Экономика | Қазақстан республикасындағы баға белгілеу жүйесі

Мазмұны
Кіріспе...........................................................................................3
І тарау. Эконмикалы жоспарлы. Реттеу жүйесіндегі баға.
1.1. Баға, мәні мен қызыметі.........................................................................................................4
1.2.Баға жүйесі және оның құрылымы.......................................................................................7
ІІ тарау. Баға белгілеу реформасы.
2.1.Баға белгілеудің формалары мен әдістері.............................................................................9
2.2.Баға бәсекелестігі...................................................................................................................11
2.3. Нарықтық немесе тепе-теңдiк баға.....................................................................................13
ІІІ тарау. Қазақстан республикасындағы баға белгілеу жүйесі.
3.1. Баға түрлері...........................................................................................................................17
3.2. Баға саясаты...........................................................................................................................18
3.3. Географиялық принцип бойынша баға белгілеу...............................................................19
Қортынды........................................................................................................................23
Пайдаланылған әдебиеттер тізмі...............................................................................24
Кіріспе
«Баға –құнының ақшалай көрсетілген бейнесі». Заман өзгеріп, өмірге нарықтың экономика деп енген сайын бағаның сан алуан түрлері пайда бола бастады.
Баға – жұртқа мәлім, тауар құнының ақшалай көрінісі. Ол еңбек өнімінің натуралдық – заттық нысанының ақша нысанына көшуін және сатып алу – сату актілерін негізінде оның бір иеден басқа иесіне қозғалысын ортақтастыра отырып құндық бөліністің бастапқы категориясы ретінде көрінеді.
Нарықтық экономика жағдайында баға құру стратегиясы шығындардың, сұраныс пен ұсыныстың және бәсекелестердің негізінде жасалады.
Баға шаруашылық есепті ретті жүзеге асырудың негізгі құралы болып табылады.
Жеклеген кәсіпорындар мен салалардың жалпы өнімі бағамен анықталады.
І. Экономиканы жоспарлы реттеу жүйесіндегі баға.
1.1. Баға: мәні, қызметі
Баға – тауар құнының ақшалай көрінісі. Баға өнім иесіне оны өткізуден түсетін ақшаның мөлшерін алдын ала оның жайды және одан әрі бөлінетін процесстің алғашқы негіз болып саналады. Бөлініс процессінде еңбектің қоғамдық қажетті шығындарымен анықталатын құннан бағаның ауытқуы пайда болуы мүмкін, мұның нәтижесінде бірқатар өндірушілерге көп құн, басқаларына аз құн төленеді. Бағаның құннан ауытқуын мемлекет бағалардың саясатын жүргізгенде реттейтін бағалар, жоғары сұраныммен анықталатын баға – монополиялық бағаларды әдейі белгілей алатын есте ұстаған жөн.
Нарықтың жағадайында тауарлардың, қызметтердің сұранымы мен ұсынымы қалыптасыратын еркін бағалар басым болды.
Алайда бағаның іс қимылы қорлардың тікелей жасалуын тудырмайды, ол тауар өндірі мен айналысының тетігі болып көрінеді.
Айырбас актісі дегеніміз бір мерзімдегі сату (біреу үшін) мен сатып алу (басқа үшін). Тауарларды баламасыз сату кезінде «т - нің» үлесі азаяды, немесе көбейеді, ал баламасыз сатып алу кезінде (немесе көбейеді) жаңа тауардың «с» яғни «U» ауқымы мен үйлесімі өзгереді.
Қаржы көмегімен шаруашылықы жоспарлермен және үйлесімдермен белгіленген құн қозғалысының шарттарын ескере отырып бөлудің бағамен басталған процесі түзетіледі.
