Банк ісі | Тутыну несиесі жэне қазіргі жағдайдағы оның ролі

Мазмұны
Кіріспе...................................................................................3
1. Түлыну несиесінің классификациясы.....................................6
2. Түтыну несиесін ұсыну түрлері............................................7
3. Несиелік карточкалар түрлері..............................................12
4. Түлыну несиесін реттеу эдістері..........................................19
5. Нарықтық жағдайдағы тұтыну несиесін ұсынудың жетілдіру жолдары...............................22
Қорытынды............................................................................25
Қолданылған эдебиеттер...........................................................27
Кіріспе
Банк ісінің пайда болуы Италиядағы орта ғасырлық айырбастаушылар қызметінен басталады. «Банк» сөзі итальянша «banco» сөзінен шыға отырып, «Айырбас үстемі» деген үғымды білдіреді. Банктердің алғашқы клиенттері ақша-сауда капиталының өкілдері болған. Алғашқы банктер тек қана саудаға қызмет еткендіктен, олардың клиенттері саудагерлер болып табылады. Сондықтан да, бүл банктерді «Коммерциялық банктер» деп атап кеткен. Қазіргі коммерциялық банктер - бүл тікелей кэсіпорынға, ұйымдарға, сондай-ақ халыққа қызмет ететін банктерді білдіреді.
Коммерциялық банктер қызметін жүзеге асыру барысында филиалдарын, өкілеттіктерін, сондай-ақ еншілес банктерін аша алады.
Банктің филиалы — филиал туралы ережеде немесе лицензияда көрсететін банктің операцияларды жүзеге асыруға қүқылы және өзінің дербес бухгалтерлік балансы бар заңды түлға болып табылмайтын банктік мекеме.
Банктің өкілеттігі - банктік операцияларды жүзеге асырмайтын яғни банктің тапсырмасымен жэне оның атынан эрекет ететін банктің орналасқан эсрінен тыс, заңды түлға болып табылмайтын банктің қүрылымдық бөлімшесі.
Еншілес банк - жарғылық капиталдың елу пайыздан астамы бас банкке тиесілі жэне өзінің дербес бухгалтерлік балансы бар, заңды тұлға. Қазіргі коммерциялық банктер банктік жүйенің 2-ші деңгейін білдіреді. Олар банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, заңды жэне жеке түлғаларға кең көлемде банктік операциялар мен қаржылық жүзеге асырады.
Қазіргі коммерциялық банктер жүйесі 1990 жылдың аяғынан бастап қалыптасты, яғни Қазақстандық банктік жүйенің не бары 10 жылдық тарихы бар. ҚР-ның коммерциялық банктері өз қызметінде 1995 жылдың 30-наурызында қабылданған, «ҚР-сы ¥лттық банкі» жэне 1995 жылдың 31-тамызында қабылданған «ҚР-ның ¥лттық банктер жэне банктік қызмет туралы» ҚР-сы президентінің заң күші бар жарлықтарын басшылыққа алады.
1999 жылдың 1-қаңтардағы мэліметі бойынша еліміздегі екніші деңгейдегі банктер саны -71 құраған. Бүл 1994 жылмен салыстырғанда екінші деңгейдегі4
банктердің өте көп мөлшерде қысқарғандығын сипаттайды. Олардың қысқаруын банктердің интенсивтік жағынан өсуімен байланыстыруға болады.
ҚР-ның екінші деңгейдегі банктері, ҚР-ның Үлттық банкінің берген лицензиясы негізінде қызмет етеді.
Лицензияның өзіндік стандартты формасы бар және онда коммерциялық банктердің айналысатын қызмет түрі жазылады. Дамыған шет елдерден айырмашылығы Қазақстандағы берілетін лицензия эмбебап болып табылады.
ҚР-ғы банк қызметінде мемлекеттік органдар банктердің мамандануын белгілемейді, мысалға, инвестициялық ипотекалық қызметтерді жүзеге асыруларды жэне т.б. Қазақстандық банктер бағалы қағаздар нарығында да тікелей қатысуға толық қү-қылы.
Банктік операцияларды жүзеге асыруға алатын лицензиядан басқа ҚР-сы ¥лттық банктен валюталық операцияларды жүзеге асыруға бас лицензия алады.
Бас валюталық лицензия оларға өз қызметін жүзеге асыруы үшін қажетті саналатын банктер қатарымен корреспонденттік қатынастар орнатуға, сондай-ақ дамыған шет елдерде өз филиалдары мен өкілеттерін ашуға қүқық береді.
Сонымен қатар Қазақстандық коммерциялық банктерге бағалы металдармен операцияларды жүзеге асыру үшін ҚР-сы Үлттық банкке лицензия береді.
Нарықтық экономикасы жүйесінде өмір сүретін елдерде банк жүйесі үш звенодан үрады.
- Орталық банк;
- Банктік жүйе;
- Банктік емес, ақша-несие арнайы институттардың жүйесі;
- Орталық банкке: Үлттық банк жатады.
- Банктік сектор: Коммерциялық банктер, жинақ банктер, инвестициялық банктер, ипотекалық банктер, арнайы банктер.
