Тарих | ҚАЗАҚСТАН ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖЫЛДАРЫНДА (1941-1945)

ҚАЗАҚСТАН ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖЫЛДАРЫНДА (1941-1945)

Адамзат тарихында ірілі- уақты он бес мыңға жуық соғыстар өткен екен. Бірақ солардың ішінде ауқымы, құрбандықтары мен алапаттығы жөнінен ең жантүршігерлігі екінші дүниежүзілік соғыс және олардың ажырамас бөлігі болған Ұлы Отан соғысы болды.
Соғыс жылдары бізден бірте-бірте алыстаған сайын оған деген көзқараста өзгеріп келеді. Қазіргі кезеңнің бір қасиеті-баяғыда аян болған жағдаяттар жайлы шындықтың жаңа Қырынан көрінуі. Бұл айтылған тұжырым 1941- 1945 ж.ж. Ұлы-Отан соғысының тарихынада тікелей әрі толығымен қатысты. Осынау қырғын тұрғысында жүздеген кітаптар мен мыңдаған мақалалар жазылғанмен, сол соғыс жайлы нағыз шындық әлі айтылған жоқ.
Қазір соғыстан кейінгі он жыл ішінде ол жайлы естелік әдебиет болмағанын көз алдына елестету қиын. Бұған соғысқа қатысқандарды кінәләудің жөні жоқ, өйткені оның тарихын терең зерттеуге тек партияның XX съезінен кейін ғана мүмкіндік туды.
Соғыстың сан өткелінен өткен жауынгерлер Сталиннің 1945 жылғы мамырдағы қошамет сөзін (тостын) жиі еске алады. Онда 1941-1942 жылдарда қиын-қыстау тұстарда жіберілген бір қатар қателіктерді тікелей мойындау және оларға әдейі баға беру бар, өйткені Сталин (үкімет) деген сөзді келтіргенде алдымен өзін алға тартуға әдет еткен еді.
Әрине мұның бәрі жөн. Бірақ Сталин өзінің бұл сөзімен өзгелерді, олардың ішінде тарихшыларды соғыс барысына дұрыс та сыни тұрғыда баға беруге шақырған жоқ. Қайта ол ең жоғары төбе би тәрізді тарихтың осы бір кезеңіне тек өзі ғана баға беріп, алдағы уақытта бұл оқиғаға басқаша баға беру мүмкін еместігін анық аңғартқанды. Оның айтқаны өткен жайлы ашы шындықты әйгілеуге шақырғандай болғанымен, іс жүзінде бұрынғыны әрі қарай зерттеуге мүмкіндік бермей, бұл тақырыпқа соңғы нүкте қойғандай әсер қалдырғандай болатын.
Жариялылық пікір алуандығы, бұрындары зерттеушілердің қолына түспеген архивтардың ашылуы соғыстың барысына және қорытындыларына берілетін бағалардың да сан алуандығына әкеліп тіреді, Әділдік үшін айта кеткен жөн болады - соғысқа ол жайлы әдебиетке, оның тәжірибелеріне тәрбиелік мәніне деген әрқилы көзқарас соғысқа дейін де, оның барысында да орын алды. Сөйтіп, бұл айтыстың түп-тамыры қазірге дейін жалғасып келе жатқанына қарамастан тереңде жатыр.
Әліде шешуін күтіп тұрған проблемалдр баршылық. Мысалы. Кеңес тарихында партияның XX съезінен кейін бар бәлені Сталиннің жеке басына үйіп төгіп қаралау етек алып кетті. Тарихи әдебиетте осы соғыстың Ұлы Отандық сипаттына күмән келтірушілер де бой көрсетіп қалады. Енді бір зерттеушілер ол соғысқа тек орыстық, әрі кетсе ресейлік сипат бергілері келеді. "Сол соғысты 1941 жыддың өзінде-ақ немістерге бағынып, табынып бітіру керек еді"- дейтіндер де бар. Ал өзін "орыстың Хомейниі", "орыстың пайғамбары" санап жүрген А.Солженицынды тыңдар болсақ, ол "Жеңіс" деген ұғымды қайта қарауға шақырады. Қазақстан тарихында "Біз кешегі соғыста Ресей елін қорғадық, біз Отан соғысы емес, екінші дүниежүзілік соғысқа қатыстық"- деген пікірлер де айтылып жатыр.
Шынында да соғыс табиғаты соншалықты күрделі, жеңіл-желпі бағалауға көнбейтін жан-жақты құбылыс екенін ұмытпаған жөн. Үйреншікті патриотизм мен ұлылық, әсіре мақтаудан бас тартып соғыс тарихындағы ауыр шындықты мойындауға дайын болғанымыз жөн.
