Қазақ әдебиеті | Шәкәрім және оның заманы

Мазмұны
Кіріспе
І тарау. Шәкәрімнің тұлға ретіндегі қалыптасуы
1.1. Шәкәрімнің тұлға ретінде қалыптасуы.
1.2. Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығы.
1.3. Шәкәрім Құдайбердіұлы және қазақ тарихының мәселелері.
ІІ-тарау. Шәкәрім Құдайбердіұлы қоғам қайраткері
2.1. ХХғасырдың І-жартысындағы қазақ жеріндегі қоғамдық-саяси жағдай.
2.2. Шәкәрімнің қоғамдық саяси қызметі.
І тарау. Шәкәрімнің тұлға ретіндегі қалыптасуы
1.1. Шәкәрімнің тұлға ретінде қалыптасуы.
1858 жылы 24 шілдеде Семей облысы, Абай ауданы, Қарауыл ауылында туған. Ақын, ойшыл, композитор, аудармашы. Ата-анасынан ерте айрылған Шәкәрім немере ағасы — қазақтың ұлы ақыны Абайдың қолында тәрбиеленді. Шәкәрімнің әкесі Құдайберді жасынан сырқат болып, 37 жасында дүние салған. Ол кісі әділетті, жұртына қамқор, ел дауынан сырт жүретін өте кісілікті жан болған. Ақынның өз шығармаларындағы өмірбаяндық деректерге сүйенсек, оның бал дәурен балалық шағы жеті жаста әкесінен жетім қалғанына қарамастан, ,беделді де, дәулетті қажы атасы Құнанбайдың саясында сүйкімді немересі болып, уайым қайғысыз, емін-еркін, тоқшылық баршылықта өтіпті. Ақын ағасы Абайдың ықпалымен 16— 17 жасында Шәкәрім өлең жаза бастады. Шәкәрімнің бозбала жастық шағы іздену, үйрену, оқу бағытында Құнанбай қажы ауылында қалыптасқан өнерлі ортада өтті, яғни ұлы Абай ұйтқы болған өнер - білім мектебінің шәкірті болып өсті; сөз өнеріне, қол өнеріне, музыка өнеріне төселіп тәлім-тәрбие алды, үлгі-өнеге көрді. Шәкәрім осы тұста жазу жұмысымен біржолата айналысып кете алмады. Жиырма жасқа толар-толмаста Шәкәрім ел басқару жұмыстарына араласып кетті. Жастықтың қару қайратын ел ішіндегі қарым-қатынастарды қалыпты күйге түсірмекке жұмсамақ болды. Сайлауға қатысып, шарға түсіп болыс болып та сайланды. Ел ішінде береке-бірлік бұзып, әрекет шығаратын дау дамайлар мен арыз-жалаларды керіп-білу, оған үлкен өмір мектебі болды. Қазақ қауымының тірлігін тереғдей білді. Сонымен бірге ол отаршыл патша өкіметінің түгелдей қазақ халқын аздырып, тозды-руға негізделіп жасалған ел билеу жүйесі мен жергілікті патша әкімдерінің сұрқия саясатының түпкілікті мақсат мүддесін түсінді.
Шәкәрім Қүдайбердіүлының шығармашылық жазу жұмысына біржола ден қойып кірісуі кырық жасынан, яғни 1898 жылға тұспа-тұс келеді. Туған халқының бітімі мол бай ауыз әдебиетінен сусындаған Шәкәрім ендігі жерде шығыс пен батыс әдебиетіне жетік көз жіберіп, әйгілі шығыс жұлдыздары Қожа Хафиз, Физу-ли, Науаи мұраларымен танысса, батыста Байрон, Пушұкин, Толстой сынды керкем ой алыптарының шығармаларынан нәр алды. Олардың қырдағы білікті насихатшысы болды. Бұрынғы езі емін-еркін меңгерген түркі тілдеріне қоса араб, парсы, орыс тілдерін онан әрі тереңдей үйреніп, жоғарыдағы әйгілі жазушылардан тамаша аудармалар жасады.
Ғылым-білім жолына біржола бет бүрған Шәкәрім Қүдайбердіүлы, дамылсыз ізденісте болып, жер көріп, еларалады. Ол 1903 жылы қазақ даласындағы сол кездегі бірден бір ғылыми-зерттеу орны болған Императорлық географиялық орыс қоғамының батыс сібір бөлімінің Семей бөлімшесіне мүше болып қабылданды.
