Қылмыстық құқық | Қылмыскердің тұлғасының ұғымы

Мазмұны
Кіріспе 3-5
I ТАРАУ. Қылмыскердің тұлғасының ұғымы және қылмыстық мінез – құлықтың ерекшеліктері 6-32
1.1. Қылмыскердің тұлғасындағы әлеуметтіктің және биологиялықтың ара-қатынасы. 33-39
1.2. Генетикалық және психикалық ауытқулардың маңызы. 40-43
1.3. Қылмыскердің тұлғасының сипаттамасы. 44-51
II ТАРАУ. Қылмыскердің тұлғасын жіктеу. 51-52
Қорытынды. 59-60
Сурет, схема. 61
Пайдаланылған әдебиеттер. 62-63
КІРІСПЕ
Қылмыскердің жеке тұлғасы барлық кезде барша криминалдық профильдегі ғылымдардың маңызды проблемалырының бірі болатын, әсіресе бірінші кезекте криминологияның. Осы ғылымдардың тарихы барлық мектептер және концепциялар сол формада, сол немесе басқа деңгейде өздеріне қылмыскердің жеке тұлғасының проблематикасын қосып қамтығанын куәландырады. Қылмыскердің жеке тұлғасы дегеніміз не, қылмыс жасаудағы оның ролі, келешекте қылмыстық әрекет жіберіп қоймау үшін оған қалай әсер ету керек, оның құқықтары мен міндеттерінің шегі қандай деген сұрақтар әлеуметтік-тарихи жағдайларға, әлеуметтік практиканың талаптарына және ғылыми жетістіктердің деңгейіне байланысты әр-түрлі қойылып және шешілетін болатын.
Қазіргі кезде қылмыскердің жеке тұлғасы ерекше маңызды проблемаға ие болды. Дәл осы проблеманың маңызды болуының себебі ең алдымен жалпы қылмыстылықпен толық күресу үшін, осы қылмысты жасағандарды ғылыми тұрғыда тану керектігімен байланысты болды, яғни, қылмыскердің жеке тұлғасын ғылыми тұрғыда қарастырмай жатып, жалпы қылмыстылықпен нәтижелі күресу мүмкінсіз болды. Бұл проблеманың маңызы мынада: қылмыстылық бұл адамдардың белгілі бір қоғамға қарсы мінез-құлықпен байланысты әлеуметтік құбылыс; ал бұл мінез-құлықты түсіндіру, оның себептерін ашу, қылмыс жасағандарға қолайлы эсер ету тәсілдерін табу үшін, қылмыстардың алдын алу тәсілдерін табу үшін тек қылмыскерді әлеуметтік индивид, тұлға ретінде сипатгайтын баршаны терең оқып-тану арқылы рана қол жеткізуге болады.Қылмыстылықпен нәтижелі күресу ұйымының көзқарасы бойынша, тұлға қылмыс «жасағысы» келді дегенді көрсету әлі жеткіліксіз, оның не үшін жасағысы келді және неліктен дәл осы белгілі бір мақсаты бар мінез-құлық вариантын қалаулы болранын анықтау қажет. Ал бұл үшін қылмыскердің жеке тұлғасын қылмысты мінез-құлықта жүзеге асатын қоғамға қарсы көз-қарастар мен әдеттердің пайда болуына және тамырлауына алып келген қүбылыстар мен байланысты оқу қажет.
Қылмыскердің жеке түлғасының түсінігіне ғылыми түрғыда жақындау, сонымен қатар қылмысты істерді тергеу тактикасы мен әдістерінің тиесілі ережелерін жетілдіру, сот психологиясыньщ негізгі ережелерін, еңбекпен түзеу педагогикасын жетілдіру барысында да қажет.
Қылмыскердің жеке түлғасы бірқатар ғылымдардың барытымен де оқытылады: криминологиямен, қылмыстық құқықпен, еңбекпен түзеу құқықығымен, криминалистикамен, сот психологиясымен және т.с.с.
