Саясаттану | КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ӘРЕКЕТІНІҢ АЛДЫН АЛУДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ПЕДАГОГ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЖҮЙЕСІ

Мазмұны

Кіріспе 3

1. Кәмелетке толмағандардың құқық бұзуының себептері
және оған әсер ететін жағдайлар 4

1.1. Кәмелетке толмағандардың құқық бұзуының себептері 5

1.2. Әлеуметтік педагог қызметінің жұмыс ерекшеліктері 14

1.3. Кәмелетке толмағандардың тұлғалық ерекшелігі
оның қылмыстық іс-әрекетінің алдын-алу шаралары 20

Қорытынды 27

Қолданылған әдебиеттер 29.....

1. 1. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚҰҚЫҚ БҰЗУЫНЫҢ СЕБЕПТЕРІ ЖӘНЕ ОҒАН ӘСЕР ЕТЕТІН ЖАҒДАЙЛАР

Кәмелетке толмағандардың арасында әртүрлі қылмыстың терең тамырлануы кімді болса да, алаңдатпай қоймайды. Құқықтың мемлекетке қадам басқан шақта қоғамға саналы адам қалыптастыру мемлекетіміздің басты міндеттерінің бірі болатын болса, ол міндетті іске асыруға басты мақсат жасөспірімді жаңа рух та, жаңа көзқараста тәрбиелеуден айқын көрінеді.
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады: оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады. Олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтың актілердің мазмұнымен қолданылуы осыған қарай анықталады. Заң мен сот алдында жұрттын бәрі тең. Неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады. Балаларына қамқорлық жасау және тәрбиелеу ата ананың табиғи құқығы әрі парызы. Кәмелетке толмаған еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық жасауға міндетті делінген.
Бесіктен белі шықпай жатып әрбір оғаш қадамына селт етпей сергек қараған балалардың жат әрекетіне баруына байланысты себеп не? Кім кінәлі? Қоршаған орта ма? Әлде мектеп пе? Әлде жүре түзеліп кетер деп жат қылық істеген баласының әрекетіне немқұрайлы қарайтын ата-ана ма?
Болашақ тағдыры бейтарап қалдырмайтын кез-келген адамның осы сұрақа жауап іздеуі бесенеден белгілі.
Қазіргі қоғам жастардан үміт күтуде. Оларға мектеп те тәрбиеге шақырып, білім алуына жағдайлар жасауға заман талабына байланысты жастарға білім беру басты мемлекетіміздің міндеті жас болашақ ұрпақтарымыз білімді, саналы азамат болып шығу,озық мемлекеттердің қатарына қосылу.
Кәмелетке толмаған жасөспірім бойында ес біле бастағанан қалыптасып қызғушылық, кей жағдайда есейе келе үлкен өкініштерге әкеліп соғып жатады. Олай дейтініміз-кей ата- ана ойнап жүріп қасындағы баласының қолына іліккен ойыншығын алып келген баласына қайдан алдың? – не болмаса «апарып бер» деген сұрақ – бұйрықтың орынына керісінше баласына, жат әрекетін макұлдағандықтан танытса, ол баланың санасына сенім ұялатып келесі сондай іс-әрекетті қайталауына жол ашады.
Мұндай әрекеттің бірнеше рет қайталаныуы бала бойында қызығушылық туындатып, менменшілдікке, көрсе қызарлыққа, жат қылықтың бой көтеріп, досының қолындағысын тартып немесе көрсетпей алу сияқты іс-әрекетін қалыптастырады. Бұл кішкене бала бойында байқалатын алғашқы ұрлықтың белгілері деуге болады .
Кәмелетке толмаған жасөспірімдердің құқық, бұзуының өмірде болып жатқан нақты жағдайларына тікелей байланысты емес.Ол белгілі бір ортаға кездей соқ немесе жоспарланған түрде тамырлануы . Балалар құқық бұзуының көбінесе қалада болуы, әлеуметтік тұрғыдан көптеген себептерінен түсіндіреді. Баланың өзіне, қоғамда пайдалы іспен айналыспауынан уақыттың көптігі, ауылдық клубтың жабылуы, күні бойғы бос сандалыс, көше кезу, кері қадамға алғы шарт бола алады. Осындай толып жатқан себептер жасөспірімнің таңғажайып оқиға жасауға ұмтылуына, керемет көрінуге, болашақ істейтін құқық бұзушылыққа,жоспар құруына немесе топтасып қылмыс істеуге жол ашады. Көбінесе бала бойынан, санасынан мықты орын алған қяилы ойша жетіліп арманын іске асыратын не асыруға асығатын балалар,айналасындағыларды таң қалдыратынды істеуге талпынады .