Ақын қырықтан кейінгі бүкіл саналы өмірін әдебиет, тарих, жаратылыс тану, жағырафия, психология, музыка өнері сияқты пәндерді тереңдете жүйелі оқып-зерттей отырып, ұстаз ұлы Абай дүние танымына құлаш ұрады. Ұстаз ой-арманын әрі қарай жалғастырады Шәкәрім өмірінің толысқан кезі бүкіл Ресей мен Қазақ даласындагы болып өткен не бір ірі оқиғалар мен зор өзгерістерге тұстас болды. Ресейдегі 1905 жылғы, 1907 жылғы революциялар мен Столыпин реакциясының көп жалғы ауырпалығы, 1914 жылғы 1 дүние жүзілік соғыс, 1916 жылғы қазақ даласындағы дүрбелен оқиғалар, 1917 жылгы Ақпан, Қазан төңкерістері, соны-мен бірге ақын өскен Шыңгыстау, Семей өңіріндегі Қолчак ылаңы, аласапыран алмағайып заманда туған халқының тағдыр-талайына арашашы болған интеллигенциясының алаш қозғалысы, қазақ даласындағы ақ пен қызыл соғыстары, қазақ даласында Кеңес өкіметінің орнау, оның саясатындағы адам төзгісіз бұрмалаулар мен асыра сілтеулер; 1920—1921 жылғы ашаршылықтар, аша тұяқ қалдырмауға бекінген 1928 жылғы конфискация науқаны осылардың барлығы да ақын көзқарасына, бол-мысына өз ізін қалдырды, әуреледі, азаптады. Алайда, туған халқына қызмет етуді мақсат еткен ол, бұл оқиғалардан сырт қалған жоқ. Оның өмірге, қоғамдық мәні бар өзгерістерге көзқарасы да бірқалыпты қалып қоймай, өзгерістерге ұшырады, тіпті жасы ұлғайған қарт қаламгердің түңіліп, жалғыздық көрген тұстары да болды. Шәкәрімнің өмірдегі және өнердегі жолы, шынында да М.Мағауин айтқандай, “ұзақ та ұлағатты, келісті әрі күрделі”. Адамгершілік асыл қасиеттерді өміріне арқау етіп, оны ақындық құдірет-дарыны және биік азаматтық ісімен халқына үйретуге ұмтылған ғұлама ойшылдың жан дүниесіндегі қуаныш-күйініш сезімдерінің сырын бірден дөп басып, ашып айту қиын. Шәкәрім өмірінің соңғы кезіндегі өз көңіл күйін “Қорқыт сарынымен” жазған өлеңі арқылы бейнелеген. Байқаған жанға онда көп сыр жатқаны анық.
1.2. Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығы.
Өлеңмен жастайынан әуестенген Шәкәрім өмір бойы өз шығармашылығында Абай салған жолды ұстанумен өтті. Сондықтан да Абайдың шын мәніндегі шәкірті, рухани мұрагері болып саналады. Шәкәрім өз бетімен заманына сай жеткілікті білім алды. Шығыс және Батыс әдебиетін зейін қойып оқып, араб, парсы, түрік және орыс тілдерін еркін меңгерді. Алғашқы шығармаларында жастарды Абайдан үйренуге шақырады ("Жастық шақ туралы", "Кәрілік", "Кел, жастар, біз бір түрлі жол табалық"), адам ниетінің түзулігін, адалдықты жырға қосты ("Өмір", "Сәнқойлар", "Құмарлық", "Қалжыңбас"), оқу-білімге шақырып, адал сезім, таза сүйіспеншілікті жырлады. ("Жастарға", "Анық асық әулие", "Шын сырым"). Шәкәрім өзі өскен ортадағы ру таласы, күншілдік, тақ таласы сияқты жағымсыз кұбылыстарға сын көзімен карады. Бұл мәселелерді "Қалқаман-Мамыр", "Еңлік-Кебек", "Айсұлу-Нартайлақ" поэмаларында, "Әділ-Мария" романында ашып көрсете білді. 1905-1906 жылдары Шәкәрім қажылыққа барады. Жолжөнекей ақын Парижде аялдама жасайды. Стамбұлда да тоқтаған деген жорамал бар. Осы қалалардың кітапханаларынан алған материалдары бойынша "Түрік", қырғыз, қазақ және хандар шежіресі" және "Мұсылмандық шарты" еңбектерін жазды. "Ләйлә-Мәжнүн" (1907) поэмасында Шәкәрім көпшілікке белгілі шығыстық сюжетті негіз етіп алып, махаббат пен кұштарлықты жырға қосты. 1917 жылғы Қазан төңкерісін үлкен үмітпен қарсы алып, оған өзінің өлеңдерін арнады. Шәкәрімнің халық арасында беделі жоғары болғанына қармастан, "Кеңес өкіметінің жауы" деген жалған айыппен түрмеге жабылды. Көп ұзамай абақтыдан босап шыққанымен, 1931 жылы сатқындардың қолынан қаза табады. Шәкәрім Құдайбердіұлы "Үш анық" аталатын философиялық "Мұсылмандық шарты" деген трактаттар авторы, көптеген орыс және Шығыс әдебиетінің озық үлгілі аудармалары Шәкәрім қаламынан туған. А.