Азаматтық құқық | Талап өндірісінің түсінігі және маңызы

Мазмұны
1. Кіріспе...............................................................3
2. Талап өндірісінің құқығын қорғау............................................................5
3. Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және олардың бірлестіктерінің талап құқығы...................................17
4. Талап өндірісіне қарсы қылмыстар.........................................................28
5. Азаматтардың талап өндірісінің мазмұны мен жүзеге асырылуы...... 32
6. Қорытынды................................................................................................36
7. Пайдаланылған Әдебиеттер тізімі..........................................................37
Кіріспе
Талап өндірісінің құқығы және әр түрлі ұғымдар. Талап өндірісі туралы айтылғанда еңбек өнімдерінің тиісті нысандарын иеленумен шарттастықтағы өндіріс құрал-жабдықтары мен өнімдеріне иелік жасау жөніндегі белгілі бір қоғамдық қатынастар туралы сөз болады.
Талап – қоғам өмірінің шарты. Талап өндірісінің сипатындағы экономикалық санат болса, ал меншік құқығы қондырмалық тәртіптегі ұғым болып табылады.
Талап өндірісі объективті және субъективті мағынада түсініледі. Объективті мағына бойынша талап құқығы өндіріс құрал-жабдықтары мен өнімдерін иелену, пайдалану және оларға билік ету қатынастарын дәйектейтін құқықтық нормалардың жиынтығы болып табылады. Талап өндірісіне субъективті мағынасында – белгілі бір адамның нақты мүлікке қатысты құқығы болып табылады. Талап өндірісінің иесіне мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету құқықтары тиеселі. Бұл құқықтар, дәлірек айтқанда, меншік иесінің құқық өкілеттілігінің яғни адамдағы талап өндірісінің мазмұнын құрайды.
Талап ету арқылы иелену құқығы дегеніміз – мүлікті іс жүзінде иелену мүмкіндігінің заңмен қамтамасыз етілуі. Бұл құқық адамның мүлікке өз қалауынша ықпал ету мүмкіндігінің құрайтын мүлікке нақтылы ие болуды білдіреді. Мысалы, мемлекет жерге, оның қойнауына, су ресурстарына, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне және т.б. ие болса, азамат жеке автомобильге, жиһазға және т.б. ие бола алады.
Талап етілу құқығы заңмен қорғалады. Талапта иелену құқығы басқа адамға берілуі мүмкін. Мысалы, комиссия, сақтау және т.б. шарттар бойынша комиссионер берілген мүліктің сақтаушысы, заң негізінде иелену құқығы және т.б. құқықтарды жүзеге асырады.
Пайдалану құқығы дегеніміз - мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайдалану құқығы кезінде меншік иесінің өзіне тиесілі мүлікті кәдеге жаратуы, өзінің тұтынушылық сезімін қанағаттандыру үшін одан пайда табуы қажет. Мысалы, адам кіржуғыш машинаны өзінің шаруашылық мақсаттарына пайдаланса, ал азық-түлік өнімдерін қоректену үшін пайдаланады және т.б.
Мүлікті, техниканы шаруашылық мақсатта пайдалануды, сондай-ақ ұйымдарын да жүзеге асырады. Олар мүлікті алдарындағы мақсатты орындау үшін пайдаланылады. Пайдалану құқығы да заңмен қорғалады.
Билік ету құқығы дегеніміз – талап етілген мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеу мүмкіндігін заңмен қамтамасыз етілуі. Билік ету құқығы - меншік иесінің мүліктің заңдық жағдайын анықтап, өзгерте отырып, мүлікке байланысты құқықтық қатынастарды белгілеу немесе тоқтату құқығы (мысалы, сату, айырбастау, сыйлау, жойып жіберу, жедел басқаруға беру және т.б.). Билік ету құқығы тек меншік иесіне ғана тиесілі.
