Тарих | Кіші жүз және Орта жүз қазақтарын басқарудың әкішілік басқарудың жаңа жүйесінің жасалуы

Мазмұны

I.Кіріспе.......................................................................................................................................... 4
II .Негізгі бөлім
I тарау . Кіші жүз және Орта жүз қазақтарын басқарудың әкішілік басқарудың жаңа жүйесінің жасалуы
1.1.1822 жылғы « Сібір қырғыздары туралы Жарлықтың» мазмұны мен іске асырылуы........................................................................................................................................7
1.2.Хандық билікпен сот жүйесіндегі өзгерістер....................................................................15
II тарау .1824жылғы « Орынбор қырғыздары туралы Жарлықтың» жүзеге асырылуы
2.1. Кіші жүздегі жер мәселесі мен басқарудағы өзгерістер……………..........................18
2.2. Кіші жүзде хандық биліктің жойылуы.............................................................................20
III. Қорытынды....................................................................................................................... .. 24
IV.Сілтемелер...............................................................................................................................25
V.Пайдаланған әдебиеттер.........................................................................................................26

I– тарау. Кіші жүз және Орта жүз қазақтарын басқарудың әкімшілік басқарудың жаңа жүйесінің жасалуы
1.1. 1822 жыл « Сібір қырғыздары туралы Жарлықтың» мазмұны мен іске асырылуы
Патшалық Ресейдің билеуші тобының Қазақстанның кең байтақ жерін өзіне қаратып алу арқылы империяның шеңберін ұлғайтудағы стратегиялық мақсаты орындалды . Енді өкімет оны басқару үшін жаңа жүйе жасауға кірісті , оның түпкі мақсаты–аумақтық–әкімшілік жүйені қайта құру арқылы мұндағы жалпы халықтың ықыласымен хан сайлап келген қазақ халқын осынау демократиялық тарихи дәстүрінен айыру еді (1) .
Дәлірек айтсақ оны кезеңнен бастап патшалық Ресей саясатының қазақ жеріндегі жаңа кезеңі басталды . Өйткені XIX ғасырдың екінші онжылдығында орта жүз жерінде басқару реформасының жүргізілуіне өте қолайлы жағдай қалыптасқан еді ( 2).
Абылай қайтыс болғаннан кейін оның ұлы Уәли Орта жүзге хан болып көтерілді , ол өле-өлгенше Ресейге адал болуға ант берді . Хан өзінің қоластындағыларға ерекше қаталдық пен озбырлық көрсетті . Оның мұндай әрекеті халық арасында наразылық туғызды . Орта жүздің қазақтары 1795 жылы II Екатеринаға хат жазып , ханды тағынан тайдыруды өтінді (1) .
Уәлидің билігін әлсіретуге тырысқан өкімет 1815 жылы Бөкейдің екінші хан етіп тағайындады . 1819 жылы Бөкей , 1823 жылы Уәли хан қайтыс болды .
Осы жағдайды пайдалана білген патша өкіметі Орта жүз жеріндегі хандық билікті толықтай жою үшін , жаңа басқару реформасын жүргізе бастады (2) .
Олардан кейін Ғұбайдалла хан болуға тиісті еді , бірақ өкімет оны Сібірге айдады , өйткені ол Орта жүз жерінде әскери бекіністерінің салынуына белсенділікпен қарсылық көрсетті . Одан кейін аз уақыт тақта оның әйелі Айғаным отырды .
Бірақ жаңа ханды бекіту патшалық самодержавинің жоспарында жоқ болатын , оның ойы басқаша еді , өзінің түпкі мақсатына жетуді көздеді . Ықпалы шамалы хандар патша өкіметі саясатының жүргізілуін қамтамасыз етпегенімен ғана қоймай , сонымен бірге өздерінің бөлшектенушілік ниеттерін күшейтті . Патша хандық биліктен уақытша бас тартып , ру басылары арасынан әлеуиеттік тірек табуға әрекеттенді , XVIII ғасырдың аяғында басқару жүйесінде реформа жасамақ болды . Бірақ оны жүзеге ойдағыдай нәтижесін бермейді , хан билігі қалпына келтірілді , алайда бұл да ұзаққа бармады .
1822 жылы Сібір екіге бөлінді : бас басқармасы Иркутскіде болатын Шығыс және
Ф-ОБ-001/035
Орталығы әуелі Тобылды , ал 1839 жылдан бастап Омбыда болған бөліктерге бөлінді . Батыс Сібірге қазақ даласының қоныстанған жерлерінің бір бөлігі кірді . Ол « Сібір қырғыздарының облысы» деп аталды да 1822 жылы оған арналып « Сібір қырғыздары туралы Жарғы » шығарылды . «Жарғы» бойынша қазақ даласы сыртқы және ішкі округтерге , тиісінше–округтер болыстар мен ауылдарға бөлінді .
