Әдебиет | Мұхаббат-наме

Алтын Орда дәуірі әдебиеттің ең көрнекті үлгісі-«Махабат-наме» дастаны. Оны жазған-ақын Хорезми. Хорезми-ақынның лахаб аты. Ақынның шын аты-жөні, өмірі, шығармашылығы жайлы мәлімет сақталмаған. Ол жайында білетініміз көп емес. Ақын Хорезми-Алтын Орда ханы Жәнібектің тұсында өмір сүрген. Сол Жәнібектің Сыр бойындағы әкімдерінің бірі болған- Мұхаммет Қожабектің тапсыруы бойынша 1353 жылы Мұхаббат-наме
дастанын жазған. Бүгінгі күнге Мұхаббат-наме дастанының екі нұсқасы жеткен. Дастанның екі нұсқасы қазір Лондонның Британия музейінде сақтаулы тұр. Рессей Ғылым академиясының Азия халықтары институты 1952жылы осы екі қолжазба нұсқасының фото көшірмесін алды. Демек, Мұхаббат-наме дастанын Хорезми жазғаннан 80 жылдан кейін оны ұйғыр әріпімен қайта көшірген. Бұл дастанның ең көне, ең алғашқы көшірмелерінің бірі болса керек. Ал енді Мұхаббат-наменің араб тілімен жазылған нұсқасы 1509 жылы көшірілген басқаша айтсақ араб жазуындағы қол жазба ұйғыр жазуындағы нұсқадан 77 жыл кейін көшірілсе де, оған қарағанда әлде қайда кең әрі толық сақталған болып келеді. Ежелгі дәуір әдебиетін зерттеуші бір топ қазақ ғалымдары Мұхаббат-наменің араб жазуымен бізге жеткен ең толық нұсқасын ғылми негізде жан- жақты талдап, көне мұраның қазақ әдебиетінің көркемдік сабақтастығын дәлелдеп шықты, әр дастанның түп нұсқаға мейлінше
наме дастанының араб тілімен жазылған нұсқасы 473 беттен тұрады. Дастанда 11 неме (хаттан тұрады). Жігіттің қызға жазған 11 хаты жырға негіз болған. Солардың ішінде 4-ші және 8-ші және 11-ші хаттары парсы тілінде жазылған. Қалғандары Алтын Орда түріктерінің бәріне бірдей түсінікті қыпышақ- оғыз тіліндегі жырлар болып келеді сонымен Мұхаббат-наменің негізгі тілі- Алтын Орда қыпышақтарының негізгі тілі екенін үмытуға болмайды. Мұхаббат-наме дастанының кіріспесінде ақын: Мен де ұлы тәңірге жалбарынып Мұхаббат-намені жаздым дейді. Автор сол кездегі әдеби дәстүрді сақтап алдымен әлемді
жаратқан тәңірге жалбарынып сосын пайғамбарларға мақтау сөзін айтады. Мұхаббат-наме дастанында адамның осы өмірдегі адамға сүйспеншілік зор шабытпен жырланады. Ақын нақты өмірдің қадір-қасиетін жоғары бағалайды. Шығарманың басты қаһрманы өз сүйіктісі үшін ешқандай қауіп қатерден тайсалмайды. Дастаннан үзінді:
Сүйіктім, қасымда болсаң,
Жұмақтың маған керегі жоқ.
Жігіт сүйген қызына сондай пікір айта келіп, сен арғы дүниедегі хор қызынан мың есе артықсын, сол періште қызда р келіп, сенің сұлулығыңа табынсын, сен жоқ жерде жұмақтың өзі маған дозақ дейді. Жігіт сүйген қыздың сұлулығы сондай, тіпті оны көргенде отқа табынушылар өздінінен безіп кеткен деп суреттейді. Дастанның басты қаһарманыдары – бір біріне ғашық жандар. Шығарма негізінен жігіттің қызға жазған он бір хатынан тұрады. Дастанда қыздың хатының жауабы берілмейді.Хоразми өзі жырлаған қызды өте көрікті етіп қана суреттемей сонымен бірге ақылды, данышпан, әрі сүйгеніне барынша адал, адамгершілігі барынша жағары,инабатты ізгі жан дейді.
Мұхаббат-наме – қызықты, тілі көркем, көріктеу құралдары әр түрлі,өлен құрлысы коркем жазылған дастан.Ақын Хоразми дастанда жыр жолдарына үстеме мағана беріп, оны ажарландырып жіберу үшін теңеу әдісін көбірек қолданды.
