Ағылшын тілі | Жалпы білім беретін мектептерінің орта буын сыныптарында ағылшын тілі лексикасының сөздік қорын кеңейту әдісі

Кіріспе...
І бөлім. Орта буын сыныптарындағы ағылшын тілі лексикасының сөздік қорын кеңейтудің теориялық сипаттамасы.
1.1 Ағылшын тілі лексикасының сөздік қорын кеңейтудің мақсаты мен міндеті ..
1.2 Сөздік қорды кеңейтудегі лексикалық дағдының сипаттамасы .

1.3 Ағылшын тілі лексикасының сөздік қорының сипаттамасы 
1.4 Орта буын сыныптарда оқытылатын ағылшын тілі лексикасының минимумын таңдау қағидалары. Қолданыста белсенді және белсенді емес лексикалық сөздік
ІІ бөлім. Орта буын сыныптардағы ағылшын тілі лексикасының сөздік қорын кеңейтудің әдісі.
1.1 Лексиканы үйрену мен оның сөйлеу барысында қолданылуы арасындағы байланыс 
1.2 Оқушылардың сөздік қорын кеңейтуге арналған лексикалық жаттығулардың түрлері 
1.3 Сөздік қорды кеңейтуге арналған әдістердің ұйымдастырылуы мен өткізілуі 
Қорытынды 
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе.
Қазіргі таңда шет тілі ретінде ағылшын тілін оқытуды жаңа сатыға көтеру отандық педагогикадағы іргелі міндеттердің біріне айналып отыр. Өйткені, еліміздің әлемдік қарым-қатынас барысында шет елдермен байланыс орнатуы ағылшын тіліне үйретудің қажет екенін көрсетеді. Осыған орай еліміздің жалпы білім беретін орта мектептерінде шет тілі ретінде ағылшын тілін оқыту таңдауға алынды.
Жоғарыда айтылған тілдің маңыздылығын ескере отырып, шетел тілін, оның ішінде ағылшын тілін оқып-үйрену бүгінгі күні үлкен қажеттілік туғызып отырғаны -бәрімізге мәлім. Әрбір оқушы - ертеңгі жас маман, қазіргі заман талабына сай ағылшын тілін меңгеруді алдына мақсат етіп отыратыны да бізге белгілі. Сол ағылшын тілін оқып - үйрену әліпбиден бастап мектеп қабырғасында оқытылып, іргетасы осында қаланатынын ескерсек, ағылшын тілін оқытудың әдістерін бүгінгі күн талабына сай етіп, оқушыны ынталандырып, қызықтыра білудің өзі үлкен ізденіспен шеберлікті қажет ететіні сөзсіз. Осыған байланысты шетел тілін үйретуде түрлі ұтымды әдістерді қолданып, сабақ барысындағы іс- әрекеттерді тиімді ұйымдастыра отырып, оқушының ынтасын арттыру қажет.
Мен өзімнің дипломдық жұмысымда «қазіргі таңда мектепті бітірген әрбір оқушының ағылшын тілінің лексиконы қандай?», « Бағдарламада көрсетілген межеге сай келе ме?», « Мектепте ағылшын тілінің сөздік қорын оқушыларда кеңейтуде қандай оқыту әдістері қолданылуда?» деген сұрактарға отандық және шет елдік ғалымдардың методикадағы еңбектеріне сүйене отрып жауап іздедім.
Дипломдық жұмысымның тақырыбы: жалпы білім беретін мектептердегі орта буын сыныптардағы оқушылардың ағылшын тілі лексикасының сөздік қорын кеңейту әдісі.
Дипломдық жұмысымның мақсаты: жалпы білім беретін орта мектептердегі орта буын сыныптарда ағылшын тілі лексикасының сөздік қорын кеңейтудің әдісін көрсету, талдау, оны практикада қолдану.