Патша әкімшілігі Жарғыға сүйене отырып , жаңа басқару апаратын құрды . Округтер Омбы облыстық басқармасына бағынды , округтерді приказдар басқарды . Оның төрағасы аға сұлтан болды да оған тағайындалатын ресейлік екі заседатель мен сайланып қойылатын екі құрметті қазақ еді (1) .
Аға сұлтанды тек сұлтандар ғана сайланатын , ол Ресей қызметінің майоры шенінде болды және жергілікті басқарманы басқаруға қойылатын шенеулік саналды . Болыстарды болыс сұлатандары басқарған , оларды қайта сайлау тек Омбы облыстық басқармасының келісімімен ғана жүргізілетін еді (2).
1824 жылы « Орынбор қырғыздары туралы Жарғы» қабылданып , Кіші жүзде хандық билік жойылды . Патша өкіметі жергілікті жерде өз саясатын жүргізуде сұлтандарды тірек етті . Алайда XIX ғасырдың екінші жартысында-ақ сұлтандардың қазақтар арасындағы экономикалық және саяси ықпалы құлдырай бастайды . Батырлар қазақ жүздерінің шекаралық аудандарында ғана ықпалын сақтады , бұл жерлерде руаралық барымта және хиуалық , қоқандық , бұқаралық феодалдармен қақтығыстар тоқталмаған болатын.
Патшаның 1822 жылы 1824 жылдардағы реформаларды , басқарудың жаңа жүйесі–өлкеде отарлау рехимін түпкілікті орнықтырды . Нәтижесінде Кіші жүз және Орта жүз қазақтарын басқарудың әкімшілік жаңа жүйесін енгізіліп , қазақ елі өзінің еркіндігі мен тәуелсіздігінен айырылды (1) .
XIX ғасырдың 20–шы жылдарында патша өкіметі қазақ қоғамындағы ескі патриархалдық басқару жүйесін жоюға бағытталған өзінің саясатында айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізгеннен кейін хандық билікті , рулық жиналыстарды толықтай жоюға кірісе отырып , басқарудың жаңа формасын құра бастады (4) .
Жаңа реформаны әзірлеуді патша сол жылдардағы белгілі либералдық пиғылдағы қайраткер , өз дәуірінің аса білімді тұлғаларының бірі М. М.Сперанскийге жүктеді (3).
Осылайша 1822 жылы 22–маусымында орыстың ірі заңгері әрі мемлекет қайраткері М. М.Сперанскийдің басшылығымен орта жүз жерін басқару үшін «Сібір қазақтары туралы Жарғыны» дайындап оны қолданысқа енгізді . Бұл реформа орта жүз жеріне жаңа саяси әкімшілік басқару жүйесін енгізді . 1822 жылғы орта жүз жерінде
Ф-ОБ-001/035
жүргізілген «Сібір қазақтары туралы жарғы» XIX ғасырдың 60–жылдардың ортасына дейін Сібір ведомствасына қарайтын қазақтарды басқарудағы ең маңызды заңдардың бірі болып саналды .
1822 жылғы жарғы бойынша орта жүздің әкімшілік құрылымы : округтеге , болыстарғы және әкімшілік ауылдарғы бөлінді . ауыл төменгі әкімшілік жүйесі болып болып саналғандықтан оның құрамына 50–70 шаңырақ кірді . 10–12 ауылдан , округ 15-20 болыстан тұрады . Округтік приказдарға–аға сұлтанмен , болыс–болыс сұлтанымен , ауыл старшынымен басқарылды (4) .
М . М . Сперанскийдің орта жүз жерінде жүргізілген реформасына дейін де старшын ұғымы қазақ даласында қолданыста болған . М.М.Сперанскийдің дайындаған « Сібір қырғыздарының Жарғысы» , кіріспеден , он тараудан және 319 баптан тұрады . Құжаттың мақсаты–мұраты кіріспесінде–ақ айқындала бастала бастайды . Онда « Сібір қазақтары көшпенді бұратаналар тобына жатады және олармен тең құқылы »–делінген . Әрі қарай « Сібір бұратаналары туралы Жарғының» мына баптарымен ортақ деп жазылады . :
1. «Көшпенді бұратаналардың құқығы туралы ;
2. Қадірменді бұратаналар туралы ;
3. Заңдар мен әдет–ғұрыптары туралы ;
4. Бұратаналарды басқару туралы міндеттің жалпы негіздері».
