Қазақ әдебиеті | М. Әуезовтың әңгімелеріндегі қазақ халқының әлеуметтік жағдайын суреттеу

Кіріспе
Туған халқына мәңігілік мұра болғандай ғасырлық туынды сыйлау тек қадау – қадау ұлылардың ғана үлесіне тиген. Солардың бірі М. Әуезов екенін біз білеміз. « Абай жолы » романы Әуезовтың бас кітабы. Ол өзінің осынау ұлы шығармасын жазып, үлгеріп кетті. Оның суреткер ретінде бақыты да осыда. Абай жолы – халық жолы. Абай туралы романдар, Абайдың ел жұрты, қоғамдық ортасы, әлеуметтік қоршауы, дәуірі һәм заманы туралы романдар. Абай - Әуезов қолындағы шамшырақ Әуезов сол шығармашылықты қолына ұстап, көшпелі феодализмнің небіреу меңіреу түпкірлері түпкірлері мен қараңғы қапастарын аралып кетеді де, зорлық – зрмбылық, қатал – жауыздық әделеттісіздік сияқты қара күштердің ошағы болған неше түрлі бұралаң шатқалдарды көз алдына жарқыратып әкемді: Міне бұдан біз « Абай жолы » эпопеясы Абайдан гөрі кең ... Абайдың адам, азамат, ақын ретінде қалыптасуы сол жарты ғасыр ішіндегі қазақ қоғамының барлық саласындағы өмірдің барлық ойы – қыры, қия –қалтарасымен өріле суреттейді. Абай арқылы біз, өткен ғасырдыңекінші жартысындағыф және осылардың басындағы бүкіл халық тіршілігін, оның көп бұралың тағдырын, ой – араманын, мақсат мүддесін, күрес тартысын ... бәрін – бәрін түгел шарлап, көз алдыңа қатарынан тізілген тауі өркештерін елестетеміз. Бұл шындық ә Халық» дегенде бұл ұғымының негізінде ұлттың әдет – ғұрып ғана емес, рухы жататыны сөзсіз. Осылай болса « абай жолында » біздің дәуірге дейінгі қазақтардың тұрмысы, әдет – ғұрпы ғана емес, күллі ұлттық рухы сайрап тұр. М. Әуезов шебер жазушы тіпті төрт кітаптың бойында адам образдарын жасауға қызмет етпейтін бір де бір штрих, керек десең артық сызық жоқ.
« Абай жолы » қырық екі тілге аударылып осы тілдің халықтарының тілін тақылдатуға мәжбүр қылған. Абай жолы ғасырлық мәңгі өшпес Мұхтардың халққа тастаған ұлы мұрасы, мұқны қазақ халқы қадір тұтып, мақтан етіп, төрдегі ақ сандыққа салғаны да осыдан.
Мұхтар Әуезов Омарханұлы (1897-1961) – қазақтың әйгілі жазушысы, қоғам қайраткері, филология ғылымдарның докторы, профессор. Туған жері – бұрынғы Семей үйезінің Шығыс болысы (қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданы).
Мұхтар Әуезов – тұла бойына ақындық дарын мен ғұламалық ойшылдық қатар біткен суреткер екені әлемге әйгілі. Саналы өмірін ғылыми-творчестволық іздену жолына бағыштаған қайталанбас талант иесі.
Жазушы өзінің шығармашылық жолында талай жанрға, тақырыпқа із салып, қыруар очерк, әңгіме, пьесалар жазған, тамаша аудармалар жасаған, әдеби сынға, әдебиет тарихын зерттеу жұмысына белсене ат салысып, көптеген мағыналы мақалалар жариялаған, баяндамалар жасаған, оқулықтар құраған, жоғары оқу орындарына дәріс беріп, теориялық білімін жетілдіріп отырған. Сөйте жүре, үлкен дарын өзінің шығармашылық асқарына апаратын Абай тақырыбына қалам тартады. Үлкен жұмыстың алғашқы қарлығашы болып – «Татьянаның қырдағы әні» келеді өмірге. Бұдан кейін жазушы Абай образын кең аумақта алып, бірнеше жанрда бейнелеуге кіріседі. Сөйтіп, «Абай» трагедиясы туады. Бұл – ұлы ақынның образын сахнада тұңғыш бейнелеген шығарма болатын.
