Экономика | Өндірістің факторлары

Мазмұны

Кіріспе...............................................................................................................3


1-бөлім. Өндірістің факторлары мен олар тудырған табыстар.....................5

2-бөлім. Өндiрiс факторлары: бiрiктiру әдiстерi және оның тиiмдiлiгi......16

Қорытынды.......................................................................................................25

Пайдаланылған әдебиеттер............................................................................26

1-бөлім. Өндірістің факторлары мен олар тудырған табыстар

Фирманың кәсіпкерлік қызметінің басты мақсаты табыс табу болып саналады. Өндірістің әртүрлі факторларының табыс табудағы рөлдері қандай және өндіріс факторларын бөлу жөне өнімді пайдалану тетігі қандай? Бұл мәселелерді қарау өндiрiс шығындары мен баға құрылуын талдауды логикалық жағынан аяқтайды.
Нарықтық экономикада табыстарды түсіндіру өндірістің барлық факторларын 4 топқа бөлуден тарайды.
Әрбір фактордың табыс өкелуге қабілеті бар.
Жер. Өндірістің тап осы факторы әкелетін табысты рента деп атайды.
2) Адам еңбегінің ресурстары. Ол ресурстардың көлемі биологаялық және әлеуметтік процестермен анықталады. Өн-дірістің осы факторы әкелетін табыс — жалақы. Бүған дене еңбегі жүмыскерлерінің жалақысы секілді, ақыл-ой қызметкерлерінің жалақылары да кіреді.
3) Кәсіпкерлік қабілеттер жеке топтарға бөлінеді. Олар қа-лыпты немесе кәсіпкерлік пайда тудырады.
4) 4) Капитал — ол күрделі игілік (гимараттар, ондіріс қүралдары).
Кез келген өндіріс факторының негізінде ақырғы өнім жатады. Өндіріс факторының ақырғы өнімі қосымша өнім немесе тағы да өнімдер шығару болып табылады. Ол өнімдер осы фактордың тағы бір бiрлiгiн әкеп қосқанда, басқа факторлар өзгеріссіз қалған жағдайда алынады.
Еңбектің ақырғы өнімі қосымша өнім шығару болып табылады. Ол өнімдер еңбектің тағы бір единицасын қосқанда, өндірістік шығындардың басқа барлық түрлері өзгеріссіз қалған жағдайда алынады. Дәл осылайша, жердің ақырғы өнімі болып қалған барлық өндірістік шығындардың ешбір өзгеріссіз көлемде тағы бір жер учаскесінің қосылуы нәтижесінде жиынтық өнім мөлшерінің өсуі саналады. Кез келген басқа өндіріс факторлары үшін де солай. Өндіріс факторының бағасы әлгі фактордың соңғы единицасының ақырғы өніміне тең келеді.
Ол сұраным мен ұсынымның тап қазіргі ара қатысында қоддану табады. Басқаша да айтуға болады. Өндіріс факторларының бағасы сұраным және ұсыныммен анықталады, себебі сұраным бағыты фактордың ақырғы өнімділік бағытымен сәйкес келеді, теңдік баға сұраным мен ұқсынымның дәл осындай ара қатысында өндіріс факторларының ақырғы табыстылығымен сәйкес шығады. Өндірісте жасалынған табыс өндірістегі әрбір фактордың баға сомасынан аз болмауы керек, яғни, кем дегенде ол факторлардың (еңбектің, жердің, капиталдың) әрбірінің ақырғы табыстық сомасына тең болуға тиіс.
Капиталға кіріс және капиталдың таза өніімщілігі, капитал салымының нүсқаларын таңдау, капиталға келетін пайыз.
Факторлар жиынтығынан жасалынған табыстан шартты түрде капиталдың таза өнімділігі бөлінеді. Ол әр жылдың пайызды табысын байқатады, ол табысты инвестор көрсетілген жобадағы ақшасын сол табыспен байланыстыру нәтижесінде табады.
Капиталдың таза өнімділігі. Қаржылы өндіріске қарағанда қаржысыз өндірісте өнімді аз шығару түсінікті нәрсе. Капитадцы игіліктің көмегімен болатын процестер неғүрлым өнімді болып саналады. Бұдан мынадай қорытынды жасалуға тиіс — капитал таза өнімділік қасиетке ие, оның көмегімен амортизациялық қорларға аударылатын барша аударымнан кейін қалатын өнімнің қосымша көлемін өндіруге болады. Бұл өнімділікті жыл бойына есептелінген пайыз түрінде көрсету мүмкіндігі бар.