Хоразми түркі халықтары әдебиетінде наме жанрына өзінің Мұхаббат-наме дастаны арқылы тұнғыш рет жол ашты.Наме сөзінің бірнеше мағанасы бар. Сондай-ақ наме жанрлық форма ретінде мәлім. Наме сөзінің ең жиі қолданатын мағанасының бірі – арнау өлең түрінде жазылған дастан, поэма деуге болады. Хорезмидің Мұхаббат-намесі - дәл сондай арнау ретінде жазылған дастан. Мұнда екі ғашық жанның ой – сезімдері, айтар сөздері, жігіттің арнау хаттар арқылы берілген. Кезінде мұндай әдіс әдебиет жанрдағы жаңалық болған. Мұхаббат-наме дастанның өлең үлгісі негізінен екі тармақты, он бір буынды болып келеді.
Қорта айтқанда, Хоразми сәтсіз махаббаттың трагедиясын жырлай отырып, өзі өмір сүрген дәуірдің қоғамдық - әлеуметтік мәселелерін сөз етеді.
Алтын Орда дәуірінің ең таңдаулы туындыларының бірі болып табылатын Мұхаббат-наме дастанның әдеби, тілдік, тарихи тұрғыдан мағанасы зор.
Хорезмидің бұл ғажайып шығармасын танып – білу арқылы біз бүгін қазақ әдебиетіндегі поэма жанрының өмірге келу жолдарын,қазіргі қазақ тілінің даму жолдарын, халқымыздың өткендегі әдет – ғұрпын, салт –санасын, т.б тереңірек ұғынатын боламыз.

«Хұсрау – Шырын»дастаны.
Шығыс класикалық әдебиеттің ғажайып үлгілеріXIII-XVғасырларда ұлан – ғайыр қыпшақ даласына кеңінен тараған еді.Еділ сағасындағы Сарай қаласынан шыққан аса көрнекті ақындардың бірі Құтб еді.
Фқын Құтб Сырдария бойындағы мәдени орталықтардың бірі – Сығанақ қаласында тұрды.Ал Тыныбек Алтын Орда тағына отырған кезде ол Сарай қаласына қоныс аударған еді.Құтб ақынды қыпшақтар арасында «Құтбы» немесе «Құтып шайыр» деп те атай берген. Ақынның өмірі жайлы мәлімет жоқтың қасы. Тіпті оның аты – жөні белгісіз. Құтб ақынның лақаб аты болса керек.Құтыптың біздің дәуірімізге дейінгі сақталып қалған жалғыз шығармасы бар. Ол «Хұсрау мен Шырын» дастаны.Бұл шығарма әзәрбайжан халқының кеменгер ойшылы, ұлы ақын,Ілияс Жүсіпұлы Назимидің «Хұсрау мен Шырын»атты поэмасының аудармасы.Оны түп нұсқадан, яғни парсы тілінен қыпшақ – оғыз тіліне еркін аударған акын Құтб болады.бұл дастанның жалғыз көшірмесі бүгінгі күнге дейін сақталып келеді.Қолжазба қазір Париждің ұлттық кітапханасында сақталып келеді.Хұсрау мен Шырын арасында мөлдір мхаббат туралы аңыздар Таяу және Орта Шығыс,Дешті Қыпшақ, Закавказья мен Орта Азия Индия халықтар арасында көне замандардан бері – ақ кең тараған. Иран елінде бір қарт патша болыпты. Оның Хұсырау деген жалғыз ұлы болыпты.Хұсрау көп оқып,ер жетіп, әдепті жігіт болыпты.Патша ұлының Шапур деген досы бір күні ол Хұсрауға әділ патша Мехинбану және оның жиені Шырын туралы айтып береді.Хұсрау Арменияға барып екі елдің шекарасында Шырынмен кездеседі.Бірақ сол сәтте Хұсраудың әкесі қайтыс болады, еліне оралады , еліндегілер қарсы шығып таққа таласады.Хысрау амалсыздан қыздың еліне оралады. Шырын тайға асықпауға, қайтта тақты қайта ойырып алайық дейді. Хысрау жәрдем сұрап Визиянтияға барып Рум патшадан әскер алады және оның қызы Мариямға үйленеді.Хусрау әкесінің тағына отырған кезде Махинбану өмірден өтеді оның тағына қызы Шырын отырды.Шырын мемлекетті әділдікпен бірлікпен басқарды.Хұсрау мен Шырын дастанның басты қахарманы Шырын. Дастанда Шырын сүлу қыз адал жар ғана емес, сонымен бірге әділет патшасы, халық қамқоршысы.Шырын өз елінде ғана емес Хысраудың еліндеде әділеттілік пен таныштықты, дәулетті тұрмыс – тіршілікті орнатуға барынша күш салысты.Шырын өз махабатына өле - өлгенше адал жан. Ол Хұсрауды жан тәнімен беріліп сүйді.Тіпті Хұсраудың жеңіл желпі мінезіне де кешірімен қарады.Махаббат жолында құрбан болды Дастанда күрделі оброз – Хұсрау бейнесі. Хұсырау шығармада екі бейнеде бейнеленеді,бірі махаббатқа опасыз, ойын саулық құмар, жеңіл мінезді,залым Хұсрау.