С.Пушкиннің "Дубровский" және "Боран" повестерін өлеңге түсіріп, Л.Н.Толстойдың Физули мен Хафиздің туындыларын қазақша тәржімеледі. Ұлы Абайдың реалистік дәстүрін жалғастырушы ұлы ойшыл ақын Шәкәрім шығармашылығы өзінің кең тыныстылығымен, шыншыл да сыншыл әуенімен ерекшеленді. Оның әдеби мұрасы сан алуан: философия, этнография, әдет-ғұрып және дін тақырыбы. Шәкәрім ғұлама ғалым әрі композитор ретінде де танылды. Қазақ әдебиетінің бірегей классигі, ұлы Абайдың мұраттас мұрагер шәкірті, аса ірі ақын, ойшыл философ, тарихшы ғалым . Шәкәрімнің әкесі Құдайберді мен ұлы ақынымыз Абай ағалы-інілі туысқан адамдар. Шәкәрім Құдайбердіұлы — шығармалары арқылы, өз өмір жолы мен шығармашылық қызметі туралы мол деректер қалдырған қаламгер. Ақынның көптеген өлеңдері, "Мұтылғанның өмірі" поэмасы, "Түрік: қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі", "Үш анық" кітаптарындағы кездесетін өмірбаяндық деректер шоғыры мен танымдар қайнары ақын өмірі мен шығармашылығын зерттеушілерге біраз көмегін тигізетіні анық. Ақынның талассыз ізденістері мен қажырлы еңбектері нәтижесінде: "Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі" (Орынбор, 1911 жыл), "Мұсылмандық шарттары" (Орын-бор, 1911 жыл), "Үш анық" (Алматы "Қазақстан" 1991 жыл), "Иманым"— өлеңмен жазылған философиялық трактат сияқты ғылыми еңбектер, "Еңілік-Кебек", "Қалқаман-Мамыр", "Нартайлақ пен Айсүлу", "Ләйлі-Мәжнүн", "Дубровский" сынды эпикалық поэмалар, көптеген лирикалық өлеңдер, жиырма шақты әндер дүниеге келіп, әдебиетіміз бен мәдениетіміздің алтын қорына қосылды, халқымыздың рухани қазынаына айналды. Ғалымның 1905—1906 жылдар аралығындағы Меккеге барған қажы сапары туралы ақын шығармаларывда аз-ды-көпті айтылғанына карамастан ол арнайы зерттеуге тұратын кәделі нәрсе. Шәкәрім өзінің қажы сапары туралы: "... Мен пақыр 1905 жылдан 1906 жылға қарай қажыға барғанда тақияны кердім"— деп жазды, Семей облысының сол кездегі уақытша генерал-губернаторы генерал-майор Гал-киннын 1906 жылы 8 наурыздагы дала генерал-губернаторына жазған № 637 қатынас қағазында: "Предсгавляя при сем четыре заграничных паспорта за 88 6411, 64, 6443 и 64 4 отобранные от возвратившихся ог паломничества киргиз Бугулинской волости Семипалатинского уезда, Курманкожи Кубеиова, Кутана Джулджасарова из Чингизской волости, того же уезда Шакарима Худайбердина и Куранчи Чокина, донопшу, что» означенные паломники, по прибытии в пределы своего уезда, были сквидетельствованы в состоянии здоровья и оказались здоровыми",— деп жазған екен. Бүған қарағанда Шәкәрімнің қажы сапарының бары келіс жолы жөнінде толық ақпарат беретін архивтік құжаттар табылып калар деген сенім бар. Ал жоғарғы архив құжатын қарап, Шәкәрім Құдайбердіүлының Меккеге барарда алған шетелдік паспорты 6443 нөмірлі екенін білуге болады. Шәкәрімнің Мекке бару сапарының басты мақсаты әдеттегі қыр қазағының құдай үйіне тәу етіп, кажы ата» ту емсесті. Өзінің дін төркіндерін зерделеу ниетінен туған ғылыми сапар деп үғыну керек. Оған оның қажы болып келгеннен кейінгі жазған еңбектері далел бола алады. XX ғасырдың алғашқы жылдары Шәкәрім шығармашылық қызметінің өрлеу жылдары болды. Ақын 1911 жылы Орынбордан екі кітабын, "Түрік, қырғыз қазақ һәм хандар шежіресі", і(Мұсылмандық шарттарын бастырып шығарса, 1912 жылы Семейде "Ярдем" басласынан, "Қазақ айнасы", "Қалкаман Мамыр", "Жолсыз жаза» ("Еңлік-Кебек"), үш бірдей кітабын бастырып шығарды.