Қазақ әдебиетінің іргелі саласына айналған абйтанудың негізін қалаушы ғұлама ғалым Мұхтар Әуезов ұлы ақын мұрасын жинау, зерттеу жолына жүргізген ұланғайыр еңбегін ғылыми-творчестволық өмірінің рухани нәр алар бұлағы десе болғандай. Сонай алыстағы бабалық балғын шағында Абай өлеңдерін түгел жаттап, аты аңызға айналған ақын жайындағы әңгімелерге құлағы қанығып өссе, 1914 жылы Абай туралы тұңғыш әдеби кешке қатысып та үлгерген.
Бүгінгі күнде қазақ әдебиеті тарихының аса күрделі де өнікті саласына айналып отырған абайтануды, шындығын айтқандай, 1933 жылғы басылым көрген Абай шығармаларының тұңғыш толық жинағынан басталады деп жүрміз. Ал шындығына келсек, осы толық жинақтың негізі 1924 жылы-ақ даярланып, Абайдың ғылыми өмірбаяны да сол жылдары жазыла бастаған-ды.
Мұхтар Әуезов Ленинград университетінің сол кездегі қоғамдық ғылымдар деп аталатын бөлімін 1928 жылы бітіріп шығады. Бұдан кейін Мұхтар Әуезов баспасөзде мақалалар, зерттеулер, оқулықтар, повестері басылым көреді. Әсіресе, тұңғыш рет басылым көріп, әдебиет танудағы ,ылыми ойға қозғау салған «Әдебиет тарихы» деп аталатын көлемді монографиясын жариялап үлгерген.
Абай шығармаларын ғылыми зерттеу нысанасына алу жұмысына Мұхтар Әуезов Қазақстанда жаңа дәуір орнасымен-ақ қызу ат салыса бастады. Алғаш рет «Абай» журналына ақын мұрасы жайлы жазылған мақала, деректерімен араласса, 1922 жылы «Шолпан» журналында жарияланған «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі деген» нағыз зерттеушілік тұрғыдан жазылған Абай мұрасы жайлы ойлы пікірлерге толы мақаласында алғаш рет теориялық негізінде батыл барлау да жасады. Осы кезеңде-ақ Абай өмірі мен ақын шығармалырының табиғатын терең танушы білгір әрі ол мұра туралы нақтылы мағлұматы молы да Мұхтар Әуезов деген пікір баспасөзде қалыптасып еді. Осы еңбектерінде Мұхтар Әуезов Абай мұрасының басты ерекшеліктерін дер кезінде көтеріп, әрі дұрыс танып, білгірлікпенен бағалай алған сергек қалам иесінің қалпын танытты.
Мұхтар Әуезов жалпы қазақ әдебиетінің даму жолдарын халық ауыз әдебиеті, көшпенді дәуір әдебиеті, жазба әдебиеті деп үш салаға бөліп қарастырған. Шығыс қатынасын да үш салаға топтастырған 1) Абай және Шығыс классиктері, 2) Абайдың исляматқа қатысы, 3) Шығыс хакімдерінің, ойшыл даналарының ортасында ғасырлар бойы мол сөз болған мораль философия жайлы мәселерге қатысты.
Мұхтар Әуезов ұзақ жылдары бойы деректер көзін қазбалау, ақын өмір сүрген заман сырын ұғыну, оны ақын шығармаларында реалистікпен суреттелген өмір шындығымен өзектес үндестігін табу жолындағы қажырлы ізденістері оны тарихи қайнарлар мен ақын мұрасы жайлы сан салалы деректер көзіне үңілтпей қоймайды.