Сперанскийдің қазақ халқын Сібірдегі халықтарға ( бурят , тунгус, якут , остяк т.т.б.) теңеуі дұрыс емес . Себебі , географиялық орналасу территориялары бойынша , сібірдегі ұсақ халықтардың өзіне тән халық шаруашылығы , саяси құрылысы және әдет–ғұрыптары болған еді . Ал қазақтардың бұл халықтармен айырмашылығы , әрине жер мен көктей өзіндік ерекшеліктері болды . Сондай-ақ , қазақтар Жарғыдағы кіріспеде айтылғандай тек қана «көшпенді » әрі « бұратана» болған жоқ . Шығыс Дешті қыпшақ өлкесіне және ондағы үйір–үйір жылқы , тобын түйе , қой мен сиырға бай ата-бабаларымыздың дәстүрлі шаруашылық түріне сай көшпелі ғұмыр кешкені рас (5).
Арқа даласындағы сыртқы округтар құрылысы « Жарғыдағы» , « Бөліну» атты бірінші бөлімінде айтылды . Округтар 15-20, болыстар 10-12 ауылдан, ауыл 50-ден 70-ке дейінгі үйлерден тұрды . Патша өкіметі біртұтас хандықты осылайша бөлшектеп қазақ мемлекетіне сатылы , басшылығы мол бюрократиялық орыстық басқару жүйесін зорлықпен енгізді . Әрбір құрылған округтер территориясы шектеулі болғандықтан халық еркін көшіп-қонып тұра алмады .

Ф-ОБ-001/035
Жарғының келесі бөлімі « Басақарма» деп аталады . Ол үш бөлімге бөлінген : 1. Басқарма құралы ; 2. Сайлау тәртібі ; 3. Шен сыныбы .
Округтық басқарма төрағасы–аға сұлтан тек ақсүйектерден тағаайындалу керек деп айтылды . оның қарамағына алқалық қазылар ретінде екі құрметті қазақ пен екі орыс тағайындалуы тиіс деп көрсетілді .
Сперанский округ басындағы аға сұлтандық лауазымды қазақтың беделді тобына бөлінгенімен шын мәнінде мұндағы бүкіл саяси билікті орыстардың қолында қалдырды . Аға сұлтан басқаратын округтік приказдың басқарма құрамы төмендегідей болды : Ауылды басқару–старшынның қолына берілетін болды , ол болысты – сұлтан басқарып, бұл ауыл мен болыстардағы барлық сот істерінде төрелік айту билердің билігіне қалдырылатын болып шешілді . Округтік приказ құрылып , оны басқарушы аға сұлтанды сайлауды тек болыстардың құқығына бөлді .
Мұндай бюрократиялық апарат қазақ қоғамының табиғи дамуына тежеу салды . Патшалық Ресей үшін тұтас хандықты жойып , оны осылайша бөлшектеп басқару әлдеқайда тиімді бөлді .
Ел арасындағы болмашы істерді шешуге аға сұлтан өзі тікелей қатысса , ал саяси маңызы бар істерді приказ талқылайтын болды (6).
Жарғының үшінші бөлімі–« Полициялық міндет» деп аталды және ол екі бөлімшеден құралды . Бірінші бөлімше дуандық басқарма бойынша қарастырылған . Ел тыныштығын өз қол астындағы адамдардың жағдайын жақсарту аға сұлтанның құзырына берілді .
Аға сұлтанның өкіметілігін мықтап тұрып тежеген приказ міндеті мынадай болатын болды:
1. Бұйрық халықты жаппай апаттан сақтауға ондай жағдайға тап болса , қажетті көмек көрсетуге ;
2. Ағарту ісінің еңбектің және шаруашылықтың тиімділігі жөнінде қолдану ;
3. Тонау , барымта және үкіметке бағынбаушылықты алдын–алу ;
4. Заң тәртібін бұзушылыққа жол бермеу ;
5. Заң бұзушылар қамауға алынсын , ал егер бүкіл болыс болып көтерілген жағдай туа қалса болыс басшысына хабарласып , соның бұйрығымен әрекет етіп қарулы қақтығысқа дайын болсын делінген .
Бүкіл қылмыстық істер дәстүр бойынша билер кеңесінің шешімімен жазалық әділ түрлері қолданылатын еді (7).

Ф-ОБ-001/035
Аталған тараудың шекаралық және желіге жақын дуандар жөнінде арнаулы бөлімдері болды , алғашқы бөлімде орыс әкімшілігінің қазақ жерінде өз үстемдігін жүргізе бастау әрекеттері сөз етілді . Шекарадағы жерлер облыс басшылығының үкімімен өз шама шарқынша белгіленіп , қазақтардың белгіленген жерден әрі қарай көшіп қонуына үзілді-кесілді тиым салынды .