Олардың әртүрлі іспен шұғылданбауы немесе жан-жағындағы қоршаған ортасының, айналасындағы достарының немесе біреудің қорқыту, үрейлету қасақана қылмыс жасауына итермелеу арқылы түсіп кету болып жатады .
Жанұядағы мектептегі тәрбие жұмыстарынан кеткен қателіктер, кемшіліктер, жинақталып келіп қоғамдық тәрбиедегі қателіктері байланысып балалардың тәртібіне одан әрі шиленістіре береді. Жанұядағы кеткен кемшіліктер мектеп жағдайында одан да бетер күрделендіре түседі. Себебі мектепте де баланың жеке басын сыйламаушылық кездесед. Мектеп мұғалімдері мен кәмелетке толмаған жасөспірімдердің қарым-қатынастары ақыл айту мен ұрысу мен ар-ожданына тию тәрізді педагогикаға жат әрекетерімен сипаталынады.
Белгілі педагог А.В.Сухомлинский кезінде баланы тәрбиелеудің екі қайнар көзі бар екенін атап көрсеткен болатын.
Біріншісі – оқушыға, тәрбиеленушіге, саналы түрде әсер ету.
Екіншісі –баланы қоршаған «күрделі» орта деген.
Кәмелетке толмаған жасөспірімдер ісі жөніндегі комиссия мен милиция орындарында тәрбиені дұрыс жүргізбейтін жанұяны дер кезінде анықтап, тәртіпке шақырмаушылық көптеп кездесіп жатыр. Заң нормасын, бұзушы үлкендердің тонау, озбырлық сияқты әрекеттерге үйретулері дер кезінде тосқауылдар қойылмайды. Міне тәрбие жұмыстары осындай формализм, немқұрайлық, жауапсыздық т.б. Кәмелетке толмағандарға кері әсерін тигізеді. Қайта тәрбиелеу процесінде ұйымдастыруда педагогтар оқушылардың педагогикалық-психологиялық ерекшеліктерін ескере білулері қажет. Себебі қандай да бір педагогтын ықпалдар жасамасын,олар баланың ішкі жан дүниесі мен сабақтасып жатуы тиіс.
А.В.Сухомлинский көзімен қарайтын болсақ бірінші деп, тәрбие жан-жақты, нәтижелі болу керек.
Екіншіден баланы «қоршаған ортасы» өмірдің көлеңкелі жақтарының әсер етуі – белгілі мөлшерде стихиялы сипат алады.
Кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылықтар, көбінесе олардың ересектерге еліктеушілігінен дәлелдей түскендей. Жалпы қылмыстың өсіп отырғанын байқауға болады.
Кәмелетке толмағандардың құқық бұзуына,одан әрі қылмысқа қадам басуына басты себеп әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсер етуі. Адамңың қоғамдық белсенділігі, оқуға, спортқа, көркем өнерпаздыққа деген қызығушылықтарын арттырады. Қоғамдық жұмыспен айналыспайтын кәмелетке толмаған жасөспірімдер жағымсыз істерге жақын жүреді. Қоғамнан ондағы қайнаған қызу өмірден шеттеп қалу, кәмелетке толмаған жасөспірімнің бір себебі болып табылады.
Кәмелетке толмағандар қылмысының сан-салалығы олардың күнделікті қылмысынан өз көрінісін табуда.Мұндай да мүліктік қылмысқа баруы 7,8 пайыз, жеке адамның затын ұрлау, 49,4 пайыз, мемлекет және қоғам мүлкін ұрлауға 1,7 пайыз, тонау мен шабуыл 11,2 пайыз арқылы қылмыс санының көбеюіне әсер етіп отыр.
Кәмелетке толмаған жасөспірімдер топ құру, топ болып әрекет ету тән. Кәмелетке толмағандардың ересектерінен салыстырғанда жалғыз өзі қылмыс жасауы өте сирек баратындығы практикалық тұрғыдан дәлалденген. Бұдан олардың өз-өзіне сенбеуі ғана емес сонымен олардың достық жөніндегі түсінітері теріс бағытқа ие болуына қарамастан, осындай достыққа ұмтылуын да байқауға болады .