Сонымен меншік құқығы меншік иесіне өзіне тиесілі мүлікті пайдаланудың мазмұны мен бағыттарын айқындауға, оған толықтай шаруашылық билік жүргізуге мүмкіндік беретін заттық құқық ретіндегі мүлікті меншік иесінің тек қана өзі, қалауынша, мерзімсіз, өз мүддесін көздеп иелену, пайдалану және оған билік ету қатынастарын реттейтін құқықтық нормалар жүйесі болып түсініледі.
І тарау Талап өндірісінің нысандары және меншік түсінігі
Қазіргі Конституциямызға сәйкес талап өндірісінің төмендегідей нысандары бар: жеке және мемлекеттік.
Жеке талап азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің талабы ретінде анықталады. Азаматтарға байланысты жеке талаптың ұғымы түсінікті болса, мемлекеттік емес заңды тұлғалардың талап құқығын анықтау үшін заңды тұлғалардың ұйымдастыру-құқықтық нысандарына көз жүгіртуіміз қажет. Азаматтық Кодекстің 34-ші бабында көрсетілгеніндей заңды тұлғалар үлкен екі топқа бөлінген. Мемлекеттік талаптың негізінде құралмаған барлық заңды тұлғалардың талабы жеке талап болып есептелуі тиіс. Коммерциялық ұйымдарға келетін болсақ, талап негізінде құралатандардың қатарына шаруашылық серіктестіктер, акционерлік қоғам және өндірістік кооперативтер жатқызылса, коммерциялық емес ұйымдардың қатары да заңды нақты анықтала отырып, оларды да ұйымдастыру – құқықтық жеке талапқа негізделеді.
Республика аумағында мемлекеттік талап өндірісінің субъектісі Қазақстан Республикасы болып табылады. Мемлекеттік мүлікті иелену, пайдалану және билік ету құқығын жүзеге асыру Қазақстан Республикасы атынан белгіленген тәртіптер бойынша Парламентке жүктелген. Ол бұл құқықтарын Үкіметке беруі мүмкін.
Мемлекеттік талап республикалық және комуналдық талап болып екіге бөлінеді.
Республикалық талап республикалық қазынадан және заң құжаттарына сәйкес мемлекеттік республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен тұрады. Республикалық бюджет қаражаты, алтын-валюта қоры мен алмас қоры, тек қана мемлекеттік талап объектілері және мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітіліп берілмеген өзге де мемлекеттік мүлік Қазақстан Республикасының қазынасын құрайды. Сонымен қатар, Республика қазынасының қатарына жер, оның қойнауы, су, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар жатады.
Комуналдық талап жергілікті қазынадан және заң құжаттарына сәйкес комуналдық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен тұрады.
Жергілікті бюджет қаражаты жән мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітіліп берілмеген өзге де комуналдық мүлік жергілікті қазынаны құрайды.
Мемлекет өзінің талап өндірісі өзі құрайтын мемлекеттік кәсіпорындарға шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығына негіздеп жүзеге де асыруы мүмкін. Шаруашылық жүргізуі құқығы заттық құқық болмағандықтан оны жүзеге асырушы мемлекеттік кәсіпорын талап иесі немесе уәкілдік берген мемлекеттік органның берген құзіретінің көлемінде ғана иелену, пайдалану және билік ету құқығын жүзеге асыра алады.
Шаруашылық жүргізу құқығындағы мүліктің талап иесі мен құжаттарына сәйкес кәсіпорын құру оның қызметінің мәні мен мақсаттарын белгілеу, оны қайта құру мен тарату мәселелерін шешеді, кәсіпорынға тиелесі мүліктің өз мақсатында пайдалануы бақылау жасауды жүзеге асырады. Меншік иесі өзі құрған кәсіпорынның шаруашылық жүргізу құқығындағы мүлікті пайдаланудан келтірілген пайданың бір бөлігін алуға мүмкіншілігі бар.
Қазақстан Республикасының Заң күші бар «Мемлекеттік кәсіпорындар туралың Жарлығына сәйкес аталған кәсіпорындар үшін мемлекеттік тапсырысты орындау міндетті түрде бекітілген және олардың мемлекеттік тапсырыс бойынша жасалған шарттардан бас тарту мүмкіншіліктері жоқ.