Ұзақ зерттеп, кең тыныспен кіріскен «Абай жолы» романдарын Мұхтар Әуезов он бес жылға жуық жазады. Жазушының өзі айтқандай, «Абай» және «Абай жолы» романдарын жазу – жазушының шығармашылық өміріндегі сүйікті ісіне айналған – ды. Абай жолы – халық жолы, халық жолы – Абай жолы. Осы бірлікті тарихи шындыққа сай асқан көркемдік шеберлікпен көрсету Мұхтар Әуезовтың шығармашылық жеңісі еді. Сол жеңісіне сай ол туған халқының құрметіне бөленді, өз заманының ең жоғарғы сыйлықтары – КСРО Мемлекеттік сыйлығы мен Лениндік Сыйлықты иеленді.
Мұхтар Әуезовтың шығармалары көптеген тілдерге аударылған. «Көксерек», «Қорғансыздың күні», «Қаралы сұлу» сынды үздік әңгімелері. «Қараш-Қараш оқиғасы», «Қилы заман» сияқты әйгілі повестері қазақ әдебиетін дүние жүзіне даңққа бөлеген.
1961 жылы қайтыс болғаннан кейін Ремпублика Үкіметі қаулы алып, ұлы жазушының есімін мәңгі еске қалдыру мақсатымен Ғылым академиясының Әдеби және Өнер институты мен Қазақстан мемлекеттік академиялық драма театрына Мұхтар Әуезов аты берілді, әдеби-мемориялдық мұражайы ашылып, бірқатар мектеп, көше және Алматының бір ауданы Мұхтар Әуезов атымен аталды.
Абай арқылы қазақты әлемге танытқан ғұлама жазушы Мұхтар Әуезовтың 110 жылдық мерейтойы туған жері Семей өңірінде аталып өтті. Еліміз бен Қытай, Ресей сияқты мемлекеттерден жиналған ғалымдар «Әуезов шығармашылығы және мәдениеттер диалогы» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияға қатысып, әйгілі қаламгердің мұраларын зерттеп зерделеу жөнінде пікір алмасты. Ал түстен кейін Абай атындағы театрда салтанатты жиналыс өтіп, соңынан «Еңлік – Кебек» спектаклі сахналанды. Өткен ғасырдың басында ұлт үшін от пен суға түскен Алаш арыстарының бірі мен бірегейі Мұхтар Әуезов өмірбаяны туралы шындық ел тәуелсіздігімен бірге айтыла бастады. Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатовтармен бірге азаттық үшін күрескен Мұхтар Омарханұлы кеңестік империяның пәрменімен»Абай ішкен уды» ішуге мәжбүр болған. Сол кездегі үкіметке ұнамай қалған алғашқы түпнұсқасынан бөлек, тарихи шындығы астармен көмкерілген»,Абай жолы» романы бүгінде қазақ өмірінің энциклопедиясына айналды. Шығарма арқылы қазақ деген халықтың барын әлем таныды. Көрші Қытай еліндегі бір жарым миллион қандасымыз да орта мектепте осы кітапты оқып өседі екен.
Сұлтан Жанболатұлы, ҚХР Шыңжан Университетінің профессоры:
- Қытай тіліне аударылғанына 10 шақты жыл болды «Абай» романының. Оны Қабай деген дағур деген ұлттан шыққан мықты аударды. Одан сырт, Абай романынан басқа, Абайдың ғақлияттары, Мұхтар Әуезовтың әңгімелері, еңбектері қазақ тіліндегі төте жазумен шығатын басылымдарда жарияланып тұрады.
Мұхтар Әуезов мұраларын зерделеп зерттеуге арналған ғылыми-тәжірибелік конференцияда ғалымдар жазушы мұрасын ұлттық және ғаламдық дүниетаным тұрғысынан тану мәселесіне көбірек ден қойды.
Георгий Майер, Томск Мемлекеттік Университетінің ректоры, профессор:.........