1931 жылы қазанда аяулы ақын жазықсыз жалаға ұшырап, жолсыз жазаға тартылып ГПУ қызметкерлері тарапынан оққа ұшып қаза болды. Ұлы талант, ғұлама ғалым көмүсіз, кебінсіз айдалада ұзақ жылдар бойы іздеусіз жатты.
Ақын опат болғаннан кейін, тоталитарлық кеңес өкіметі ұзақ жылдар бойында буржуазиялық ұлтшыл "Алаш" партиясының қызметінде болды, коллектив-тендіру науқаныңца бай кулактармен ниеттес болып, кеңес құрылысына қастандық жасады деп заңсыз, дәлелсіз қаралап келді, тек 1988 жылы ақталып Шәкәрім Құдайбердіұлы халқымен қайта табысты.
1.3. өр кезде халық ішшен шыққан шежірешілер өз оілгендерін наоихаттап, үрпақка қалтыруды мақоат еткен. (лэның бірі Ш. Қүдайбфдіүлы болатын.Шежірелер өлең шежіре. эңгіме шежіре деп екі топқа іінеді. Сондай прозалық шежіренің бірі — «Түріқ, қырғыз,қазақ һөм хандар шежіресі». Бөрімізге мөлім, XIX ғаоырдың аяғывда ғылымның барша оалалары жаңа бір кезеңдік даму үрдісіне ие болды. Әсіресе тарихи- философиялық, өдеби - ідени салаларывда көптеген ізденістф пайда болды. Қазақ дапасыңда бүл процеоо шежіренаманың да көркеюіне жол ашты. Шөкәрімнің «Түрік, қырғыз, қазақ һөм хаңдар шежіресі» 1 911 жылы Орынбор қаласыңца 1000 данамен басылған жөне гез гарап кеткен. Сол кезде «Қазақ» газеті 1913 жылдың 30 наурькымдағы еанында «Қазак, тежіресі бүтін қазақ, қырғыз, баоқа түрік жүрттарьшың һөм хаьщарының шеяаресін анықтап ШШШ ТЗРИХ Шшбът — деп бағалады. Осы газетгің 1913 ШҒЫ № 2 еаншда ГЯЗет оқырманы жарияланған шежіре :.ында ой бөлісіи, кейбір ескертпелерді жасайды. Шөкөрім шған газетгің 1914 жылғы № 61 еанында сол оқырманға жауап қайтарады; «... «Шежіремді» бағасынан артық мақтағаныңызға қуанбасам да, қазақіы шежіре окуға зықтырғаныңызға төңірі жарылғаоын». Яғни, Шөкөрім газет ырмандарының оңды пікіріне ризалығын білдіріп, кең қауым көңілінен шыққанын аңғарды. Шәкөрім шежіреге қайта толықтыруларды енгізіп,
і елерін түзетіп, қайтадан бастырмақ болған. Бүл мақсаты галы өзінің «Қазақ» газетіңде жариялған бір мақалаоында
ашық жазады.сҚазақ, 1915ж.,15 қа:зан) Мақала хат жанрыңда жазылады, «Барша қырғыз-қазақ білімділеріне ашық хат» деп аталады.Сол хаттан үзіі-зді келтіреміз: «Кем- кетік боса да ^Қазақ шежіреоін» жазып, бір мың кітап бастырып едім. Ол алып бітгі. Өмір болса, тағы баотырмақ едім. Сол себепті ны оқып көргеңдеріңізден отінемін: штыотан ©отігеңціктен,
)гі аталарда қатесі болса, шын, анығын тауып, не хат арқылы \іе. не «Качг-ж» гязеті яшн.ш бі.тгпіповн-і^леп е.лгі Ғгаппр. ЯПРМ ғана «мешкі дүрыс» деген сөз толық болмайды, Әрине, өркім өз атасын анық біледі. Әр таптың талапкерлері бір-бір шежіре жазып бастырғаны жақеы. Мысалы, Қуаңдықты, Сүшңціжті, Атығай, Қарауылды дегендей. Әрқайсысын бір-бір кітапша қылса, жарар еді, Әйтеуір, басьш біз бастадық, еңцігісін өзі жазоа да яки бізге кешіктірмей анық хабар қылса да толықгырмақ әр таптың талаптарына міңдет деп білемін» Шәкәрім» Шөкөрім шежіресінде қамтылған мөселелер аумағы, мазмүндылығы өте кең және бай деп көрсеіуге өбден түрарлық. Оған кітап гараулары куә — Қазақтың қайдан шыққаны, Қазақтың үш жүзге бөлінгені? Үлы жүз жайы туралы. Кіші жүз, Орта жуз. Арғын, Әмір-темір нөсілі, Шыңғыс хан, т. б.