Егер соғысқа дейінгі орын алған тарихи оқиғалар тізбегіне назар аударар болсақ КСРО- ның Отан соғысына ғана емес екінші дүниежүзілік соғысына да кіргенін байқау қиын емес. Оларға мына фактілер; 1939 жылдың күзінде Брест қаласында өткен совет-герман "жеңімпаздар парады", Финляндияға қарсы бағытталған жаулап алу соғысы онан соң 1940 жыл барысында Балтық жағалауын, Батыс Украинаны, Батыс Белорусияны, Бессарабияны, Солтүстік Буковинаны басып алуы, 1941 жылдың маусымынан кейін Сталиннің Гитлерді оның еуропада жеткен жеңістерінің бәрімен дерлік құттықтап отыруы, Кремльдегі Гитлердің құрметіне мадақтаулар, ал жалпы алғанда КСРО-ның Германия тарапында Батыс елдердегі одақтастарына қарсы соғыс әрекеттеріне қатысуы.
Бұл соғысқа дейінгі уақиғалар тізбегін Ұлы Отан соғысынан кейінгі КСРО басшыларының әрекеттерімен толықтыруға әбден болады; Совет Одағы тарапынан Еуропаның жартысына жуығын басып алу және басқа да континенттерден бірнеше плацдарм басып алуы (Калининград, Итуруп, Шикатан, Хабияма т.б.), бұл процесстің төмендегідей кезеңдері Берлин (1953), Будапешт (1956), Куба (1962), Прага (1968), Ауғанстан (1979), сәл кейінірек - Тбилиси, Бильнюс, Баку, Молдавия (Горбачев кезінде), онан соң Тәжікстан, Абхазия, Грузия және -жаңаша, бірақта сол бағытта - Әзірбайжан, Грузия (мұның бәрі Ельцин кезінде), ал бүгінгі күнде - Чешенстандағы дүрбелең. Міне мұның бәрі терең талдау мен зерттеуді қажет ететін дүниелер.
Жалпы тарихи танымда табиғаты, сипаты жағынан ұқсас құбылыстарға назар аударудың мәні зор, Тарихи аналогия бізге көп затты түсінуге көмектеседі. Айталық, егер 1937-1939 жылдары армия кадрларына жасалған репрессия нәтижесінде Сталиннің Тухачевский, Якир, Блюхер сияқты маршалдардың түбіне жетуі Ұлы Отан соғысы сәтсіздіктеріне әсерін тигізсе, 1991 тамыздан кейін Ельциңнің Варенников, Ахромеев сияқты генералдарды қудалауы Чешен соғысындағы жеңілістерге себеп болды емес пе?
Қазіргі журналдар мен газеттердің беттерінде мәселен, генерал Власовтың іс-қимылдарын тек қана ақтайтын ғана емес марапаттайтын материалдар да жарияланып жүр. 1946 жылы 2 тамызында КСРО Жоғарғы Соты Әскери Коллегиясының Власов пен оның жандайшаптарын соттау жөнінде хабарламасы жарияланды. Соғыс жылдары фашистерге тұтқынға түскен олар өз еркімен қызметке кіріп "Орыс азаматтық армиясы" дейтінді құрған еді. Сатқындар өлім жазасына бұйырылды.
Немістер 1942 ж. желтоқсанда Власовтың тұтқындағы Кеңес генералдарымен кездесуін ұйымдастырды. Олардың барлығы да сатқындық жолдан бас тартты. Генерал-майор, 12-ші армияның бұрынғы қолбасшысы П.Г.Понеделин Власовтың ұсынысына жауап ретінде бетіне түкіріп жіберді. Генерал-лейтенант М.Ф.Лукин одан теріс айналып, неміс офицері арқылы әскери тұтқындар лагерінде қалғанды жөн көретінін жеткізді. Генерал-лейтенант Д.М.Карбышев, генерал-майор Н.Кирилов және басқалары да сөйтті. Бәлкім бұл жайлы құжатгарды жариялай отырып кеңірек те анығырақ, айтқан жөн болар еді, өйткені Власовтың тұлғасы төңірегінде жариялылық-тың болмауы ол туралы толып жатқан өсек-аяң туғызып жатты.
Власовтың қазіргі қорғаушылары оны сталинизммен төтенше режимге қарсы күрескер ретінде көрсеткілері келеді. Бірақ, қалай дегенмен де, сатқындық барша халықтар мен ғасырлар бойында, ең оңбаған құбылыс болып келеді, әрі солай болып қала береді де. Ал түрмеде, мұнда отырған әлгіндей өжет жандардың Власовтың ұсынысын қабылдамауы олардың қиын қыстау кезеңдерде де Отанға, халқына, өз мақсатына деген адалдығын тағы да бір дәлелдегендей.
"Біз сонда жарақаттарымызды, жауынгер достарымызды санай бастадық" Ия, Лермонтовтың қаһармандары Бородино түбіндегі шайқастан кейін оқ дәрі иісімен тұншыққан далада іле сөйте алды, ал Ұлы Отан соғысының солдаттары соңғы жылдарға дейін суық жердің қойнында қаншама қаруластарының қалғанында анық білмей келеді.