Дипломдық жұмысымның міндеттері:
- ағылшын тілін оқытудағы лексиканың маңызын анықтау;
- оқушы бойында лексикалық дағдының қалыптасуының маңызын көрсету;
- сөздік қорды кеңейту мақсатында жүргізілетін жаттығулар түрін көрсету;
Дипломдық жұмысым 2 бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлім орта буын сыныптардағы ағылшын тілі лексикасының сөздік қорын кеңейтудің теориялық сипаттамасы деп аталады.
Бұл бөлімде ағылшын тілі лексикасына оқытудың мақсатын, оқушы бойындағы лексикалық дағдының қалыптасуы, жалпы ағылшын тілінің сөздік қорының сипаттамасына тоқталамын. Екінші бөлім орта буын сыныптардағы ағылшын тілі лексикасының сөздік қорын кеңейтудің әдісі деп аталады. Бұл бөлімде лексиканы үйрену мен оның сөйлеу барысында қолданылуы арасындағы байланыс, оқушылардың сөздік қорын кеңейтуге арналған лексикалық жаттығулардың түрлеріне, сөздік қорды кеңейтуге арналған әдістердің ұйымдастырылуы мен өткізілуіне тоқталамын.
Зерттеу жұмысымның объектісі – жалпы білім беретін мектептердегі орта буын сыныптардағы оқушылардың ағылшын тілі лексикасының сөздік қорын кеңейту әдісі.
Зерттеу жұмысының пәні – орта буын сыныптарда ағылшын тілі лексикасының сөздік қорын кеңейту.
Тақырыптың өзектілігі – оқушы бойында лексикалық дағдыны дамыту арқылы сөздік қорларын кеңейтіп, ағылшын тілінде қарым қатынасқа түсу барысында қолдануға үйрету.
І бөлім. Орта буын сыныптардағы ағылшын тілі лексикасының сөздік қорын кеңейтудің теориялық сипаттамасы.
1.1 Ағылшын тілі лексикасының сөздік қорын кеңейтудің мақсаты мен міндеті.
Сөз – тілдің негізгі құралы. Белгілі бір тілде сөйлеп, сол тілді меңгеру үшін оқушыға ең керегі де сөздік қорының мол болуы. Сөздерді үйрену арқылы оқушы сол тілге қатысты түсініктерін қалыптастырады. Ал бұл өз кезегінде сол тілде оқушы ойының дамып, сойлеу әрекетінің қалыптасуына алып келеді.
Қазіргі уақытта жаңашыл қоғам сан түрлі мәселелермен бетпе-бет келіп отыр. Олар әр түрлі мәдениеттердің өзара әсерлесуі мен ғаламдық мәдениеттің түрлілігінің сақталуы. Барлығы да мәдениет қарым-қатынасының дамуының қажет екенін сезініп отыр. Осыған байланысты шетел тілін оқыту мәдениетаралық қарым-қатынасқа дайындық ретінде жүргізілуі қажет. Осы орайда оқушы алдында оқу барысында өзге мәдениет құндылықтарын түсініп оны өзіндік дүниетаным арқылы саралай білу мәселесі тұр.
Көптеген ғалымдардың пікірі бойынша осы қойылған мақсатқа жетудің негізгі құралы болып тілдің лекесикасын меңгеру болып табылады. Өйткені олардың ойынша дәл сол сөздерде мәдениеттің құндылығы мен дәйегі жатыр. Бірақ та қазіргі уақытта оқушы шетел тілін мәдениетаралық байланыста аз қолданады. Ғалымдар мұны мәселенің өзектілігі ретінде қарастырады.
Лексиканы оқытудың негізгі мақсаты қарым-қатынасқа түсу кезінде қолданылатын қатынас-құралының бірліктерін меңгеру, яғни ол белгілі бір ойды, түсінікті тұтас жеткізу үшін қолданылады.