Егер бағаның көмегімен өнімді өткізуден түсетін жалпы түсім – ақша қалыптасатын болса, қаржылық бөлу бұл түсім – ақшаны одан әрі бөлуге арналған мақсатты бөлшектейді. Сөйтіп бөлудің қаржылық әдістері анағұрлым иілгіш келеді, олар бұл процестегі үлкен атаулы сипатта қамтамасыз етеді. Бөлу теңділігінің дәрежесі әр түрлі: егер баға құнының қоғамдық қажетті шығындардан ауытқуы немесе шығындардың жеке – дара шығындардан ауытқуы түріндегі оның тек бір бөлігін бүкіл құнын қайта бөледі.
Баға амортизациялық аударымдардың көлемін анықтауда ерекше рөл атқарады. Өндіріс құралдарының бастапқы және қолданыстағы бағаларының арсындағы алшақтық амортизациялық қордағы елеулі ауытқуларға себепші болады. Өндірске кепілдікке салынған, құнның бағалық бұрмаылануы баламасыз сату кезінде күшейеді және бөлу мен тұтыну стадияларындағы қайта бөлогіштік қатынастарының көбеюін тудырады.
Әсіресе инфляция жағдайында Қазақстанда баға күшті өсті және бағаның бөлгіштік функциясы күшейе түсті. Баға сонымен қатар тауарларға деген сұраным мен ұсынымды да реттейді, сөйтіп, ұдайы өндіріске, шығынның орнын таптыру қорының мөлшері мен құрылымына, демек, табысқа да ықпал жасайды.
Қаржы еңбекке ақы төлеумен тығыз байланысты.
Сырттай қарағанда еңбекке ақы төлеу қорын анықтауға баға факторы тікелей қатыспайды. Бірақ таза табысты бөлу арқылы оның әсері анық көрінеді. Нарықтық жүйеде бағаның еңбекке ақы төлеу қорына әсері бұрынғыдан бетер арта түседі.
Бағалардың негізінде товардың құны алынады, оның мөлшері қоғамдық қажетті еңбек шығындарымен айқындалатыны белгілі. Соңғылардың жеке бір кәсіпорнынның жеке шығындарынан айырмашылғы ең алдымен мынада: белгілі бір буындағы жеке шығындар жай ғана тиіміз, ысырапты болуы мүмкін. Бұл ретте қоғам оларды таңдайды және есепке алмайды. Ал қоғамдық қажетті шығындардың басты айырмашылығы еңбек өнімділігіндегі айырмашылықтарына байланысты, ол айырмашылықтар өндірістің материалдық заттық және жеке факторларына туындайды.
Сұраным мен ұсынымының сәйкестігін қоса алғанда, қалыпты жағдайда қоғамдық қажетті еңбек шығындарының мөлшері орташа салалық шығындарға туындайды, бірақ олардан едәуір ауытқуы мүмкін.
Өндірістік емес сферада қызметкерлердің еңбекке ақы төлеу елеулі дәрежеде бюджет қаражаттары жөнінен қалыптастыруынан және тиісті бюджеттің қаржы мүмкіндіктерімен анықталатындықтан бұл сферадағы қаржы мен еңбекке ақы төлеудің байланысы көрнекі болады.
Барлық жағдайда экономикалық категория ретіндегі еңбекке ақы төлеу жасалған өнімдегі әрбір қызметкердің үлесінің сәйкестігін, яғни қызметкердің бөлудегі қатысу шегін анықтайды, ол қаржы жасалынуы қорын немесе еңбекке ақы төлеу жөніндегі қорды қалыптасытырады. Қоғамдық қажетті шығындар өндірілетін өнімнің бүкіл массасына арнап қалыптасады, онда өнімнің қоғамдық жағдайлылығы ескерілмеді, ал оның пайдалылығы қоғамның сол өнімге деген қажеттіліктеріне байланысты болады. Егер ол онша көп қажет болмаса, өнімді өндіру шығынды аз жұмсайтын азын – аулақ таңдаулы кәсіпорындарға шоғырлануы мүмкін. Және, керісінше, қоғамдық қажеттіктердің едәуір ұлғаюы әдетте өнімді өндіруге орташа және тіпті негғұрлым көп шығын жасамайтын нашар кәсіпорындарды тарту талап етіледі.