Пайыздық ставка инвестициялық жобалардың рентабельділік минимумы және оларды таза өнімділікке сөйкес тандаудың құралы болып табылады. Пайыздық ставканың деңгейі капитал салымының әртүрлі нұсқаларын тандау кезінде қоғам пайдаланатын шамшырақ болып саналады. Жоғары пайыздық ставка ешбір кідіртпей және өте үнемді жобаны таңдап алуға жол ашады. Пайыз деңгейі жоғары болған жагдайларда, өте жоғары таза өнімділігі бар капиталдар қосылысының нұсқасы таңдалынады екен. Біртіндеп, өткен кезенде капиталды қарқынды жинау азайып бара жатқан табыстылықтың заң күшін емірге қайта оралуына қарай пайыздық ставка темендейді. Ол капиталдық салымның тек, мейлінше төмен таза өнімділігімен сипатталынатын жобаларды жүзеге асырудың хабаршысы болып табылады. Бұл процесте нарықтық пайыздық ставка таза табыстылықтың ең аз нормасы болады.
Егер капитал салымының қандай бір нұсқасы пайыздық ставкаға тең келерлік таза өнімділікке ие болса, онда ол кәсіпкерді қызықтыратын соңғы нұсқа болып шығады. Егер таза өнімділік пайыздық ставкадан төмен болса, онда оған капитал жұмсаудың ешқандай мәні жоқ, себебі алынған табыс тіпті заемдык капиталды қайтаруға да жетпейді.
Нарықтық ставканың қарыздық пайызына қарағанда өнімділігі жоғары болатын капитал салымының нұсқалары қарыздық пайыздан артатын (экономикалық пайда) мол пайда береді. Бұл пайда кәсіпкерге қалады. Мұндай пайда көру таңдалған капиталдық салымның сәтті екендігін көрсетеді. Бұл жағдайда кәсіпкерде банкке қарыздық пайызды төлегеннен кейін дивидендті көбейтуге болатын пайда мен бөлінбеген пайда қалады.
Сонымен, капиталдан алынатын пайыздық табыстың негізінде капиталдық игіліктін таза өнімділігі жатады. Капиталдық игіліктің таза өнімділігі нарыктық ставканың қарыздық пайызымен салыстырылады. Бұл капитал жұмсау нұсқасын тандаудың белгісі (критерий) қызметін атқарады. Қарыздық пайыздың нарықтық ставкасы дегеніміз ақша капиталын пайдаланудың бағасы жене капиталға сүраным мен үсынымның тап казіргі ара қатысы кезіндегі оның шектеулі (ең аз) табыстылығы. "Капиталға пайыз. Пайыздың мынадай да анықтамасы (мысалы, Пол Хейнеде) бар: пайыз дегеніміз — адамдар ресурстарды .сатып алатындай ақшаны тапқанша күтіп журместен, ол рееурстарды қазір алуға төлейтін бағасы. Пайызды деп қазіргі шақта ресурстарды иелендіретін үстеме баға деп те қарауға болады. Қазіргі сәтте ресурстарды иемдену адамдардың қолдары жетерліктей мүмкіндіктер спектрін кеңейте түседі. Ресурстарды күнделікті жұмсау біздің әрекет жасауымызға жиі мүмкіндік ашады, ал ол уақыт өткен соң ол біздің табыс алуымызға мүмкіндік береді, және соның нөтижесінде алдағы уақытгың бір сәтінде біздің басқа бір жағдайдан гөрі алатын ресурсымыз әлдеқайда мол болып шығады. Біз мүндай жағдайды байқасақ болды, қарыз ақша алуға ұмтыламыз. Және біз алатын ресурсымыздың үстеме пайызынан алған қарызымыздың пайызы (яғни капитаддың таза өнімділігінен аз) кем болып тұрғандығыннан оны төлеп жіберуге дайынбыз.
Сонымен, пайыздың жылдық ставкасы үлкен қүұндылықты көрсетеді. Адамдар оны келер жылдан күтілетін игіліктермен салғастыру бойынша қазіргі қолдағы бар игілікке жатқызады. Бұдан мынадай қорытынды шығару керек: бір жылдан кейін алуды күткен бүгінгі игіліктің қүндылығын анықтау үшін пайыз ставкасына сәйкес олардың құндылығын төмендету қажет.
Валюта бағасын төмендету