Мысалға А.Ф.Парницевтің мәліметтері бойынша жасөспірімдер тобында қызғушылық пен еліктеудің жоғары деңгейі, топ мүшелері өз дегеніне көндіру көңіл күйдің өзгеріуі қылмыстық акт барысында өзге топ мүшелеріне берілуі байқалады жасөспірімдердің кез-келген тобында қандай да мөлшер болатын бәрімізге белгілі. Бұл жағдайда адамдардың әсіресе жасөспірімдердің бірдей еместігін, психофизиологиялық психологиялык қасиеттері тұрғысынан (ерік, ақыл-ой) әр түрлі болумен түсіндірледі. Кәмелетке толмағандардың психикасы, жас балалардың да ерсектердің де психикасынан өзгешелік бар, импульсивтік, жоғары әсерленгіштік, қызбалықа тез түсіп, көңіл күйінін тұрақсыздығы, өз-өзіне, сенімсіздік өз әрекетінің дұрыстығына жиі күмәндану тән.Олардың бойындағы психикалық қасиетер мәселен, мақсаттылық пен табандылық, тұрақсыздықа өз-өзіне сенімділік пен сыйламаушылық, сенімсіздік пен жабырқаушылыққа жиі алмасып отырады. Бұл жағдай бала бойындағы тұракқсыздық құбылмалдығын көрсетеді. Бұл сияқты құбылмалы психикалық қасиетер-кәмелетке толмаған жасөспірімдердің қылмыстық жолға оңай түсіп кетіуіне өз әсерін тигізбей қоймайды. Бұл оның айқын дәлелі. Кез келген жасөспірім өз бетінше әрекет етуге,өзін-өзі реттеуге тәрбиелеуге, қабілетті өзін-өзі ұйымдастырушы жүйе ретінде таныла отырып, тәрбиеленудің тек объктісі ғана емес, сонымен бірге субъектісі болып танылады сондықтан кәмелетке толмаған жасөпірімді жай оқытып және тәрбиелеп қана қою аз. Сондай-ақ оны өзін-өзі тәрбиелеу мен саналы түрде айналысуға үйрету қажет. Көптеген жағдайлар сыныптас балаларымен өзіне деген нашар қарым-қатынасын, жақын қабылдап, қатты күйзеліске түсетін оқушылар да табылады. Сыныптастарына қанағаттанбағандықтан, олардың қоғамға жат әрекетінен көрініп, кейде кері әрекеттерге ұрындырады көбінесе, сабақа үлгермеушілік, құқық бұзуға себепші бола алады. Осыған байланысты педагогикалық проблемалардың маңызды жақтары туындайды. Жекеленген баланы сыныпта ешкім жақсы көрмейді, ешкім достасқысы келмейді. Достары мен қатынасының болмауы ол баланың жеке басына көптеген кері әрекетерін ұялатып, ол тәртібінің өзгере бастауынан көрінеді. Жекеленіп қалған жалыздық шеккен балалар құқық бұзушы балалар санын толықтырады.
Жекешеленіп бөлектенген балалар өзіне жақын ортаны тағы да басқа жақтан іздейітіндіктен қоғамда жолыққан кездейсоқ достарының да өзі сияқты болмасына кім кепіл.
Кейде ол балалардың құқық бұзып жасы толмағандар комисиясында есепке тұратындары да болады. Бұл да тәрбиеленуі нашар баланың құқық бұзуына жағдай жасайды.
Кей кездері мұғалімдердің балаға сенімсіздік пен қарауы үлкен зиянын тигізеді. Соның нәтижелері баланын өзінің қоршаған барлық дүниеге қалай болса, солай қарап, мұғалімнің талабын тыңдамай,тік мінезділік, дауыс көтерушілік, ашу шақырушылық, сияқты қылықтары мен көзге түседі .
Біздің пікірімзіше, балаға мұғалім тарапынан бақылаудың болуы, болса да нашар болуы тағы да оның тәртіпке зияның тигізбей қоймайды, бір қарағанда сабақтан қалу, үйге берілген тапсырманы орындамау, сабаққа кешігу, сылтау ретінде өтірік айту түкке тұрмайтын айғақтар сияқты көрінген мен төбелесу оның болашаққа тигізер зияны мол.
Мұғалімдердің мұндай әрекетке өз дәрежесінде назар аудармауы бала бойына еркіндікті дамытып, жауапсыздыққа, немқұрайлыққа деген сенімін артыра түседі.