Сонымен қатар, қызметін шаруашылық жүргізу құқығына негіздеген мемлекеттік кәсіпорынға талап иесінің немее ол уәкілдік берген мемлекеттік органның келісімінсіз кәсіпкерлік қызметтің мына түрлерін жасауға тыйым салынған: өзіне тиеселі үйлерді, құрылыстарды, жабдықты және кәсіпорынның басқа да негізгі қорларын өзге тұлғаларға сатуға және беруге, айырбастауға, ұзақ мерзімде (3 жылдан астам) жалға беруге, уақытша тегін пайдалануға беруге; филиалдар мен еншілес кәсіпорындар мен бірлескен өндірістер құруға, оларға өзінің өндірістік және ақша капиталын салуға; жеке кәсіпкерлерге қарыз беріп, олар бойынша Қазақстан Республикасының ұлттық банкі бекіткен процент ставкасынан төмен процентпен төлем алуға; басқа тұлғаның міндеттемелері бойынша кепілдік және кепіл болушылық болуға.
Жедел басқару құқығы талап иесінің қаражаты есебінен қаржыландыратын мекеменің талап иесінің алған және өз қызметінің мақсатын, талап иесінің тапсырламаларына және мүліктің мақсатына сәйкес заң құжаттарымен белгіленген шекте сол мүлікті иемдену, пайдалану және оған билік ету құқығын жүзеге асыратын қазыналық кәсіорындардың заттың құқығы болып табылады. Жоғарыдағы көрсетілген ережеге сәйкес жедел басқару құқығын иемденушілер мыналар болуы мүмкін: қазыналық кәсіпорын және мекеме. Мекеме талап нысанына байланысты мемлекеттік немесе мемлекеттік емес мекеме болып бөлінуі де мүмкін. Жедел басқару құқығы өзінің құқықтық жағдайына байланысты шаруашылық жүргізу құқықтығынан төмендегі ерекшеліктермен көзге түседі: біріншіден, қазыналық кәсіпорын және мекеме әр уақытта да талап өндірісінің тарапынан қаржыландырылады; екіншіден, қазыналық кәсіпорын да, мекеме де өз жабдықтарын сметалық көлемінде ғана жүзеге асыра алады; үшіншіден, олар меншік иесінің тапсырмаларының көлемінде қызмет жасайды. Мекеме басқару, әлеуметтік мәдени сипаттағы қызметті жүзеге асыру үшін құрылып, бюджет тарапынан қаржыландырылатын болғандықтан оның құқықтық құзіреті заң құжаттарында қатаң белгіленген. Қазақстан Республикасы Президентінің 3-ші тарауы қазыналық кәсіпорынның құқықтық жағдайын реттеуге бағытталған.
Қазыналық кәсіпорын өзіне бекітіліп берілген мүлікті сол мүліктің талап өндірісінің келісімімен ғана иеліктен айыруға немесе өзгеше әдіспен билік етуге құқылы. Көбінесе мұндай ережелер қазыналық кәсіпорынның дағысында анықталады. Сонымен қатар, қазыналық кәсіпорын талап өндірісінің келісімінсіз негізгі қорларға байланысты мүліктерді азаматтық – құқықтық келісімдердің негізінде алуға тыйым салынған («Мемлекеттік кәсіпорындар туралың Жарлықтың 35-ші бабынан 2-тармағы).
Мекеменің өзіне бекітіліп берілген мүлікті және оған смета бойынша белгіленген қаражат есебінен сатып алынған мүлікті өз бетімен иеліктен айыруға немесе өзгеше әдіспен оған билік етуге құқығы жоқ. Егер құрылтай құжаттарына сәйкес мекемеге табыс келтіретін қызметті жүзеге асыру құқығы берілсе, ондай қызметтен алынған табыстар және сол табыстардың есебінен сатып алынған мүлік мекеменің дербес билігіне беріледі және жеке баланста ескерілуі қажет.