Болашақ игіліктің бүгінгі құндылығын анықтауға мүмкіндік беретін валюта бағасын темендету процесі экономикалық шешімдер қабыддауда маңызды рөл ойнайды. 4%-ті пайыздьщ ставкасымен біз бүгін шамамен 96 центті сақтаймыз, жөне ол сома бір жылдан соң 1 долларға еседі. Осыдан келіп, бір жылдан кейін төленетін 1 доллардың темендетілген құны, қазіргі уақытта тек 96 цент қүрайды. 2 жыддан кейін төленетін 1 доллардьң төмендетілген қүны бар болғаны 92 центті қүрайды. Осыған үқсастықты күрделі пайыздардың кез келген кестесі көрсетеді, яғни жылдығы 4%-тік ставкамен ақшалай сома 20 жылдан кейін 2 еседен артыққа көбейеді. Мұндай жағдайда қазіргі кезде 20 жылдан кейін бір долларға төленетін табыстың нарықтық құны қандай болуы керек? Оның ағымдық төмендету құны 50 центтен аз Жалақы — еңбек бағасы ретінде
Еңбек өндіріс факторы, айырықша тауар болып саналады. Оның тауарлы формасының ерекшелігі бойынша бүл ресурс, әдеттегідей, толық көлемде сатылатын нысан болып табьимайды. Жиынтық еңбектің бір бөлігі (әлеуметтік формада) түрақтылықпен өткізілмейді.
Еңбек рыногында сұраным мен ұсынымның ара қатысы — еңбекақы деңгейін анықтайтын жетекші экономикалық фактор.
Кез келген басқа рынок секілді еңбек рыногы өзінің тепе-тендік жағдайын жоғалтып алуы мүмкн. Бұл факторлар еңбек рыногының өзін озі реттеу мүмкіндігін бұзбайды. Бұл факторлар еңбек рыногының өзін өзі реттеу мүмкіндігін бүзады. Еңбекақының нақтылы мөлшсріне басқа да факторлар ықпал етеді (тек қана экономикалық емес, сонымен бірге саяси, әкімшілік, психологаялық жөне басқа да сипатга). ҚР-дағы бағаның алғашқы реформасы нақтылы еңбекақының күрт түсіп кетуіне соқтырды. Бір жағынан ол солай болуга тиіс те еді. 80-ші жылдардың өн бойында "нақтылы" табыстардың өсуі өндірісгің нақтылы өсуінен асып отырды. Соның салдарынан халықтың бар секілденген "амалсыз жинағы" тек қағаз жүзінде болатын. Бағаны реттеу практикасынан бас тарту бұл бос қиялға нүкте қойған да еді. Бағаны соншалықты үлкен масштабта түзеу айтарлықтай деңгейде күтпеген уақиға болды және ол еңбек келісімінде алдын-ала қаралмаған болатын, соның нәтижесінде 1992 жылдың алғашқы айында нақтылы еңбекақы деңгейі күрт түсіп кетті. 1993 жылдың сәуір — мамыр айларында нақтылы еңбекақының деңгейі ең төменгі белгіге дейін жетті, және оның сатып алушылық күші 1991 жылғы үқсас көрсеткіштің жарты-сынан да аз мөлшерді құрады. 1992 жылы тұтастай алғанда нақтылы еңбекақы деңгейі, жылдық негізге қайта есептегенде, 1991 жылдың деңгейімен салыстырғанда орта есеппен 30%-ке төмен болған.
1993 жылы жалақыны реттеу тетігі инфляцияның жоғары қарқыны жағдайына ыңғайластырылған болатын. Қазақстанда ретроактивті индексациялардың практикасы ендірілді. Соған қарамастан, нақтылы көрсетілген жалақының біртіндеп көтеріліп бара жатқан инфляция қарқынына сәйкес кешіктіріле және сатылап түзетілуі себебінен, 1993 жылы нақты жалақының жылдық орташа деңгейі тағы да 7%-ға төмендеді.
Қазақстан Үкіметі жалақы иңдексациясы инфляцияға өз бетінше импульс беретіндігіне және инфляцияның қандай қарқынының болсын көтерілуі инфляция процесін спирал бойынша көтеретініне, инфляция қарқыны жалақы мөлшеріне әсер ететіндігіне аландаушылық танытты. Соңғы 5 жыл ішінде Қазақстан Республикасының Үкіметі жалақыға индексация жасауды қойған. Республикадағы еңбек рыногының конъюнктурасы бір жылдан астам есепте түратын жүмыссыздар санының және жұмыссыздықтың орташа үзақтылығы өсуімен сипатталынады. 1998 жыл-дың соңындағы жағдай бойынша 35 мың азамат бір жылдан астам жүмыссыздар қатарында болып немесе елдегi барша жұмыссыздардың әрбір жетіншісі болып тіркелді, ал 63 мыңнан астам адам 6-дан 12 айға дейін немесе әрбір төртінші адам жұмыссыз "саналды". 1998 жылы республика бойынша жүмыс-сыздықтың орташа үзақтылығы 6 ай болды. Нарықтық экономикаға көшкенде кәсіпорындар мен ұйымдар өндіріс көлемі мардымсыз болғанмен еңбек өлуетін сақтап, сондай-ақ реттеуге келмейтін көлеңкелі рынок биресми жұмыс бастылықты кеңейтіп жасырын жүмыссыздық тудырады.