Қазақ жерлері барған сайын тарылып , жергілікті халықтың басты байлығы –жері өрескел түрде орыстар меншігіне айнала бастады .
Жарғының « Болыстық басқарама» деп аталатын екінші бөлімі сұлтандар туралы баптармен ашылады . Болыс сұлтаны бүкіл болыс жұртының қолдануымен сайланады . Оны болыс бастығы бекітеді . Болыс сұлтаны өз қалауымен яғни өз жақын туысы немесе өз ұлын бірдей көмекші етіп алуға құқылы болды . Аға сұлтандардың билігі мұрагерлік жолмен жалғаспайды . Болыс сұлтандардың соңында мұрагері болмай қалған жағдайда халықтың көпшілік дауысымен өзге сұлтан тағайындалатын болды .
Болыс сұлтандары он екі кластық шеніндегі шенушілік болып есептелінді . Олар дуандық бұйрыққа тікелей тәуелді болды . Сондықтан , соттау ісі мен жазалау үкімін шығаруда ешқандай құқы болған жоқ . Бір сөзбен айтқанда бұл істерде патша әкімшілгі сұлтандарды өзінің шабарман қолшоқпарына айналдыруды мақсат тұтқаны көрініп тұр . Жарғыда сұлтандар округтық приказға ел ішіндегі дау-жанжалды дер кезінде жеткізіп тұруға және приказдан әскери көмек сұрауға міндетті деп жазылды . Басқаша айтқанда , кейбір сұлтандар шынында патшалық әкімшіліктің «көзі» мен « құлағы» іспетпес еді .
Шаруашлық паказы атты –төртінш тарау үш бөлімшеден тұрады :
1. Қаржы бекіту ;
2. Шығын және есеп беру тәртібі ;
3. Мекеме құрылысы .
Болыстардағы істер үшін , дуандық бұйрық кеңсе қаржысын тағайындайды . «Жарғыда» кедейлерге көмек беру , аурулар үшін оқу құралдары үшін қаржы бөлінсін делінді . Қазақ даласындағы құрылыс үшін де бір мезгілде қаржы бөлу туралы айтылды . « Жарғыдағы» ақша қаражатының бүкіл қозғалысын бақылап отыру бұйрықтың жанынан әдеттегі тәртіппен тігінді журнал арқылы кітап жүргізу шешілді . Сұлтандар мен страшындар қазына қажетіне жұмсалған қаржы жөнінде жай ғана есеп береді . Соманы баулы кітапқа жазу тәртібі есеп берудің жалпы ережелерімен іске асырылады делінді .

Ф-ОБ-001/035
Үшінші бөлімшеде мекеме құрылыстары жөнінде айтылды . Дуандық бұйрық мүшелері кеңсе шенеуліктері мен тілмәш аудармашыларға арнайы үй салынуы керек делінді . Сондай-ақ 150-200 адамдық ауруханалар да салунуы көзделді . Мұның бәрін іс жүзіне асыру облыс бастығының құзырында болды . Жарғыда белгіленген мекеме құрылыстары үшін қаржы бөлінбеді . Қаржы бөлінген жағдайда да ол қазақтардың отаршылыққа қарсы көтерілістерін басып тастауға бағытталған әскери күш жасағына жұмсалып жатты . Жарғыда заттай салық жинау да жазылды . Әрбір округке жаңа заңдылық енгізілгеннен бастап , мұндағы халық алғашқы бес жылда барлық салық түрінен босатылады деп басталды . Патшалықты ерекше қызықтырған елден мал салығын жинау мәселесі еді . Салықтың түтін салығы , жөндеу салығы , баж салығы , жылдық ясак салығы түр-түрлері енгізілді .
Әрі қарай аурухана , мектеп құрылыстары үшін мұнда бұл жылдары қазақтар өз еріктерімен заттай , малдай , ақшалай көмек көрсетеміз десе , әкелінген заттар қабылданады делінген . Егер мал басымен жиналған болса , оның керегінше сол жерде пайдаланып , ал қалғаны ақшаға өткізілетің етілді . Бес жылдық мерзім аяқталған соң , жыл сайын жүз бас малдан біреуі салық ретінде жиналады деп , тонаушылық саясаттың бастамасы заңдастырылды . Салық ретінде түйе қажет етілмеді . Ал жылқы малымен казак поляктарын толық қамтамасыз көзделініп , « Жарғыда» облыстық басқарма әр жыл сайын қаншалықты деңгейде әскерге жылқы қажет екенін біліп отыру керек , сосын соншалықты жинау керек деп , ашықтан-ашық қарапайым халық меншігіне арсыздызпен қол сұқты . Салық жинау тәртібі болыстықтардан бастайтын болды . Мал жинау мезгілі– жаз айы болып белгіленіп , тіпті жиналатын малдың сапалылығына дейін ескерлді , яғни жылқы малы қолдануға жарамды болып , ал өзге мал түрлерінің ауру болып шықпауы қадағалансын делінді .