Мекеме мен қазыналық кәсіпорын өз міндеттемелері бойынша өздерінің билігінде ақшалай қаражатпен жауап береді. Егер олардың ақшалай қаражаты жеткіліксіз болған жағдайда, азаматтық-құқықтық жауапкершілікке меншік иесі таралуы мүмкін. Жауапкершілік қосымша (субсидиялық) нысанда анықталуы тиіс.
Мүлік тек бір тұлғаға ғана емес, екі немесе одан да көп «тұлғаларға тиесілі болуы мүмкін. Көрсетілген жағдайда бір материалдық объектіге бірнеше субъектілік меншік құқығы пайда болады. Азаматтық Кодекстің 209-шы бабында анықталған, екі немесе бірнеше тұлғаның меншігіндегі мүлік оларға ортақ меншік құқығымен тиесілі болады. Мысалы: екі азаматтың меншігінде бір тұрғын үйдің болуы.
Ортақ меншіктің субъектілері болып жеке тұлға да, заңды тұлға да болуы мүмкін. Қазақстан Республикасының Заңдары ортақ меншік субъектілеріне байланысты шектеу қоймаған, сондықтан ортақ меншікке байланысты болатын құқықтық қатынастарға шетел азаматтары мен занды тұлғалар да қатыса алады.
Заңда ортақ меншіктің екі түрі анықталған: үлестік және бірлескен. Егер мүлікте меншік иелерінің әрқайсысының меншік құқығындағы үлестері белгілі болса, онда мұндай ортақ меншікті үлестік дейміз. Үлесті меншіктегі мүлікке билік ету оның барлық қатысушыларының келісуімен жүзеге асырылады, сонымен қатар, үлесті меншіктегі мүлікті иелену де, пайдалану да оның барлық қатысушыларының ықыласымен ғана жүзеге асырылуы тиіс. Егер олар көрсетілген ережелерді мойындайтын болса, яғни мүлікті пайдалану жөніндегі бір шешімге келмеген жағдайда, дау сот арқылы шешілуі мүмкін. Үлесті меншіктің әрбір қатысушысы ортақ мүліктің өз үлесі мөлшеріне тең бөлігі өзінің иеленуіне және пайдалануына берілуін талап етуге құқылы, ал бұл мүмкін болмаған жағдайда, өз үлесіне тиісті иеленетін және пайдаланатын басқа қатысушылардан тиісті ақша сомасын немесе өзге де өтем төлеуді азаматтық құқықтық шарттардың негізінде талап ете алады. Қатысушылар ортақ шешімге келмеген реттерде бұл туралы сотта қаралуы мүмкін.
Егер үлесті талапқа қатысушылар үлестерінің мөлшері заң құжаттар негізінде анықталуы және оған барлық қатысушылардың келісімімен белгіленуі мүмкін болса, үлестер тең деп саналады. Үлесті талапқа қатысушылар үлесті меншіктегі мүлікті бөлу немесе одан өз үлесін бөліп шығаруды талап ете алады. Бұл туралы Азаматтық Кодекстің 218-ші бабында анықталған.
Үлесті талап өндірісінің құқығындағы үлес, егер тараптардың келісімінде көзделмесе, шарт жасасқан кезден бастап шарт бойынша сатып алушыға ауысады. Жалпы Азаматтық кодекстің 217-ші бабында көрсетілген ереже аталған кодекстің 238-ші бабының 1-ші тармағында белгіленген мән-жайға қарсы келеді. 238-ші баптың 1-ші тармағына сәйкес талап өндірісіндегі үлес мемлекеттік тіркеуге немесе нотариат куәландыруға тиісті мүлік бойынша болатын болса, онда үлестің ауысу кезеңі 238-ші баптың 2-ші тармағына сәйкес жүргізілуі тиіс.
Ортақ бірлескен меншікке қатысушыларының үлестері белгіленбеген, сондықтан да олардың үлестері мүлікте тең деп есептелінеді. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес ортақ бірлескен өндірісінің төмендегідей түрлері болуы мүмкін: 1) ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі; 2) шаруа (фермер) қожалығының ортақ меншігі; 3) жекешелендірілген ............