Берілген осы жұмыста қылмыскердің жеке тұлғасы туралы танымның объектілері емес пәні ретінде айтылады. Бізге белгілі марксистік геосиологияда зерттеудің пәні және объектісінің түсініктері ажыратылады. Жеке тұлға бұл толық объектіні қөрсетеді, бірақ сол не басқа ғылым оның өзінің саласына кіретін бөлімдерін рана окиды. Біз криминалдық профильдегі РЫЛЫМЫНЫҢ түррысынан жеке түлганы қарастыррандықтан, оның қылмыстық мінез-қүлықпен байланысты бөлігін зерттедік және бұл жеке тұлганың «бөлімі» өз кезегінде кез-келген әр ғылым үшін, оның танымының пәні ретінде шығып отырады.
Қылмыскердің жеке тұлғасының проблемасы — үлкен методологиялық маңыздары проблема. Негізінен бұл құқықтың, социологияның, философияның, психологияның және басқа да ғылымдардың торабында тұрған комплексті проблема. Оны оқып-тану міндетті түрде қылмыстық құқықтың, қриминологияның және басқа да ғылымдардың бірқатар маңызды институттарын жетілдіруге елеулі әсерін тигізеді.
Берілген проблема — көптеген қылмыстық-құқықтық институттарымен де тығыз түрде байланысты, оның ішінде мысалы: қылмыстық жауапкершілік, жазаны тағайындау және жазадан босату сияқты.
Қылмыстық заңда көрсетілген жазаның адамгершілікке сүйенген мақсаттары мен міндеттері абстракцияменен өмірден үзіліп, жалаңаш күйде қалар еді, егер олар қылмыскердің жеке тұлғасын сипаттайтын тұлғалық қатынастардың қасиеттерінің, ерекшеліктерінің жан-жақты есебіне негізделмесе. Сондықтан да қылмыстық кодекске байланысты қаулыларда мынадай ұйрарым бар — барлық жардайларда қылмыстық жауапкершілктен босату және жазаны тарайындау туралы мәселені шешу барысында, басқа жағдайлармен қатар, қылмыскердің жеке тұлғасына үлкен назар аудару керек.
I ТАРАУ. Қылмыскердің тұлғасының ұғымы және қылмыстық мінез – құлықтың ерекшеліктері
Жеке адамныц тұлғасы — бұл, қоғамдық қатынасқа түсушінің өлеуметтік және психикалық сипаты, сапасы мен өзіндік қасиетінің жалпылай бүтін жүйесі болып табылады. Оған үш негізгі компонентті жатқызамыз:
1. Жеке тұлғаның әлеуметтік статусы, яғни бұл арқылы әлеуметтік-демографиялық сипатына байланысты жеке тұлғаның белгілі бір класқа немсес топқа жататынын айқындаймыз (жынысы, жасы, білімі, отбасының жардайы және с.с.).
2. Жеке тұлғаның элеуметтік функциясы, ролі, яғни бұл дегеніміз азаматтың, еңбек ұжымының мүшесінің, семьялы адамның қоғамдық қатынас жүйесіндегі түрлі іс-әрекеттерінің жиынтығы.
3. Адамгершілік-психологиялық сипаттамасы. Бұл жеке тұлғаның әлеуметтік құндылықтар мен орындалып жатқан әлеуметтік функцияларға деген қатынасын айқындайды. Жеке тұлға азаматтың іс-әрекетте көрінетін (қоғамға, мемлекетке деген қатынасын, идеологиялық және саяси көз-қарастары және т.б.с.с.), азаматтық психологиямен сипатталады; кәсіптік іс-әрекеттерде қөрінетін (еңбекке деген қатынасы), еңбектік психологияменен; тұрмыстық психологияменен (отбасына, бос уақытына қатынасы) және оған қатысты тәртібімен; құқықтық психологиямен (заңға, қүқықтық тәртіпке, құқық қорғау органдарына деген қатынасы) және оған сәйкес қылықтармен, сонымен бірге «Мен» деген психологияменен (өзіндік баға) сипатталады1.