Құқық бұзушылыққа басты себеп – баланың пайдалы әспен айналыспауы десек, жоғарғыда айтып кеткендей оның бос сандалыстан көп өкініштерге ұрындырып жататыны айтпаса да түсінікті. Осы орайда В.М. Бехтеревтың «Баланы тәй-тәй басып қолына затты мықтап ұстай бастағаннан бастап-ақ үнемі еңбекке үйрету керек» – деген пікірі мен келісуге болады. Белгілі іс пен айналысатын баланың құқық бұзушылыққа тек қана кездейсоқ жол мен баратын да белгілі. Мектепте тыс уақытта кітап оқу, үйірмеге қатысу, көркем өнерпаздар үйірмесіне қатысу не болмаса спорттық көптеген түрлерімен айналысу – қазіргі кезде жасөспірімнің әрекетінен қалып бара жатқан құбылыс әрине бұл жерде бір бала өзіне пайдалы іспен айналыспай, бос сандалыс пен күй кешеді деген жаңсақ пікір тумасы керек.
Дегенмен де құқық бұзушы балалардың әдебиетке қызғушылығы өте төмен дәрежеде екенін көптеген тәжірбиелер – дәлелдей түссе керек. Әр түрлі заман талабына байланысты ойын түрлері, ойын автаматтарынада балалар қызғушылығын арттыруы, жеңіл ақша табу, егер ойын автоматтарынан ұтылса үйінен ақша ұрлау, не болмаса өзінен кіші балаларды ұру оларға зорлық, көрсету арқылы қалай қылмыс жолына түскенін білмей де қалады. Ата–анасын алдап ақша сұрау, үйдегі заттарды ұрлап сатуды кәсіп қылады. Соның барлығы қылмыс жасауға алғашқы қадамын білдіреді.
Құқық бұзған балаларды қоғамдық өмірде болып жатқан жаңалықтардан бей хабарлығы не нәрсені болса да, білуге ұмтылуы, қызығу-талпынудың өте төмендігі, көптеген зерттеуден өз көріністерін тек қана саяси тақырыпты оқығандар 5-6 пайыз болса, 15-пайызға үнемі құлаққағыстан соңғы жаңалықтарды тыңдаған. Ал енді жасөспірімдер қылмыс жасағандар 3 пайыз. Бос уақытарында көркемөнерпаздар үйірмесіне қатысатындар 12-16пайыз, театрға 3-6 пайыз, көркем әдебиет оқу 13-пайыз, өнерге қызыққандар 3 пайыз, киноға бару 95-100 пайыз мүмкімдіктерін құраған. Осы жерде айта кететін жайт жасөспірімдерді көптеп осындай пайдалы іспен айналысу кәмелетке толмаған жасөспірімдерінің қылмысын азайтуға кішкене болса да өз ықпалын тигізері анық.
Тасыған күштері бойына сыймай алып–ұшып тұратын балалар көбінесе өз маңайына өзіне бейім келетін балаларды жинап топтасып қылмыс істеуге бұзақылыққа әуес болады. 7-10 жас аралығында жасөспірім тәртібінен бұзақылыққа тән әрекеті көрген ата – ана, мұғалім оған көп мән бермей «жүре келе қойып кетер деген ойды желеу еткен. Бұл кезде болашақты нәтижесін беріп жатады, кей кездері. Сол кезден бастап қадағалап отыру, ақыл-кеңес беру, ата-ана және мұғалім өз тараптарынан ескерту, қылмысқа түсіп кетпеу жолдарын айқындап, отыру қажет .
Кәмелетке жасы толмағандар қылмысына қылмыстық жауапкершілік жүктеген Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде 15-бабы мен, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодекісінде өзгерместен өз қалпын сақтау қылмыстық тиімділік шараларын төмендетеді. Қылмыстың 7-13 жасар балалардың арасында көбеюі, олардың қылмыстық жауапкершілікке тартылмауынан көбеюде. Қазіргі кезде Республикада кәмелетке жасы толмағандар қылмысы 18,3 пайызды құрайды. 1991 -1995 жыл аралығындағы статистикалық талдау көрсеткіші бұзақылық,тонау ұрлау сияқты түрлерінін сәл бәсендегенін айтса. Ал 1996 жыл мен салыстырсақ екі есе өскендігі айтылады. Ал қазір көбейе түсуде . Осыған байланысты мемлекетіміздің басшысы Н. Ә.