орыс тілділерден деңгейі төмендеу болып, осалдау шығып жатыр деген ойлар да бар. Шет ел ақпарат құралдарының өзгешеліктеріне, кәсіби деңгейіне назар аударатын болсақ, салыстырмалы түрде алып қарағанда, қазақ журналистикасының олардың қасында деңгейі қандай деген сұрақ туындайды.
Республикадағы орыс тілді басылымдарды, телерадионы қарап отырсаңыз, ондағы ақпараттар, проблемалар қазақ тілді ақпарат құралдарына қарағанда, өткірлеу берілетін сияқты болып көрінеді. Оған қарап «қазақ журналистикасының деңгейі төмен екен» деп ойлауға болмайды. Осы уақытқа дейін «қазақ тілді бұқаралық ақпарат құралдарында басшыларға сын, мін айтылмайды» деп келді. Бірақ қазіргі қазақ тілді басылымдардағы сын мақалалар орыс тілді басылымдардан басымырақ түсіп жатыр. Өйткені қазақ тілінде берілетін сын материалдардың айырмашылығы бар. Ол қандай? Бізде, Шығыста «мақтамен бауыздау» деген ұғым бар. Оны басқа тілге аударып жеткізе алмайсың. Бұл – тікелей төбеден қойып қалатын орыс тіліндегі ақпарат құралдарындағы сын емес, одан әлдеқайда тиімді тәсіл. Қазақ журналистикасында да «тіліп, тұз құйып» тұрып сынайтын сәттер болады. Бұл енді – қазақтың табиғатына жат, соңғы шара. Ал енді журналистиканың ең бір биік, өрелі де тиімді жолы – емеурінмен айту, тұспалдап жеткізу. «Өнер алды – қызыл тіл» деп аталарымыз сөз өнерін алға қойған. Сөзді айқайламай-ақ айтып, жетесіне жеткізуге болады және бұл өтімдірек. Баяғыдағы билеріміз, шешен даналарымыз сөздерін емеурінмен-ақ өткізіп, үлкен мәселелерді шешіп отырған. Одан бертінде Ілиястың, Бейімбеттің «мақтамен бауыздаған» қаншама фельетондары жарық көрді. Журналистикадағы осындай тәсілдерді ысырып қойып, бірден бас салып «сен – итсің!» деп тікелей шабуылға көшсек, одан әрі шарамыз таусылады. Соңғы сөзімізді айтып салып қарап отырғанымыз дәрменсіздік, бейшаралық болар еді. Қазақ журналистикасының шоқтығын биіктететін тағы бір артықшылығы бар. Ол – қазақ журналистикасындағы шығармашылық. Орыс тілінде бұл – аз. Тек орыс тілінде ғана емес, жалпы шет ел журналистикасына тән нәрсе – олар жазғанда тілдің көркемдік сипатын аз пайдаланады. Мысалға, ағылшын тілін алайық. Бұл тілді қаншама ұлт қолданғандықтан, ол өзінің әдемі ажарынан ажыраған, көркемдігінен айырылған. Сөйтіп, ағылшын тілі тек қана «бар-кел, отыр-тұр» деген сияқты тура мағынаны беретін табиғи сипатында ғана қалды. «Қор болған қайран Шекспирдің тілі-ай» деп ағылшындардың күйзелетіні содан. Өйткені бұл тіл неғұрлым тарала түскен сайын, соғұрлым солғын тартып, ажарын жоғалтуда. Ал қазақ журналистикасында қандай жанр болсын, көркемдеп беру тәсілі міндетті түрде көрініп тұрады және астарлап айтылатын тұстары болады. Бұл біздің журналистиканың әдемі ерекшелігі. Көркемдік жағына келгенде, қазақ журналистикасы орыс басылымдарынан әлдеқайда басым. Бірақ қазақ журналистері кейбір кездерде көркемдікті қуалаймын деп, нақты айтылатын проблемалардан ауытқып кетіп жатады. Бұл енді – жекелеген тілшілерге тағылатын мін. Қалай болғанда да «қазақ журналистикасы орыс тілді ақпарат құралдарынан кемшін түсіп жатыр» деген сөзге келіспеуге болатын сияқты. Дәл қазіргі қазақ журналистикасы барлық жағынан да сапалы, сауатты. ....