Тұрақтылығы басымырақ қатынастар құнды бағдарламалардың немесе мінез құлқының мүдделері мен мотивацияларының жүйесін құрайды (әрекеттерді таңдауды айқындайтын және белсенділікті тудыруға түрткі күш).
Адамды қылмыскердің жеке тұлғасы деп, тек сол жағдайда айтамыз, егер сол адаммен қылмыс жасалған болса, яғни оның қылмыстық заң түсінігі бойынша, жазасын өтеуге кетпей жатып, қылмыс субъектісі болып танылуы. Қылмысқердің жеке тұлғасы қылмыскер емес жеке тұлғадан қоғамдық қауіптілігімен ерекшеленіп бөлінеді. Әдеттегідей қоғамдық қауіптілік жан-жақты қамтитын мінездемемен сипатталмайды, ал кейбір басымдау бағдарламалар және мотивацияларда айқындалады, мысалы пайдақорлықпен немесе зорлықпен т.б. Осындай тұлғаның криминогендік бағдарлары оның қоғамдық қауіптілігінің мазмұнын және оның қылмыстық мінез-құлқының мазмұнын айқындайды. Жеке тұлғаның қоғамдық қауіптілігінің міндетті қомпоненті болып, құқықтық психологияның криминогендік деформациясы болып табылады, ол дегеніміз қылмыстық заңды сыйламайтын-қылықтың түрлі варианттары. Қылмыскердің жеке тұлғасының қоғамдық қауіптілігі оның әлеуметтік негізі сияқты оны айқынды түрде басқа азаматтардың тұлғаларынан бөліп қарауға негіздеме береді.
Сонымен бірге қылмыскердің жеке тұлғасының түрлерінің және қылмыстылықтағы қылмыскерлердің қоғамдық қауіптілігінің айырмашылығы өте үлкен. Ал қоғамдық қауіптіліктің өзі болса тұлғаның істеген әрекетінің сипатымен ғана анықталып қоймайды, сонымен бірге қылмыстық іс-әрекеттің және оның субъектісінің тұлғалық сапалары мен мінез құлқының барлық жүйесіндегі мотивациясының алатын орнымен, әлеуметті мәні бар тұлғаның дұрыс және бұрыс немесе жағымды және жағымсыз қасиеттерінің ара-қатынасымен анықталады.
Жеке тұлғаның қоғамдық қауіптілігі көбінесе қылмыстық іс істелмей жатып қалыптасады. Мұндай қауіптіліктің уақыт өтуімен келе пайда болуы көбіне нақты тұлғаның қоғамға жат әрекеттерінен айқындалады — тәртіптілік, әкімшілік құқық бұзушылықтарда, аморальдық моральға жат әрекеттерде, бірақ бұл әрекеттер қылмыс сипатына ие болмауы тиіс. Дегенмен осы әрекеттер қайталанып, тереңдей беруінің салдарынан, статистикамен қылмыс істеуі мүмкін деп дәлелденген субъектінің криминогендік бағыты дами береді. Бұл мінез-құлқы белгілі бір қылмыстары мотивацияларына тиесілі тұлғалық қасиеттердің бара-бара дамуын дәлелдейтін тұлғалар үшін әкімшілік, еңбектік азаматтық, отбасылық заңдылықтармен көрсетілген тәрбиелік-ескертулік шараларын қолдануға негіз береді. Бірақ бұл шаралар сондай-ақ заңға сәйкес қүқық бұзушылық жасап қойған тұлғаларға да қолданылады. Әрине бірақ бұл шаралар тұлғара алдын-ала қылмыскер ретінде қарауға негіз бермейді.
70-80 жылдары КСРО ІІМ-нің Бүкіл Одақтық ҒЫЛЫМИ зерттеу институтында және КСРО Прокуратурасының БОҒЗ институтында сандық-сапалық, статистикамен айқындалып кескінделген тұлғаның қоғамға қауіптілігін жүйесі туралы зерттеулер жүргізілген болатын. ЭВМ-нің көмегімен бейнені танып білу әдісін қолданып, ғалымдар тұлғаның келешектегі мінез-құлқын болжады. 10 жылдан кейін кайталанып жасалған зерттеулер, тұлғаның қоғамдық қауіптілігіне негізделген 70-80% жағдайларда болжам расталғанын қөрсетті1.