Назарбаев Республикамыздың Құқық қорғау органдарынын басшылары мен аудандық әкімдерінің қатысуы мен өткен кеңесінде Біздің елімізді-әлеуметтік экономикалық қайта құру демократиялық мемлекет құруға қадам басқан шақта толқыған криминогендік процестерге соқтығысты. Бұл – шын мәнінде саяси реформа, қоғамдық тұрақтылық пен азаматтың өміріне ерекше қауіп төндіреді деп көрсетті. Тағы айта кететін жайт 9-13 жасында абайсызда не болмаса қасақана адам өлтірген жасөспірімдерге қандай шара қолдану керек. Әрине аудандық, қалалық кәмелетке жасы толмағандар ісі жөніндегі комиссия ондай балалардың ісін өз отырыстарында қарап, одан кейінгі ғана істі сотқа жібереді. Кей кездері арнаулы мектептерге жіберсе, кейде жауапкершіліктен босатып жібереді. Мұндай әрекеттер жұртшылықтың наразылығын туғызып, дауға айналып кездесіп қалып жүр. Сондықтан да 9-13 жас аралығындағы жасөспірімдердің мұндай құқық бұзушылық болған жағдайда қандай шара қолдану керектігі бүгінгі күннің алдынғы өзекті мәселелерінің бірі. Жалпы 9-13 жас аралығындағы жасөспірімдер құқық бұзушылықтарын зерттеген ғалымдар саусақ пен санарлықтай.
Уақыт тілін сәл шегеріп 1920-40 жылдары зерттеген ( П.П.Блонскиий, В.И. Куфаев, П.И. Любинский) жүгінер болсақ олар құқық бұзушы жасөспірімдер заң жағынан да зерттеуді де қажет ететін басты объект, екенін алғаш рет атап көрсетті. Бұл авторлардың пікірінше жасөспірімнің құқық бұзуына, одан әрі, қылмысқа қадам басуына басты себеп - әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсер етуі деген.
Кейінгі кезде 9-13жас арасында құқық бұзушылығы көп тарауда. Құқық бұзушы кәмелетке толмағандар 9-13 жаста жасайтын жат әрекетің көп тараған түрі ұрлық болса, ұрланған заттар, теңге, киім секілділер. Ал олардан жәбір көрушілер өзінің достары, таныстары, не болмаса сыныпта бірге оқитын балалар болып келеді.
Бала организмінің күйректікке әкеп тірейтін нәрсенің бірі ішімдік болса, ал өткен ғасырлардың аяғындағы көрнекті дәрігерлердің тәжірбиесі мен дәлелденген. Организм қаншалықты жас болса, оның әсері де соғұрлым жоғары болады. Әсіресе кері әсері 12-13жас аралығында жасөпірімнің организміне әсері зор. 12-13 жасөспірімнің арақтың әсерінен есту қабілеті төмендейді, бойында немқұрайлық пайда болады, оқулықты нашар меңгереді.
Сонымен ішімдік жасөспірімнің сана-сезімінің жетіліуіне, қалыптасуына зор зиянын тигізеді. Бұл оның айналасыадағы болып жатқан оқиғаларға өз тұрғысынан баға беруін төмендетіп, мектептегі сабаққа бармауын, қалыптастырады. Бос жүріске, кездейсоқ ортаға әуестендіреді. Мұндай жат қылықтар баланың құқық бұзуына бірден-бір себептер бола алады.
Жастық шақ баланың сана сезімінің жан-жақты толысып дүниеге көзқарастың өзгеріп үлкен өмірге дайындағының аяқталатын кезең мен тығыз байланысты. Жасөспірімдердің жастық шаққа өтер кезендері ( 9-13) оның өміріне көп өзгерістер әкелері хақ. 12-13 жастағы балалар организмі толық қалыптасатын бұл оның сыртқы бет келбетінде көп өзгерістер енгізеді. Сондықтан жастық шақ өтпелі кезең аталып кейде ата-аналар мен педагогтар үшін «қиын» баланың қалыптасуына әср етсе «қиын» жас деген атауға иеленеді.
Жалпы жастық шақтың ерекшеліктерін бірнеше топқа бөлуге болады:
1. Талап, тілек.
2. Қызығушылық.
3. Өмірге жоспар мен көзқарастар.
4. Жалпы сипаттама.
Өтпелі кезеңде жасөспірімнің еліктегіш келетіні, жақсыға ұмтылу, ұқсағысы келетіні, қайталағысы келетіні белгілі. Өтпелі кезеңнін «құйын» сияқты өткінші елестерге толы болуы бала өміріне қауіп төндірері де сондықтан. Жасөспірімдердің еліктеуінің салдары құқық бұзуы, қызғушылығының әсерінен «қылмыс» істеуі, көбінесе осы шақта жүзеге асады
Жасөспірімнің алып-ұшпа саналатын өтпелі кезеңінде не нәрсеге болсын еліктегіш келетіні, жан –жақты зерттеген ғалым Т.М.Якобсон. Бұл жаста олардың құқық бұзушылыққа тез еріп кететінін ашып берді.
Ересек қылмыскерлерге қарағанда жас құқық бұзушылар өзін қоршаған әлеуметтік орта мен тығыз байланыста. Бұл жөніндегі белгілі ғалымдар ( А.И.Долгова, В.Д. Ерланова, Н.Е.Беляов). Әлеуметтік орта мен ....