Ал, екіншісі, - елге қайырымды, әділ патша Хұсрау.Дастанда осы екі Хұсырау арасында ұзақ күрес болды. Біресе Хұсраудың жағымды мінез – құлқы жеңіп, ал келесі жолы ұнамсыз жақтары басым түсіп жатты. Ол көңіл көтеру қамын ойлап, ойын – саулыққа берілген кезде мемлекетті басқаруды ұмытып кететін. Хұсрау бойындағы сүйіспеншілік сезімі алғаш тұрақсыздау болып келеді.Сол кезде ол Мариямға, Шекерге ұйленген еді. Ол шынайы сезімді өткінші нәрсе деп білді.Бірақ Хұсрау бұл күйінде қалмады. Шырынның ақыл – парасаты арқасында өзгерді. Өз сүгені жайында ажалдан да тайсалмайтын қаһарманға айналды.Хұсрау патша ретіндеде халық арасындада үнамды істермен алғыс ала бастады. Елді жақсы басқарып, игілікті істер тындырды. Ол басқарған мемлекет қайта гүлденді. Хұсрау халыққа көп қамқорлық көрсетті. Бүкіл елде әділдік, тыныштық, бақытты өмір орнады. Сөйтіп, ақын азғындық жолына тұсіп кеткен зұлым әкімдерді Хұсрау бейнесінен үлгі өнеге алуға шақырды. өткені автор ел билеген акімдерге ақыл - кеңес айтуарқылы қоғамның қайшылықтарын жоюға болады деп ойлаған.
Құтбтың негізгі мақсаты – Хұсраудың қайта тәрбеленіп, жақсы адам, әділ патша болуын сипаттап көрсету болды.
Қорта айтқанда, Құтбтың қыпшақ оғыз тілінде аударған «Хұсрау мен Шырын» дастаны ұлы Назимидің прогрессивті ой – пікірлерін білдіре отырып, сонымен бірге XIVғасырдағы Алтын Орда мемлекетінің ішкі және сонымен сыртқы қоғамдық - әлеуметтік мәселелерін де зор шеберлікпен ашып көрсетті.
Бұл дастанда діни – мистикалық әдеби шығармаларға қарсы бағытталған осы өмірдің нақты шындығы бейнеленеді. Ақын адамгершілікке, әділдікке, ынсапты болуға, туған жерді туған анаңдай көруге, қара бастың қамыннан гөрі халық мүддесін қашанда қоя білу,өнер білімді игеруге, махаббатқа адал болуды үндейді.
«Хұсрау – Шырын дастаны қазақтың лиро – эпостық жырлар мен сырындас, үнлес, соларға мейлінше жақын болып келеді. Мұны Құтб дастанның идеясымен мазмұны, композициялық құрлысы мен баяндау тәсілдері, көріктеу құралдары, т. Б. Толық дәлелдейді.
Адам бойындағы ең асыл қасиеттерді – адалдықты мейірімділікті,бауырмалдылықты, мөлдір махаббатты, білімділіктті, еңбек сүйгіштікті,ту етіп көттергенбұл дастанның тәрбиелік, танымдық мәні зор.Ақын Құтб аудармашы реттінде Назими жасаған жеке көрністерді егжей – тегжейлі қайталап жатпайды. Онның орнына XIVғасырдағы қоғамдық – саяси мәселелерді қосып жырлайды.....