Тарих | Пайдалы қазбалар пайда болуы мен қалыптасуы

Мазмұны

Кіріспе.

1.Қазақстан пайдалы қазбалары.
1.1 Жанатын пайдалы қазбалар.
1.2 Рудалы пайдалы қазбалар.
1.3 Рудасыз пайдалы қазбалар.

2. Жер бедерінің тектоникалық құрлысының пайдалы
қазбалардың арасындағы байланыс.
2.1 Отын-энергетика кешені.
2.2 Мұнай және газ.
2.3 Пайдалы қазба байлықт

3. Қорытынды.
4. Пайдаланған әдебиеттер

Кен орны пайдалы қазбаларды іздестіру өндіруге жарарлықтай жер қыртысында табиғи шоғырлануы. Біздің елімізде 6мыңға жуық пайдалы қазбалар кен орындары ашылған. Мысалы: Жезқазғанда мыстың, ал Қарағандыда тас көмірдің кен орны пайдалы қазбалар бар. Қарағанды көмірінің жалпы қоры 45 млрд тонна кен орны ұғымын одан әрі қалыптастыру масатында оқушыларға мынадай сұрақ қояды. Пайдалы қазбалар картасынан басқада кен орындарын тауып атаңдар. Кен орындары жанатын, кен және кен емес болып үшке бөлінеді.Үш топқа қандай пайдалы қазбалар мен кен орындары жататынын, олардың ерекшеліктерін атап өтеді. Оқулықтағы пайдалы қазбалар картасынан әрбір аталған кен орындарын көрсетіп отыру қажет.
Пайдалы қазбалардың таралу ерекшеліктері: Архей протерозой, полезой, эраларының қалың шөгінді жыныстарының да мыс, мырыш, никель, темір , алтын, фосфор рудалары кездеседі.
Мезазой, кайназой эраларының қалың шөгінді жыныстарының қабаттарында мұнай Платформалар мен қатпарлы аймақтарда пайдалы қазбалардың орналасу заңдылықтары туралы блімдерін қалыптастыруды дамыту «кен орны» ұғымын қалыптастыру Қазақстанның қазба байлықтары жөнінен дүние жүзінде алатын орнын көрсету. Қазақстанның негізгі қазба байлықтарының кен орындарымен таныстырып, олардың ерекшеліктерін таныстыру. Оқушыларға пайдалы қазбалардың сарқылатындығы жөнінде, сондықтан оларды тиімді әрі кешенді пайдалану және қоршаған ортаға тигізетін әсері туралы экологиялық білім тәрбие беру. Қазақстанның пайдалы қазбалары геологиялық, тектоникалық және физикалық карталары. Тау жыныстары мен минералды колекциясы. Номенклатура: магмалық, шөгінді және метаморфты тау жыныстары, минералдық шикізат, кен орындары. Мұнай – газ Қарашұңғыл, Өзен, Жетібай, Қаражанбас, Қаламқас, Теңіз, Қашаған, Кеңнияқ, Қарашұғанақ, Құмкөл, Жайрем .
Маргенец: Атасу, Жезді, Хром, Дөң (Оңтүстік Кемпірсай), Солтүстік Кемпірсай, Жетіқара, Суықбұлақ,
Никель: Кемпірсай, Аққара, Ақтау.
Альюминий: Аманкелді, Қызыл октябрь.
Мыс: Саяқ, Жезқазған, Қоңырат, Бозшакөл.
Полиметал: Зырян, Ридер, Текелі, Қаратау (Ащысай, Байжансай, Мырғалымсай, Шалқия).
Алтын: Степняк, Жолымбет, Жетіқара, Ақсу, Майқайың, Арқалық,
Таскендір (Асбест): Жетіқара, Ақсу, Бөгетай, Хантау.
Фосфорит:Қаратау (Ақсай Жаңатас, Шолақтау) Ақтөбе (Қандыағаш,
Шиелісай).