Бүгіндер тіркелген жүмыссыздардың саны еңбек рыногында "босап қалған" жұмысшылар күшінің аз ғана бөлігін қүрайды, ал оның үлкен бөлігі "тасаланған" болып саналады. Мәжбүрлі демалыстарда жүрген немесе мәжбүрлі жағдайда еңбекпен толық қамтылусыз уақытша жұмыста жүрген адамдардың тасалы жұмыссыздықтары негізгі проблемалардың бірі. Еңбек және өлеуметтік қорғау министрлігінің мәліметтеріне сәйкес, 1999 жылдың 1 қаңтарында әртүрлі экономикалық себептерге орай республикада 584 кәсіпорын өнім өндіруді толық, 939-ы енім өндіруді жарым жартылай тоқтатты, 308-і толық емес жүмыс уақыты режиміне бірбеткей көшті. Мәжбүрлі түрде демалысқа шыққандар 137,4 мың адамға жетті, оның 110,1 мың адамы ақысыз демалысқа шықты, бұл мәжбүрлі демалушылардың 80%-і. 1999 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша республикадағы жасырын жұмыссыздық 3,2%-ды құрады (экономикалық белсенді жүртшылықтың). Алайда, жасырын жұмыссыздық, тікелей немесе жанамалай, 500 мың адамды (есептік) қамтиды немесе ресми тіркелген жұмыссыздардан 2 есе көбейді.
Қазіргі уақытта жүмыссыздықтың шынайы (іс жүзіндегі) деңгейі белгісіз. Жүмыссыздыкқа — ол еңбек рыногындағы тек ресми түрде мойындалган адамдар ғана емес, сонымен бірге жүмыс іздеп жүргендер де кіреді. Қазіргі уақытта республикалық еңбек рыногында, сапалы сипат аспектісінде жүргізілген зерттеулер жоқ.
Еңбек рыногы жалпы жіктеліп зерттелінбей келеді. Сөйтсе дағы жүмысшы күшінің рыногы секілді еңбек рыногының осындай сегментіндегі жағдайы, адамның өндіргіштік күшінің өсуі тұрғысынан қарағанда, теориялық та, методологиялық та аспектілері бойынша арнайы зерттеуді талап етеді.
Күшіндегі нормативтік және заңнамалық база, атап айтқанда, "ҚР еңбек туралы", "Халықты жұмыспен қамтамасыз ету ту-ралы", "Еңбекті қорғау туралы", "Ұжымдық келісім-шарт туралы" ҚР заңдары қазіргі кезенде еңбек қатынасы мен еңбек қауіпсіздігі сферасында бар және қалыптасқан шындықтар мен процестерді көрсетпейді. Пессимизм үшін негізгі себеп қазіргі кезде қолда бар инсти-туциональдық және нормативтік базаның, сондай-ақ нарықтық экономиканың жүмысын қамтамасыз ету үшін қажетті іскерлік практикасының әлсіздігі болып табылады. Қорытындылай келіп, қазіргі замандағы жұмыссыздық сипатына бірнеше факторлардың әсер ететіндігін атап өтуіміз керек, олар:
- ғылыми-техникалық прогресс;
экономикадағы құрылымдық және аймақтық алға басушылықтар;
- сыртқы экономикалық бәсекені күрт күшейту.
Осы жағдайлардың бәрі еңбек рыногы ете жоғары жұмылушылыққа (кәсіпқойлық, біліктілік, аймақтық және халық-аралық аспектілер шеңберінде) ие болуы қажет деп болжалдайды. Экономикалық заңдардың табиғат заңдарынан ерекшелiп ұзақ мерзiмдi емес. Олардың көпшiлiгi белгiлi бiр тарихи кезеңде әрекет етедi де, кейiн жаңа экономикалық заңдарға орын бередi. Экономикалық заңдар мәңгi емес, олар тарихи сипатта белгiлi бiр кезеңде туып және өзгерiп, немесе жойылып кетiп отырады. Әрдайым ескеретiн бiр жәйт — ескi экономикалық заңдар адамдар еркiмен жойылып кетпейдi, тек жаңа экономикалық жағдайлардың туындауымен өз күшiн жояды. Яғни адам¬дар өз еркiмен, шешiмiмен бiр экономикалық заңды .....