Ал жер мәселесіне байланысты « Жарғының» мына пунктеріне ерекше назар аударсақ:
172. Егіншілікпен айналасуға талап білдірген әрбір қазаққа адам басын он бес десятина жер бөлінсін.
173.Округтік приказ, бұл жерлердіңбостан-босқа қалып қалмауынқадағалап отырды.
174.Егер бес жыл ішінде бұл жерлерге ешқандай құрылыс салынбаса немесе егін егілмесе , онда жер тартып алынып , екінші біреуге берілуі керек.
175. Бұл жерді алуға ниет білдіргендер көп болса , онда билерден тұратын үш куәгердің көзінше жеребе салып , шешім қабылдау керек .

Ф-ОБ-001/035
176.Бір рет көшіп-қонуға ниет білдірген жағдайда алынатын жерге осындай әдіс-тәсіл қолдануы керек.
177.Округ ішіндегі ешкімге арнайы бөлінбеген жерлер бос деп есептелінсін .
178.Сұлтандарға шаруашылық орынның үш пропорциясы , ал старшынға екі пропорция жер бөлінсін ,–деп талдай келе , нақ осы бес пункт патшалық үкіметтің қазақтардың жерге деген ұлттық меншігін ешқандай да мойындамағанын көрсетеді (6) .
Жарғының келесі тарауы медицина бөлігі , карантин, рухани және халық ағарту бөлімі , қамқорлық мекемелер орнату мәселелеріне арналған . « Медициналық бөлімінде» әрбір округке небәрі екі-ақ дәрігер бөлінген, ауруханалар салынған , ауруханаларға кедей қазақтар қоғамның есебінен ем қабылдай алады делінген . Медицина қызметкерлері қазақтар арасында оспа ауруына қарсы егу жүргізілуі керек және округ бойынша разъездерді аралап тұруы тиіс , деп көрсетілген еді . Алайда , бұл шаралардың бәрі де , әрине іс жүзіне аспай сөз жүзінде қалды .
« Карантин» малдың жұқпалы аурулардан алдын-алу секілді қауіпсіздену шаралары жөнінде сөз болды . Бекітілген заңдылық бойынша егер желі сыртындағы мал тобы ауруға шалдықса даланың ішкі аймағына хабарлау , ал егер бір округ ішінде мұндай жағдай туа қалса , онда келесі округтерге хабарлау арқылы сақтандыру көзделеді . Сөйтіп , қазақтарға қауіпті деген жайылым орнын өзгертуге хабар беретіндігі де осы баптарда арнайы ( 236-242)сөз болды .
« Рухани және халықтық ағарту бөлігі бойынша құрылым»–деген бөлімшеде, М .Сперанскийдің елді отарлаудың сорақы жолы–христиандандыру жайында айтылады (243). Қазақтардың барлығын христиан дініне енгізу керек деп ашықтан-ашық жазды . Христиан дінін ел арасында үгіттеп , олардың дінді қабылдауына барлық әрекеттер істеу керек ,–делінді . Христиандардың тағы бір әдісі , ол – кез келген округте жүзге жуық адам христиандырылған уақытта , облыс бастығы сол жерге шіркеу орнатып , шіркеу қызметшілерін , шырағдан шақыртуға тиіс болды . Бұлардың бәрі іс жүзінде асырылған еді. « Қайырымдылық мекеме » деп аталған бөлімшеде әрбір дуан бұйрығы барлық мүмкіндікпен халықтың жағдайының нашарлап кетпеуін қадағалап тұруға тиісті , ол үшін үй-жайсыз , тұрмысы ауыр адамдарды , қоғамдық мекемеоер аурухана , мектеп т.с.с. және тұрмысы жоғары қазақтарға жалшылыққа орналастырып , бір жағдайын жасауы керек деп қамқорсынды .
Тағы бір айта кететін мәселе қазақтарды өзге әлеуметтік топқа өткізу мәселесі көптеген салықтық жеңілдіктер негізінде іске асыру көзделді . Бас еркіндігі жоқ адамдар бұдан былай өзгелерге сатылмайтын , біреуге мұрагерлікке қалдырылмайтын.....