- Арнайы банктік емес: инвестициялық компания, қаржы компаниясы, қайырымдылық қоры, сақтандыру компаниялары, зейнет ақы қоры.5
Қазіргі нарық жағдайында несие жүйесін қалыптастыру мехнаизмінде, коммерциялық банктердің ролі жоғары. Коммерциялық банк ақша капиталын жұмылдыру жэне оны реттеу функциясын атқарады.1. Тұтыну несиесінің классификациясы
Коммерциялық банктерде ұсынылған түтыну несиесінің жалпы санының 80% - ы бөліп төлейтін ссудаларға тэн. Басқалары бір мезгілде жоятын ссудаларға жатады. Несиелер мен заем жинаушылар мынадай қорытындыға келді, қарызды ай сайын айлық алғанда жойып отыру орынды, егер ол санды жинап оны бірден беру керек болса, қиналып қаламыз.
Бөліп беру тұтыну несиесін өтеуі
АҚШ-да әрбір коммерциялық банкке 50% бөліп төлеу ссудасынан келеді. Бұл санның 45%-ы ссудасы автомобиль сатып алуға арналған, сондықтан бұл несие түрінде коммерциялық банктердің атқаратын ролі жоғары. «Қозғалту үйлер» категориясы дөңгелекті, палаткалар, үйлер, автомобильді платформалар мен прицептер сатып алу қаржыларын қосады.
Сомасы (млн.тг.) Доля (%)
Автомобиль 60564 44,5
Жанама 33850
Тура 26714
Жылжымалы үйлер 9553 7,0
Өтелетін несие 24234 17,9
Басқада 41638 30,6
Барлығы 136189 100,0
Бүл операциялар жылжымас мүлікті кредиттерге дэлел ретінде, осыған сэйкес жарияланған федералды резервті статистикалық материалдар ссудасы Түтыну несиесі жатады. Мүндай топтастыру бүл несиенің шығуы жэне дәстүрлі үй сатып алу автоприцеппен қаржыландыру несиелік банктің жылжымалы үйлерді сатып алудың алдын алады жэне де бүл сатып алу автокөлік алудағы қаржыландыру, яғни бүлар бір категорияға жатады. Банктер жылжымалы үйді алуда бүл ссудалар үзақ мерзімді жою несиесіне кіріп отырады, өйткені бүлардың операциясы бір-бірімен сэйкес, яғни автоприцеп сатып алумен бірдей. Жылжымалы үй алудағы берілетін несиенің юристік қүжаттар, автоприцептер мен көліктер сатып алу несиесін еске түсіреді, яғни ипотекалық. Одан басқа да7
сү_рақтардың шешімі, яғни түлыну несиесіне жататын жылжымалы үйлерге берілетін ссудалар ескеріледі.
Ақыры, мүндай ссудалар өте қысқа мерзімге арналған, жылжымайтын мүліктерге қарағанда. Оны жою мерзімі түрлі бірақ олар 6-10 жыл аралықты тұрақсызданады, ал жылжымалы емес мүліктерге 25-30 жыл аралықтарына беріледі. Қайта жаңарту несиесі банктік несие карточкалары мен чектік несиені ендірсе, ал «басқа ссудалар» статьясы (15.1) табл. Ағымды жөндеу жэне өз баспанасын модернизациялары мен өз қажеттерін өтейтін ссудалар кіреді; түрлі ссудалар, мысалы, үйлердің нығаюы, жэне одан да басқа шығыны яғни емдеуге оқуға төлеуге, туристік жолына, салыққа жэне кепілдік премияларында пайдаланатын. Бүл ссудалар түтынудың кең көлемді заемдарына шақырады. Оны ай сайын төлеп түру немесе ұзақ мерзімді өтеген дүрыс. Бөліп төлеуссіз тү-тыну несиесін өтеу.
Бөліп төлеусіз өтеу түлыну ссудасын пайдалануға берген несиелік банктеодің жалпы соммасы басқа несиелік мекемелерде басым келеді. Дегенмен бүл сомма (1978 жылдың соңында 50млрд. құрады) соңғы жылдары едэуір өсті. Ал өсу темпі, несиеге беру өсімінен төменірек. Бөліп төлеу ссудасы да осы мақсатта, яғни несиеге беру өсімі сияқты, бірақ олар те үсақ. Мүның көпшілігі 12 айға ғана беріледі.
2. Түтыну несиесін ұсыну түрлері
Коммерциялық банктер түлыну ссудаларын тек қана заемшыларға беруі мүмкін. Олар банктен ссуда беруді немесе түтыну мүмкіндігін бөлшек судаларынан ала алатындай тауарларына қызмет етеді. Коммерциялық банктер, автокөлік ссудаласатын делдалдардан, жиьаз саудагерлерінен, сонымен қатар тұрмыстық, яғни тоңазытқыш, асханалық плиталар, кір жуатын машиналар, кептіретін шкафтар, теледидарлар мен радиоқабылдағыштарды сатып алады. Мүндай міндеттердің құжаттарын эдетте делдалдардың артуы финанстік контрактке отырады. Мүлдай эдістер несиесі тура жэне жанама ссудаларының туындауына экелуде. Жанама несиелер кейде тауарларды саутда бөліп-бөліп8
төлеу қаржысы делінеді. Коммерциялық банктің бүл несие түрі кеңінен қолданылуда. Банктер сонымен қатар мынадай міндеттемелерді, яғни медициналық қызмет жэне сақтандыру сыйақысын төлеу де практикаға енді.