Кңбекті ғылыми монографияға жатқызудың еш қисьшеыэдығы жоқ. Автордың өзіңдік оұрыптаулары, ткірлері кігаіггың қай жерінде болмасын, иңдивщуаддық сипатын деле^щеп береді, өзінше к^ызық, Кейбір деректфдің мазмүнын келтіре отырып, Шөкөрім «ертегі оьпфілды қиоынсыз оөз» деп келіопей немеое «өз ойынша төменгі сөзге қисывдырамыи» деп ой-пікір жарыстырады. Айтқаны дөлелді болу үшін оқыған кітантарына сілтемелер жаоаңды. Сәйтіп, ол қазақ тарих ғылымында осы күнге дейін дүрыс, терең, ғылыми шешім таппай келе жатқан қазақтың қаңдан шыкданы, үш жүзге бөліну себептері, (злардың атақты адамдары, таңбалары, т.б. ерекшеліктері оияқты проблемаларды зерттеу, шешу қажеттілігіне көңіл бөледі, ой тастайды. Шөкөріммен «Қазақтың қалмақган жеңіліп, Ақтабан шүбырывды көргені», «Әбілмансүр Абылай ханның кежчені» 9ИЯҢТЫ тарауларда да нақтылы деректф. аңыздар, өлеңцер келтіріледі. Сол сияқты қалмақпен ооғыоқан кезде қазақ елі 1723 жылы үлкен сөтоіздікке үшырап, Ақтабан шүбырынды, алқакөл сүлама атаульіБЫ көргені, оның мазмүны мен жайы, сыры туралы сөз қозғайды. Бүдан бүрын кем де кем тарихшы
2.1.ХХ ғасыр басындағы ұлт–азаттық қозғалыстың басты ерекшеліктерінің бірі — оның жетекші күші ретінде алға жаңа саяси элитаның, яғни зиялыларының шығуы еді. Алашорда үкіметінің өмірге келуіне тікелей себепші болған жағдай Уақытша үкіметтің басқа да шет аймақтардағыдай Қазақстанда да ең өзекті ұлт өміріне қатысты мәселелерді шеше алмаған әлжуаз, тұрақсыз саяси билікке айналуы, оның арты бүкіл империяны қамтыған анархия, зорлық пен зомбылыққа ұласуы еді. Қазақ облыстарында асқынған жер мәселесін шешуге бағытталған әрекеттің болмауы, атты казак әскері, қарулы солдат пен қоныстанушылардың панасыз жергілікті халық үстінен жүргізген озбырлығының өрши түсуі соның айғағы болатын. Жаңа өмірге келген Алашорда өкіметінің ең алғашқы жасаған әрекеттері де қайткен күнде ұлттық бірлікке жетуге бағытталды. Съез өз жұмысын аяқтаған бетте Алашорда өкіметі Сырдария қазақтарының съезін шақыру туралы тиісті адрестерге жеделхаттар жолдады. Қазан революциясы мен патшалы Ресей империясы аумағында басталған ішкі қантөгісті қырғын, Азамат соғысы, Қазақ даласына орасан зор ауыртпалықтар ала келді. 1916—1921 жылдар арасында аштықтан қырылған және оққа ұшқан қазақтардың саны 800 мыңға, ал атамекенінен біржола көшіп кеткендердің саны 200 мың адамға жетті. Бұл сол кезеңдегі қазақ халқының шамамен бестен бірі еді. Ал 1921—1922 жылдардағы ашаршылық қазақ қоғамын біржолата тұралатып кетті. Шаруашылық дағдарысы жұмыссыздардың санын күрт өсіріп, кедей-жатақтардың қоғамдағы үлес салмағын көбейтіп жіберді. Кеңес үкіметі орыстық өктемдіктің жаңа, қазақ.......