Қазақстан пайдалы қазбалар жөнінен дүние жүзінде алатын орны жайлы оқушыларға баяндайды. Қазақстанның жер қыртысында 90-нан астам пайдалы қазбалар кездеседі. Кен орны-пайдалы қазбалардың өндіруге жарарлықтай жер қыртысында табиғи шоғырлану. Біздің елімізде 6-мыңға жуық пайдалы қазбалар кен орындары ашылған. Мысалы Жезқазғанда мыстың ал Қарағанды таскөмір.
Көмір Қазақстанда көмір қоры мол.Мұнда тас көмір мен қоңыр көмірдің 10-Бассейні 155- кен орындары бар.Қазақстанның жалпы көмір қоры 160-млрд т-ға жетті. Республикада жылына млн.т. көмір өндірілген көмір кен орындарының басым көбі Қарағанды, Павлодар жане Қостанай облыстары жерінде орналасқан.
Қазіргі кезде Қарағанды бассейні 3000 шаршы км жерді алып жатыр. Бұл Қазақстанның негізгі көмір базасы. Қарағанды көмірі көкетелетін болғандықтан сапасы өте жоғары. Таскмірдің 80 қабаты анықталған олардың жалпы қалыңдығы 120м. Маңызы жағынан екінші орын алатын – Екібастұз көмір бассейні Сарыарқа мен Ертіс маңы жазығы аралығында орналасқан. Ауданы 160 шаршы км, қазылатын көмір қабатының қалыңдығы
160-200м. Ашық әдіспен өндірілетін болғандықтан еліміздегі көмірдің ең арзаны. Дүниежүзіндегі ең ірі «Алып» кенішінде жылына 52млн.тас көмі өндіріледі.
Соңғы кезде Майкүбі (Павлодар облысы) жане Торғай (обаған) көмір бассейндерін «Алып», «Солтүстік» жане «Шығыс» кеніштеріне қайта құру жұмыстарын жүргізуде.
Темір Қазақстан темір рудасы қоры жөнінен елімізде Ресей мен Украйнадан кейін үшінші орын алады. Темір рудаларының кен орындары көбінесе Солтүстік Қазақстанда мұнда барланған темір рудасы қорының маңызы зор.
Мұндағы кендердің рудалары жоғары .Сарыбай темір кен орнын 1948 жылы ұшқыш М.Сургутанов ашты. Ұшақ тілі темір аномалиясының әсерінен ауытқығанына ұшқыш көңіл аударды көп ұзамай, өте сирек кездесетін темір кені ашылады .
Мұндағы кендердің рудалары жоғары сапалы жане оның құрамында 50-60% таза темі бар.
Шөгінді жыныстардан пайда болған рудалар )останай облысында5ы Аят Жане Мисаков кен орындары рудалар 30м тереңдіктер ашық әдіспен темір 37-42%.
Темір рудаларының шағын кен орны Қарағанды (Кентөбе), (Қаратас), Солтүстік Қазақстан (Атонсор) облыстарында бар.
Марганец. Марганецтің ең ірі кен орындарына.Орталық Қазақстандағы Атасу жане жезді жатады. Мұндағы рудаларды 27%-ке жуық марганец болады. Марганец кендері Ұлытауда Сарыарқа, Қаратауда,Маңғыстауда табылады .
Хром Хромит кен орындары Мұғалжар тауларында кездеседі .
Кемпірсай жане Дөң тобына жататын кенорындары жоғары сапалы рудалармен әйгілі.
Қазақстан хромит рудаларының барланған қоры мен жылдық өнім мөлшерінен дуниежүзінде бірінші орынға шықты. Олар тотықпайтын Болат қорыту қажет. Дүние жүзінде Қостанай Шығыс Қазақстан облыстарында да ашылады .
Никель. Никельдің едәуір қоры Мұғалжар тауылы ауданында жыныстардың үгілу қыртысында қалыптасқан.
Никельдің 30- дан аса ірі кені Ақтөбе облысында Кемпірсай кенішінің үгілу қыртысындағы пайда болып, Бұрақтал кенорнында шоғырланған Қостанай облысындағы кендер рудасының қоры мол, сапасы жоғары. Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарында Никель мен кен орындары ашылды.