Соғыстан кейін "барша халықтардың әкесі" И.Сталин Ұлы Отан соғысындағы біздің шығындарымыз 7 миллион шамасында деп біржола кесіп айтқан болатын. Кейінірек Н.Хрущев осынау бұлдыр цифрды "20 миллионнан астам" деп түзегендей болды, Қайта құру мен жариялылық, М.Горбачевке 27 миллион дейтін цифрды айтқызуға мүмкіндік берді. Бірақ соғыс пен оның қорытындыларына деген көзқарас бұл цифрға да күмәнмен қарауға жол ашты. Айталық, зерттеуші Б.Соколов соғыс барысында 37 миллионға жуық, Кеңес азаматтарының қаза тапқанын тілге тиек етеді. Басқа бір Бласьевич дейтін ғалым, одан да асып жығылып, біздің құрбандарымыз 46 миллион болды дегенді айтады.
Біздің тарихымызда, оның ішінде соғыс жылнамасында сан қилы қаралы парақтар болғаны анық, бірақ шығындарды көрсете отырып халықтар достығын, патриоттық, Отанға деген сүйіспеншілік, Аға ұрпақтың батырлығымнн ержүрктілігі сияқты әлеуметтік көріністерді теріске шығарып, өңкей қара бояумен бояғыштауға және жол беруге болмайды. Сондай-ақ, біз соғыста жеңіліс таптық, немесе әлдекімдер Ұлы жеңісті өздері иемденіп кетті дейтіндерге сенбеу керек. Ұлы халықтың ұлан-ғайыр алапат соғыста ұсақ жеңістері болуы мүмкін емес. Бұл тұрғыда мына мәселелер тереңірек зерттегенді қажет етеді; екінші дүниежүзілік соғыстың басталуы және қанат жайуы, сол кездегі белді елдер жетекшілерінің ішкі және сыртқы саясаты, Риббентроп пен Молотов, Сталин мен Гитлер қол қойған құпия құжаттар, Батыстағы жұмысшы табының фашизмге қарсы бірлестігіне іріткі салуы, Батыс компартияларының 1939 жылы антифашизм идеяларынан бас тартқызу арқылы беделін түсіру, КСРО-ға шабуыл жасар кезде АҚШ-тың қол-аяғын байлау, сан рет жасалған ескертпелерге қарамастан қорғаныс қабілетін күшейту ісінен бас тарту, Германияға тұтқиылдан шабуыл жасауға мүмкіндік беру, соғыс басталардан бұрын Қызыл Армияның жетекші кадрларын жаппай қырғынға ұшырату және т.б. жағдаяттар.
Кеңес армиясының командалық құрамындағы трагедия жайлы көп оқып білсек те соңғы уақытқа дейін нақты цифрлар айтылмай келді. Кейбір зерттеушілердің ақпараттарына қарағанда жоғарғы командование қатарындағы әр әскери қайраткердің екеуі Сталиндік репрессияның құрығына ілінген. Осынау қайғылы алапаттың көлеміне мынадай деректер айғақ бола алады; "1937 жылдың мамырьшан 1938 жылдың мамырынан қыркүиегіне дейін барлық полк командирлерінің жартысына жуығы, бригадалар мен дивизиялар командирлерінің баршасы дерлік, корпустар командирлерімен әскри округтар қолбасшылары округтар әскери кеңестерінің мүшелерімен саяси басқарманың бастықтары корпустар, дивизиялар мен бригадалардағы саяси қызметкерлердің көпшілігі полк комиссарларының үштен біріне жуығы, жоғары және орта әскери оқу орындары оқытушыларының талайы қуғынға түсті".
Бірақ, осы құрбандықтар жайлы өкініш білдіре отырып, бұл оқиғалардың армияның одан кейінгі тағдырына өткен әсері жайлы бір жақты пайымдау айту да жен емес тәрізді. Кейбір зерттеушілер сол тұста қаза тапқан әскери қолбасшылардың фамилияларын тізе келіп, егер олар тірі болған жағдайда соғыс басқа үрдісте жүрер еді деген емеурін білдіреді. Осындай тұжырымдауларда қисын бар ма? Жок, Осындай құрбандықтарға кдрамастан шаруаның барлығын ондаған ірі әскери есімдерге ғана тіреп қоюға болмайды. Бұл адамдардың алдағы соғыстағы алар орнын олар Отанға сатк^шдық істед деген желеумен каза тапкан жағдаяттан бөліп кдраған да жөн емес.
Ең алдымен тек олар ғана қаза тапқан жок, Олардың соңын ала каза тапкан адамдар жүз мыңдап саналады. Олар тек қаза тауъш к,ана крйған жок, олардың көпшілігі өмірден сатқындық деген таңбамен аттанды.
Сөз тек құрбандықтар жайлы ғана емес. Армия кдтарында қызметге қалғандар бастан кешкен моральдық және рухани ауыртпашылықтар туралы да естен шығармауы қажет. Тағдырдың осындай соқкд.іларынан оларға ес жию оңайға түспегенін де бағамдаған дұрыс.
Репрессиядан кеЙінгі психологиялық, моральдық-этикалық ахуалды пайымдамай біздің соғыс кдрсаңындағы және басталған тұстағы көптеген сәтсіздіктердің төркінін түсінуіміз қиын. ....