Криминология, қылмысқердің жеке тұлғасын зерттеп және осындай зерттеулердің әдісін жетілдіріп жатып, қылмыс істеген тұлғаның демографиялық, ролдіқ, адамгершіліқ-психологиялық ерекшеліктерінің белгілерімен ғана шектеліп қоймай, сонымен бірге қылмыспен күресудегі практикалық және ғылымдық әдістерді шығару керек. Себебі қылмыспен күресудің қолайлығы, ыңғайлығы терең білімсіз жоғары болмайды, кім және қашан қылмыс жасайды және не үшін. қылмыстылықтың динамикасының және хал жағдайының бағасының өзі, оның тенденциясының болжамы қылмыс істеген адамдардың тұлғасы туралы жинақталған берілгендеріне тәуелді болады, осы тұлғалардың құрамының
сипаттамасы бойынша: жынысына, жасына, отбасылық жағдайына, мәдени-білімділік деңгейіне, әлеуметтік-ролдік қасиетіне, психологиялық
ерекшеліктеріне байланысты. Қылмыскердің жеке тұлғасын зерттеу қылмыстың жасалу себебін анықтау немесе ашу үшін қажет. Нақты қылмыстардың жасалу себебі болып, әлеуметтік-теріс қасиеттер және бәрінен бұрын ортаның және ситуация криминогендік жағдайларымен өзара әрекеттесетін, тұлғаның мінез-қүлқының криминогендік мотивациясы болып табылады. Қылмысқердің жеке тұлғасын зертгеу сонымен бірге субъектілерінің типтік ерекшеліктерін бөліп қарастыруға көмек береді. Бұл қылмыскерелер категориясы, қылмыстылықтың жекеленген түрлері деңгейіндегі ескерту жұмысымен айналысатын организациялары үшін өте қажет әрі маңызды.
Тұлғаның криминализациялануының мынадай этаптарын бөліп қарастыруға болады: криминогендікке дейінгі, яғни қылмыстың жасалуына дейін, тұлғаның құқық бұзушылық немесе ұдайы дөрекі моральға жат қылықтар жасауы1. Бұл этапта ерте бастан профилактика жүргізу қажет, оны құқық қорғау органдарының түрлі есеп жүргізулеріне, яғни учеттарына енгізу жолдарымен жүргізеді. Криминалдық қоғамдық қауіптіліктің бар болуы тек тұлға қылмыс жасағанда және міндетті түрде зиян келтірген жағдайда ғана болады. Бұл жағдайда қылмыскердің жеке тұлғасы қоғамға қауіпті болып құрылып және жазасын өтеуге кеткенінше қоғамға қауіпті болып қала береді. Алынбаған және арылмаған сотталғандылық қылмыскердің жеке тұлғасы туралы айтуға негіз бермейді. Егер сотталғандылығы бар тұлға қылмыс жасаса, оған қатысты әкімшілік құқығының тиісті санкциясы қолданылады (мысалы, әкімшілік қадағалау ережелерін бұзғаны үшін). Мұндай тұлға әкімшілдік антисоциалды ретінде сипаттала алады, яғни әлеуметке қарсы (ИМ органдарының кейбір нормативтік актілерінде «Қылмыс істтеуге бейім тұлға» деп кездесетін түсінік дәл емес, бұл кінәсіздік презумпция принципіне қайшы болады).