Алюминий. Қазақстанда алюминийдің негізгі шикізаты – боксит негізгі кен орындары – Сарыарқаның Солтүстік – шығысында Ақмола мен Торғай маңында.
(Амангелді торабы). Бұлардағы боксит қоры онша көп емес. Сондықтан құрамында глинозем бар басқа шикізат көздерін (нефилин рудасы, Екібастұз көмірі қалдығы) пайдалану жолдары іздестірілуде.
Қазақстан іздестіруде. Қазақстан алюминий өндіру жөнінне алдыңғы орындардың бірін алады. Мысалы: Қазақстанда мыс рудасының аса бойы қорлары бар. Мысалы, өндіретін рудалардың негізгі типтері – мысты құмтартар (71%) мысты – профилер. Мысты құмтастардың ең ірі кен орны – Жезқазған. Жезқазған кен орны елімізде бірінші, дүние жүзінде екінші орынды.
Мысты порфилді кен орындарының ең ірілері – Қоңырат, Бөзшакөл. Бұлардағы мыс ашық әдіспен қазылып алынады, бірақ рудада металл мөлшері аз.
Полиметалдар. Полиметалл рудасында қорғасын, мырыш, мыс қоспалары, алтын күміс тағы басқа металдар болады. Қорғасын кенді Алтайдағы Лениногор, Зырян және басқа да жерлер. Мұндағы рудаларда металл көп. Полиметалл кен орындары Жоңғар Алатауындағы Текелі және Қаратаудағы Ащысай мен Мырғалымсай бар.
Соңғы жылдарда қорғасынның бай кен орындары Орталық Қазақстанда (Қызылеспе, Қасқаайғыр және басқа жерлерде) барланды.
Алтын Қазақстанның бірқатар аудандарында алтын кен орны бар. Бұлар республиканың шығысындағы Алтайда Қолба жотасы шеңберінде, солтүстік батысындағы Жітіқара ауданында кездеседі. Орталық Қазақстанның солтүстік шет аймағында алтын шығатын кварцит пен шашыранды алтын кен орындары бар шағын кварцты – желілі кен орындары жОңғар және Іле Алатауда да бар.
Сирек кездесетін металдар. Бұл топқа вольфрам, молибден ванадий, висмут, сурьма және басқалар жатады.
Кенінің мөлшері және өнеркәсіптік маңызы жөнінен Орталық Қазақстан алдыңғы орында. Кейбір сирек кездесетін металдар (кадмий, индий, висмут, селен, сынап және басқалар) сондай-ақ полиметалл кен орындары – Жоңғар Алатауы мен Алтайда.
Асбест. Асбесттің бірнеше кен орны магмалық “өте негізгі) шыныстарға байланысты. Ең ірі кен орны Жетіқара және Жезқазған аймағында.
Мұғалжардың оңтүстігінде Бөгетісай және Шу – Іле тауларында, Хантау кен орындарында асбесттің едәуір қоры бар.
Фосфорит. Қазақстан фосфориттің қоры жөнінен Ресейден кейін екінші орын алады. Оңтүстік Қазақстан жеріндегі Қаратауда ірі фосфорит кен орындары (Шолақтау, Ақсай, Жаңатас) бар сапасының жоғарлығы және қабатының қалыңдығы жөнінен бұл кен орындарының бүкіл жер шарында теңдесі жоқ. Сондай-ақ, фосфорит кен орындары Ақтөбе ауданында Жем өзенінің жоғары ағысында бар.
Тұз. Қазақстан территориясында тұз қоры өте көп жерлерде тұз қабаттарының қалыңдығы (тұз күмбездарі) 2 км – ден астам. Кейбір қабаттарда ас тұзына қоса калий және басқа тұздар болады. Бұдан басқа Каспий маңы ойпаты мен Батыс Сібір жазығында және республиканың басқа да аудандарында көптеген тұзды көлдер тұнба тұздары түзеді. Қазақстан әктас, мергель, бор, мәрмәр, гипс, отқа төзімді саз, кварцты құм, минералды бояулар сияқты құрылыс материалдарына да бай. Бұлардың кен орындары республиканың көп жерінде кездеседі.