Ендеше қоғамдық қажетті еңбек шығындарын таңдаулы да, орташа да, тіпті нашар да жағдайларға кәсіпорындар топтары айқындауы мүмкін.
Қоғамдық қажетті еңбек шығындары ұғымының одан әрі күрделенуі әр түрлі салалар өнімдерінің бір – біріне тәуелділігімен және бір – біріне алмасытырылуымен байланысты. Мысалы, көмірдің ішінара табиғи газбен және мазутпен алмастырылуы мүмкін екенін ескере отырып, көмір өндіруге жұмсалатын салалық орташа шығынды қоғамдық қажетті шығынды санау дұрыс болмас еді. Қоғамдық қажетті еңбек шығындарын анықтау үшін белгілі бір қажетті қанағаттандыратын бүкіл өнім массасын алу керек.
Сонымен, бағаның негізі болатын қоғамдық қажетті шығындар мен құн өте күрделі процесстің нәтижесінде қалыптасады және әр түрлі жағдайлар мен ықпалдардың әсеріне ұшырайды. Тиісінше бағаның үлгісі де қарапайым, бір бағытта болуы мүмкін емес.
Мысалы, таза табыс еңбек ақыға жұмсалатын шығындарға пропорцияны есептесіп отырғанда, өнім өндіруге тікелей жұмсалатын еңбек шыфғындары негізінде дұрыс болмас еді. Осындай принцип бойынша белгіленгеннен баға өнімге жұмсалатын қордың түрлі деңгейде болатынын, демек өнімнің ұдайы өндірілуін қамтамасыз етпейді. Өйткені ұдайы өндіріс қорлардың жаңартылуын талап етеді, сондықтан баға белгілеу қор жұмсалуының мөлшерімен санасуға тиім. Бағаның неғұрлым үлгіісі алуан түрлі факторлар мен жағдайларды дәлірек бейнелейді. Оған сәйкес бағаға өндіріс шығындары мен тағы табыс енеді, ал оның бөліктері пайдаланатын ресурстарға – еңбек және таиғат ресурстарына, өндірістік қорларға пропорциялы түрде кең көлемде формуласы төмендегідей түрде болады:
Б = Өқ + hT + рФrР1
Мұнда Өқ - өндіріс шығыны,
h, р, r – таза табыстың нормалары, олар тиісінен пайдаланып еңбек ресурстарына, ұдайы өндірілетін өндірістік қорлар мен табиғи ресурстарға пропорциялы.
Е1 К1 Р – еңбек ресурстарының, өндірістік қорлар мен табиғи ресурстардың тиісті шығындары. Қорытылған түрде баға формуласы:
Б= Өқ + Σ h1 х R1,
Мұндағы h1 = i ресурсын пайдаланғаны үшін таза табыс нормасы.
R1 – белгілі бір өнім өлшемін дайындауға жұмсалатын тиісті ресурс шығыны.
Бағаның оның қоғамдық қажетті еңбек шығындарына жақындатуды қамтамасыз ететін үлгісі осындай. Өндіріс пен тұтыну, ұсыным мен сұраным арасындағы байланыс баға арқылы жүзеге асырылады. Өндіріс құрал жабдықтары мен еңбектік салалар арасында пропорциялы, үйлесімді деуге жақын бөлінісі жағдай пайда рыноктағы тепе – теңдік қоғамдық қажетті шығындарға сай келетін бағалардың көмегімен сақталады. Бірақ баға құннан ауытқу жолымен үйлесімді пропорциялар бұзылған жағдайда да, сұраным мен ұсынымның сәйкестігіне жетудің икеледі құралы бола алады.