Қылмыскердің жеке тұлғасы туралы криминологиялық оқу, зерттеулер үш деңгейде жүргізіледі. Жеке дара дәрежедегі зертгеулер нақты қылмыскердің тұлғасының мінездік ерекшеліктерін, (қасиеттерін) белгілеуге бағытталған. Бұл зертгеулер тергеу процессінде және қылмыстық істі қарауда үлкен маңызға ие болады, сонымен бірге жеке даралық профилактиканың ең жоғарғы дәрежедегі негіздемелері және әдістемелерін құруға көмегін тигізеді. Қылмыскердің жеке тұлғасын оқу, зерттеулер криминологиялық ғылымдық зерттеулерінде және құқық қолдану практикасының жинақтарында әрі қарай топтық деңгейде жүргізіледі. Мұнда, қалай, жасалынып жатқан қылмыстардың, солай олардың субъектілерінің әлеуметтік мәнге ие түлғалылық қасиетттерінің ұқсастығымен ажыратылатын, қылмыскердің түрлері мен категориялары оқытылады.
Қылмыскердің категориялары мен түрлерін оқып білу, зерттеу қылмыстың кейбір түрлерімен күресу шараларын жетілдіру үшін қалай қажет болса, осы шараларды жүзеге асыру үшін де дәл солай қажет. Бұндай оқып білудің түрлілігі қылмыскердің құрамындағы демографиялық белгілерімен (мысаалы: кәмелетке толмау) бөлінген немесе қылмыстың не басқа да құқық бұзушылық мінез-құлқының белгілерімен бөлінген (рецидивистер, наркомандар және т.б.) оның типологиясы мен классификациясын жетілдіру болып табылады.
Сонымен соңғы үш деңгейдегі қылмыскердің жеке түлғасын зерттеу, қылмыскердің түлғасын өзінше бір жалпы, толық жинақталған «қылмыстылықтың субъектісі» ретінде қарастырады. Мұндай тоқтау, яғни оқып танудың жолы оның жалпы ортақ қасиеттерін, элементтерін, құрылысын ашуға мүмкіндік береді, ал жалпы ортақ көріністегі қылмыстың себептері мен жагдайларын және ескертудегі шара жолдарын анықтауға көмегін тигізеді. Едәуір толық, жан-жақты қылмыскердің жеке түлғасының сипаттамасы тек сол белгілерді қамтиды және өзіне қосады,
егер де олар «қылмыскер» деген түсінікті анықтап айқындайтын болса, қылмыс істеген кез-келген түлғаны басқа азаматтардан шектеп бөлетін болса1.
Қылмыскердің жеке тұлғасы қалай белгіленгеніндей, қылмыскер болып табылмайтын түлғадан қоғамдық қауіптілігімен ерекшеленеді. Бірақ та ол өзінің түрлі жағымды қасиеттеріменен заңды әрекет ететін азаматтарменде ұқсас болып келеді, мысалы семьялы адам, пайдалы жұмыспенен айналысатын адам, спортсмен және т.б. Осының салдарынан қылмыскердің тұлғасында қоғамға қауіпті және әлеумет аралық қасиеттер қарама-қайшы әрекеттеседі. Соңғылары дәл сол сияқты жазаны тағайындауда және оны орындауда ескерілуі тиіс, себебі олар сотталғанның қоғамдық қауіптілігін, оның түзелуін, қайталауына, яғни рецидивке жол берілмеуін қамтып орналастыратын әлеуметтік-психологиялық базасын құрайды.
Адамның жеке тұлғасы туралы баяндалған жалпы теориялық мәселелер, жеке тұлға проблемасының криминологиялық және құқықтық аспектілерін шешуінің негізі болып табылады.
Көбіне криминологияның бұл проблемасының шешімі, қандай адам табиғатының, оның адамгершілік мәнісінің танылатынына тікелей тәуелділікте болады. Шешімнің біреу адамды «табиғатынан-хайуан» деп тануынан шығады, оның бойында тиісті жағдайларды қылмыста көрініс табатын зұлымдықтың, жауыздықтың, әдепсіздіктің белгілі бір «қуаты» бар екеніне байланыстырады (туа біткен жаратылысы сияқты). Ал егер де зұлымдылық, жауздық, пайдакүнемдікке жақындық секілді қасиеттерді — жеке тұлғаның құрылуындағы белгілі бір әлеуметтік жағдайлардың
1 Антонян Ю.М. Изучение личности преступника. М., 1982. Стр. 67.