Пайдалы қазбалардың халық шаруашылығы үшін маңызы зор. Көптеген пайдалы қазбалар кен орындары бір – біріне жақын жатқандықтан (темір мен марганец, темір мен тас көмірі- әктастар – отқа төзімді саздар бұларды кешенді түрде өңдеуге мүмкіндік береді. Көптеген пайдалы қазбалардың жер бетіне жақын жатуынан оларды қазып алу ашық әдіспен жүргізіледі. Қазақстанда барланған кен орындарының едәуірі қазір пайдалануда.
Солардың негізінде көптеген зауыттар салынды.
Қазақстанда минералды шикізат ресурстарының барлық түрі бар. Бірақ мұнай, көмір темір рудасы және басқа минералды ресурстар шексіз емес. Олардың жалпы қоры пайдаланылған сайын азая береді. Кейбір кен орындары сарқылып барлау нәтижесінде жаңа кен орындары ашылып жатыр. Осы жағдайдың өзі жер қойнауы байлығын қорғауды талап етеді. Сонымен бірге, пайдалы қазбалардың кен орындары игеру басқа табиғат ресурстарының жағдайына (топырақ жамылғысының, жер асты және беткі суының, орман, егістік жер,, ауаның және тағы басқалардың) әсерін тигізеді. Сондықтан асрқылатын ресурстарды тиімді пайдалану және оларды қорғау пайдалы қазбаларды кешенді пайдалану қажет етеді.
Ол үшін негізгі және бірге жатқан қазындылар қорын жер қойнауынан неғұрлым толық алу керек. Шикізатты өндіргенде, тасымалданғанда және өңдегенде кететін гығынмен күткен жөн. Шикізатты өңдегеннен қалған өнімді пайдалану керек. Қалдықсыз технологияны игеру қажет. Мезозой, кайнозой эраларының қалың шөгінді жыныстарының қабаттарында мұнай, табиғи газ, ас тұзы, тас көмір басқа да шөгінді пайдалы қазбалар кездеседі.
Отын – эненргетика кешені – күрделі салааралық отын мен энергия (электр энергиясы мен жылы өндіру оларды тасымалдау, энергияны тарату және пайдалану жүйесі. Оның құрамына халық шаруашылығының барлық салаларымен тығыз байланысты отын өнеркәсібі мұнай газ және көмір мен электр энергетикасы енеді.
Оның өнеркісібі электр энергиясын өндіру үшін электр энергетикасын отынмен қамтамасыз етеді.
Республика энергияны неғұрлым көп өндіріп пайдаланса ол соғұрлым өнімді көп шығарады да оның экономикалық даму деңгейі соншама жоғары көтеріледі.
Қазақстан халық шаруашылығы негізінен өз энергетика қорына сүйенеді. Барлық салалар үшін отын қорының негізгі көздері – көмір, мұнай газ, тақтатас. Көмір республика энергетикасының негізгі қоры. Ол фабрика зауыт электр станциялары көлік металлургияда пайдаланылады. Қазіргі кезде өнеркәсіпте көмір химия өнеркісібі үшін маңызды шикізат. Кокстелетін көмірден металлургия үшін қажет кокс алған кезде азот тыңайтқыштарын, пластмасса синтетикалық талшықтар, каучук бояулар өндіруге жұмсалатын түрлі газдар мен қарамай қоса бөлінеді.
Жылу электр станциялары (ЖЭС) үшін калориялылығы төмен күлі көп қоңыр көмір пайдаланылады. Оны негізінен ашық әдіспен Қарағанды және Екібастұз алаптарында өндіреді. Майкүбі және Торғай көмір алаптары да игерілуде Қарағанды көмір алабы респубилкадағы ең ірі көмір кен орны Қазақстанда өндірілетін көмірдің 45 % ің осы Қарағанды алабы береді. Бұл жердегі көмірдің геологиялық қоры 51 млрд тонна деп ......