Жанама несиелердің себептері
Коммерциялық банктердің жанама несиесін түтыну бір қатар себептердің таралуына әсерін тигізеді. Бұған сату жэне тауарларды ұзақ мерзімдегі сү-ранысқа мүмкіндік туғызады. Көптеген сатып алушылар алдымен зат алады. Сонан соң қаржылай міндеттерін дайындайды. Мүлдай бөлшектік саудалау практикасы кеңінен қолданылуда. Яғни несиеге берілген тауарлар, тауарлардың көбейіп айналымға көбірек түседі. Көптеген сатушылар қаржылары жетіспегендіктен берілген несиемен дебиторлық қарыздарды жаба алмай, ссуда алуға қаржы басқармасына қарайды. Көптеген үзақ мерзімге ұсынылған тауарлар несие басқармасының ыңғайына қарай сатылады. Жанама қаржылар несие көлемін операциялық шығыстарсыз арттырады.
Тура несиеге жеке эңгіме өткізіп, ал бүл қымбат процедура, яғни бұл банк қызметкерлерінің уақытын шығындайды жіне де басқа да шығындар келтіреді. Ал дэлірек қаржыландыру келісімі тура несиеге қарағанда элдеқайда арзан. Одн басқа, жанама несие тура несиеден бірқатар артықшылығы бар. Кейбір сатушылардан сатып алған міндеттер көп қамсыздандырылған; көп жағдйада саудагер міндеттерін таңбалайды. Егер саудагердің көп мөлшерде капиталы болса, онда сатып алған міндеттерді қаржылай сенімді түрде көтереді. Саудагер, сонмен қатар, берілген ссуданы қадағалап, мысалы, бөліп төлеуге берілген несиені бақылап, өтелмеген тауарларды алып, оны өндіру жүмысын мойына алады, осылайша банктің уақытысы мен қаржысын үнемдейді.
Жанама несиенің жанындағы қор.
Көптеген жанама несиемен жү_мыс атқарғанда делдалдық қор шығарады. Ол саудагермен банкті қандай да бір шығыннан қорғайды. Мұндай қорлар барлық шығынды қаржылай келісім бойынша төленеді, ол несие алған сатып алушыдан өндіріледі, бүл комиссия шешімімен салыстырылып, оның техникалық ссудалық шартына байланысты. Бүл қордың маңыздылығы тек банк9
ісінің сапасына емес, сонымен қатар саудагердің кірісін де қүрайды. Автокөлік алу ссудасы 36 айға 5000 доллар болса, оның қоры 300 доллар қүрайды.
Көптеген қорларды құру келісімінде жинақталған қаржының белгілі-бір деңгейіне дейін қарастырылады. Егер қор белгілі процентінен қарыздардың жалпы сомасынан көтерсе, артығын саудагерге төлейді. Саудагердің қажеттілігіне қарай қордың мөлшері ссудалық тэуекелге байланысты. Бірнеше жыл тэжірибесі бар жэне де жақсы келісім-шартта отырған саудагерлердің көрсеткіші автокөлік сатуда алғашқы төлемін төлеу сияқты, оны уақытылы жойылуы жэне сатып алушының несие төлеушілігі 3-5% қорды жойылмаған жалпы соманың келісімін қүрйады. Ал үй тұрмысында қолданылатын мүліктердің деңгейі екі немесе үш есе жоғары болады.
Жанама несиеге байланысты маңызды факторлар. Делдалдық қаражаттану келісім шартын сатып алу, ол саудагер ұсынған несие шартымен келісу. Сондықтан көптеген коммерциялық банктер белгілі-бір ережелер орнатады. Мү-ндай ережелер жентельмендік келісім формасын қабылдауы мүмкін, немесе қүжаттардың белгіленуі керек, яғни банк пен делдалдың келісім-шарты. Банктер адал емес саудагерлерден келісім-шарт сатып алмайды. Сатушының қомақты капиталы болып жатса, жағдайды бағалауы міндетті. Кейбір коммерциялық банктер жанама қаржыландырумен айналыспайды, ал кейбірі біртүтас ережені қатты ұстанады. Біріншіден, банк сатып алушымен келісімге отырмайды, оның жағдаын бағалай алмайды. Екіншіден, кейбір адамдардың өзінің міндеттеріне қатынасы, яғни ұзақ мерзімге алған тауарларын бөліп төлеуінің айырмашылығ ссуда алатын клиент міндетті түрде Коммерциялық банктен алады. Банктен алатын заемщиктер қарызды міндетті түрде төлейді. Ал тауар алушы сатып алушылар ссудагерге тауарды қайтаруы мүмкін, немесе ссуданы төлей.......