Баға товарлардың тұтынылуына да ынталандырылудың немесе тежейтін ықпал жасайды. Мәселер, бірқатар елдерде мектеп оқулықтарына, баларға арналған тауарлардың түр – түріне, сондай – ақ дәрі – дәрмектен басқа да медициналық бұйымдарға жеңілдетілген бағалар қолданылады. Осы арқылы аталған игіліктерді табысы біршама төмен адамдардың пайдалануы қамтамасыз етіледі. Керісінше, халықтың денсаулығына зиянды, мысалы, лиекр – арақ, темекі сияқты өнімдері, сондай – ақ сан-салтанат заттары жөнінде көтеріңкі баға саясаты қолдналыады.
Бағаның барлық міндеттері бір – бірімен байланысты және бір – біріне әрекет жасайды.
Қоғамдық құннан шамадан тыс ауытқыған жағдайда баға қоғамдық еңбек шығындары мен халық шаруашылығы тиімділігнің көрсеткіші болудан қалады.
1.2. Баға жүйесі және оның құрылымы
Қоғамдық шаруашылқытағы тауарлардың түрлі топтары бағаларының өзара байланысты бір тұтас жүйесі қалыптасады. Ең алдымен кәсіпорындар өндірген тауарларын басқа кәсіпорын мен ұйымдарға сататын көтерме сауда баласы, жүктерді тасмалданағаны, электр энергиясын, жылуды, суды т.б. тұтынғаны үшін тарифтер сараланады. Баға жүйесінде ауылшаруашылық өнімдердің сатып алу бағасы маңызды орын алады. ақырында тауарлар мен қызметтерді тұтыну рыногында бөлшек сауда бағасы қолданылады. Бағалар шаруашылықтағы кірістерді бөлудің және шаруашылық есепті нығайтудың аса маңызды тетіктерінің бірі болып қызмет етеді. Бағалардың әрбір түріне тән өзіне қалыптасу ерекшеліктері тән.
Бөлшек саудасының құрылымы.
Өндірістік құн Пайда Айналым салығы Өткізу кезіндегі үстемдік баға (өткізуші ұйымдардың шығынынан пайдасы) Сауда скидкасы (шыныннан пайда)
Кәсіпорынның көтерме сауда бағасы.
Өнеркәсіптің көтерме сауда бағасы.
Бөлшек сауда бағасы.
Шаруашылық аралық айырбаста шарттық бағалар қолданылады. Мәселен, (у) кәсіпорындардың көтерме сауда бағасы жөнінде өнеркәсіп тауарларының түрлі топтарының бағасының өзіндік белгілері туралы айта кетсек. Мысалы, отын мен шикізаттың бағалары, басқаның бәрін былай қойғанда, ресурс үнемдеу саясатын жүргізудің аса маңызды экономикалық тұтқасы болып табылады. Егер сол бағалар кемітілген болса, мұның өзі тиісті салалардың өнімін асапқорлықпекн тұтынуға апарып соқтырады. Мысалы, мұнайдың дүние жүзілік бағасы әр тоннасына инвалютамен 1990 – 95 жылдары 60 сом болсын. Ал егер осынддай мұнайдың көтерме сауда бағасы 30 сом деңгейінде белгіленген болса, онда мұның өзі шығын, айталық, 40 сом болған жағдайда, оны өндірудің ұлғайтылуын қамтамасыз етеді. Мұнай өндірген кезде оның жартысы жер қойнауында қалатыны белгілі. Қолда бар скважиналарды, труба құбырларды, өнімді сақтау және өңдеу жөніндегі қуаттары пайдаланып, мысалы скважинаға бу немесе қажетті химиялық реагенттер айдаудың көлемімен әлгі қалдықты алудың әдістері аз емес. Машиналарға, жабдықтарға және приборларға баға белгілегенде басқа да проблемалар туындайды. Бөлшек сауда бағасы тауар қалдыққа және соны сатып алатын кәсіпорындар мен ұйымдарға сатылады.