туындысы ретінде санасақ, онда принципиалды түрде бұл жөнінде басқа шешімді қабылдау керек болады.
Бірінші жағдайда қылмыскердің жеке тұлғасының проблемасы биологизмнің туа біткен асоциалдықтың, агрессивтіліктің, сараңдылықтың
бағытында шешіледі немесе осы әдепсіз алғы шарттардан шығып отырады.
Екінші жағдайда болса бұл проблеманың шешілуі қылмыскердің жеке тұлғасын сипаттайтын әлеуметтік келісімнің мойындауында негізделеді, адамды қылмыскерге айналдыратын әлеуметтік табиғатты, әлеуметтік байланыстар мен тәуелділіктерді ашуға бағытталады.
Жеке тұлғаның түсінігі тек өз тұрмыс қалпын дәуірдің немесе таптық мұраттарына сәйкес жүргізетін субъектілерге ғана қолдану керек деген көз-қараспен келісуге болмайды. БҰЛ сияқты тұжырымдар жеке тұлғаның түсінігін және оның бағытын, ориентациясын араластырады. Қылмысқа алып келген әдет пен көзқарастардың құрылуының, қылмыстың мотивациясының, жасалуға жататын әдептілік деформациялардың көз-қайнарларны ашып-білу қажеттілігі — «жеке тұлға» терминін оның жай мағынасында және қылмыс жасаран тұлғаларға қатысты пайдаланылуының заңдылығы мен қажеттілігін қамтамасыз етеді.
Қылмыскердің жеке тұлғасы — бұл қылмыстық жауапкершілікті тартатын заңмен тиым салынған, қоғамға қауіпті іс-әрекетті кінәлі түрде жасаған адамның жеке тұлғасы. Қылмыстың жасалу фактісі берілген жеке тұлғаны қоғамға қауіпті ретінде сипаттайды, бірақ ол оның бүкіл мазмұнын қамтымайды және түсіндірмейді. «Қылмыс жасаған адамнан, құқық бұзушылықтан гөрі үлкен нәрсені көру керек... Әр азамат өз мемлекетімен мыңдаған өмірлік жүйкелермен байланысты емес не, және бұл азаматтың өз бетінше осы жүйкелердің біреуін кесіп тастаса, мемлекет барлық жүйкелерді кесіп тастауға құқылы ма? Мемлекет құқық бұзушының өзінде де... адамды, өзінің тірі бөлігін, отанын қорғауға міндетті сарбазын, сот даусына құлақ салатын кәугерін, қоғамдық қызметтерді жүзеге асыратын қоғам мүшесін, жанұя ағасын танып-көру керек, және ең бастысы — мемлекеттің азаматы ретінде санау керек1.
Жеке тұлғаның сол не басқа көрінісі, сонымен қатар қылмыстың жасалу фактісі де қаншалықты елеулі болса дары, ол туралы дұрыс байымдау, тек жеке тұлғаның барлық маңызды әлеуметтік қасиеттерінің, олардың мазмұнының, әлеуметгіқ жарымды және әлеуметті жарымсыз белгілерінің үлес салмақ қатынасының және барлық оның көрінісінің негізінде ғана мүмкін болады. Дәл осындай жеке тұлғаның әлеуметтік қасиеттері мен белгілерінің жиынтығы, олардың құрылысы мен ара-байланысы тек қылмыс жасайтындар туралы едәуір толық түсінік бермей, сонымен бірге осындай мінез-құлықты түсінуге айтарлықтай көмек береді,
істеген іс-қылықтың өзін және оны жасаған түлғаны тиісті бағалауға үлес қосады. Қылмыскердің жеке тұлғасын қарастыруда осы бағыт қана, оның оқып-тануының нәтижелерін қылмыстылықпен күресудің әлеуметтік жоспары үшін, қылмыстық саясаты үшін және әр нақты жағдайдағы ........