Мұнда шығарылатын техниканың сапасын ескеру өте маңызды, тұтынушының оны пайдаланудың тиімділігі едәуір дәрежеде соған байланысты. Олай болмаған ретте баға техниканың прогресс жолындағы кедергіге айналады. Мәселен, ескірген бұйымдардың бағасы жоғары рентабельділікті қамтамасыз етуге мүмкіндік берсе, онда оны өндірістен алып тастау да кешеуілдетіледі. Кәсіпорынның мүдделері қоғамның мүдделеріне қайшы келеді. Демек, баға жүйесі қоғамдық тұрғыдан ескірген өнімді өндіру тиімсіз болатындай етіп құрылуы тиіс. Және керісінше, тиімділіктің жоғары болуымен ерекшеленетін, сапасы жоғары жаңа техниканы бағалардың тиісті деңгейі арқылы жоғары рентабельді ету керек. Бағалар жүйесінде халықтың, әрбір адамның мүдделері тұрғысынан алғанда бөлшек сауда бағасы айқындаушы болып табылады.
ІІ. Баға белгілеу реформасы.
2.1. Баға белгілеудің формалары мен әдістері
Сатып алу бағаларын жоспарлай отырып, мемлекет қалыпты жұмыс істейтін әрбір шаруашылықтың өндіріс шығынының орнын толтыру және ұлғаймалы ұдайы өндіріс мақсаттары үшін қор жинауға, салықтар төлеуге, бюджетке қаржы аударып төлемдер төлеуге, әр түрлі қорларды жасауға мүмкіндік беретін мөлшернде таза кіріс алуды қамтамасыз ету қажеттігін негізге алады.
Баға шаруашылық процестерін реттеудің мейлінше маңызды тұтқасы болып есептелінеді. Осыған байланысты бір жағынан, орталықтан белгіленетін бағалар мен, екінші жағынан, шарттың, кәсіпорындар белгілейтін, сондай –ақ еркін бағалардың ара – қатынасы баға белгілеудің өзекті проблемаларының біріне айналып отыр.
Бағаның деңгейі мен арақатынасын өздері де өзгерістерге ұшырап отыратын көптеген экономикалық және әлеуметтік жағдайлар анықтайды. Бағаның өз міндеттерін атқаруы – қоғамдық еңбек шығындардын салыстыруы айырбастың эквиваленттігін, халық шаруашылығы мүдделерінің, басымдылығын қамтамасыз етуі, өндірісті ынталандыруы, сұраным мен ұсынымның арақатынасын реттеуі, рыноктағы тепе – теңдікке жету үшін – олар белгілі бір дәрежеде икемді болуға және өздерін айқындайтын жағдайлармен бірге өзгеріп отыруы тиіс.
Шарттық және нркін бағалар өндірістің нақты жағдайын белгілейтін неғұрлым икемді баға болып табылады.
Баға белгілеудегі өндірістердің екі түрі болады: олар тауарлардың жекелеген топтарының бағасын және жетілдіру және баға деңгейін, баға белгілеудің арақатынасы мен тәртібінің өзін сапасы жағынан қайта өзгертуге байланысты баға реформасы. Басқарудың экономикалық әдістерінің меңгерілуі және шаруашылық өмірдің демократияландыру дәрежесіне қарай орталықтандырылған бағалардың (үлгісі) қысқарып, ал шарттың және еркін бағалардың үлесі арта түседі. Тауар рыногында тепе – теңдікті жақсаурту мен баға белгілеуге басшылық ету, жағдайдың өзгеруіне қарай икемді болу, рынокқа жоспарлы ықпал жасау әр түрлі арналар бойынша сатылатын бір тектес тауарлар бағасы деңгейінің жақындауына жеткізеді. Атап айтқанда, әңгіме мемлекеттік саудада, тұтыну кооперациясында және колхоз рыногында сатылатын жекеден өзгеру – жүйрік жүйелерінің бағасы жайында болып отыр. Тұтыну бағасының рыногы немесе индексі 1996............