Ғалымдар қазіргі таңдағы лингвистикада тілді әрбірі тілдік белгілердің жинағын сипаттайтын деңгейлер қатарынан тұратын иерархиялық жүйе ретінде қарастырады. Ал лексикалық деңгей сөз, сөз тіркестерін және т.б бірліктерін бір жүйеге біріктіреді.
Тілді қатынас құралы ретінде қарап, оны абстрактілік жағдайдан қолданысқа алып келіп, тілді жүйе ретінде оқу ағылшын тілін сонын ішінде оның лексикасын үйрену барысында өнімді қызмет атқарады.
Дегенменен оқытудың мақсаты ауызша және жазбаша қарым-қатынас түрінің дамуы, яғни ағылшын тілінің лексикасын семантикалық дәлдік негізінде меңгеру, синонимдік қатардың молдығы, оларды орынды қолдана білу осы мақсаттың іске асырылуына сілтеме болып отыр.
Н.И.Гез, М.В.Ляховицкий, А.А.Миролюбов, С.К.Фоломкина, С.Ф.Шатилов «Методика обучения иностранным языкам в средней школе» еңбектерінде лексикалық дағды мен сөздерді қолдана білу тек қана сөздің құрылымдық сипаттамасын көрсетпейді, сонымен қатар тілді меңгеруші білетін жағдаяттық, әлеуметтік, мәтіндік қолданылуын білуді талап етеді деп көрсетіледі.
Олардың ойынша бұдан шығатын қорытынды формалық және функциянальдық қыры болып бір құбылыстын әртүрлі аспектілері есептеледі дейді. Өз еңбектерінде бұл ғалымдар сөйлеу барысында форма функциясыз және керісінше функция формасыз болмайды, яғни әрбір функция өзіндік тілдік формаға ие деп атап көрсетеді. Олардың ойынша біз сондықтан мына мәселені есепке алуымыз қажет, бұл функция мен форма арасында бірмағыналы сәйкестік жоқ, көптеген тілге ортақ нәрсе ол коммуникативтік категория ( мысалы: өтініш, бұйрық т.б) әрбір тілде өзіндік сипатқа ие болады.
Осыған орай Н.И.Гез, М.В.Ляховицкий, А.А.Миролюбов, С.К.Фоломкина, С.Ф.Шатилов «Методика обучения иностранным языкам в средней школе» еңбектерінде лексикалық деңгейі формалық және функциянальдық аспектілердің қатынасындағы мәселе лексикалық бірліктердің фунциянальдық ерекшелігі ретінде және тілдік жүйе немесе тілдегі тілдік жүйесіз қатынас құралы ретінде қолдану мүмкін емес деген қорытындыға келеді.
Орта буын сынып оқушылары лексикалық бірліктің мағынасы мен формасын меңгеріп, оларды әр түрлі жазбаша және ауызша жағдайлардағы қарым-қатынаста қолдана білу қажет, яғни лексикалық бірліктерді естігенде немесе көргенде түсінуге үйрену, сөйлегенде немесе жазғанда осы лексикалық сөздерді дұрыс қолдана білуге дағдылану.
Ағылшын тілін үйренуде лексиканың алатын орны өте зор. Себебі тек сөздер арқылы құбылыстың атын атап, тұтас бір мағынаны береміз.
Тілді білу дегеніміз оның құрылымы мен сөздік қорын меңгеру дегенді білдіреді. Сондықтан да сөздік қор мектепте тілді оқытуда қолданылатын тілдік аспектілерінің бірі болып табылады. Мектепте үйретілген сөздер мен идомалардың оқушылар жадында ұзақ уақыт сақталу ең өзекті жағдай. Себебі мектепте ағылшын тілі сабағына бөлінген сағат санының аздығы және де оқушылар арасында өзара сөйлеп жаттығудың жетіспеуі, мектепте ағылшын тіліне арналған лингофон сыныптарының жоқ болуы болып отыр. Мектепте оқушылардың үйренетін сөздерінің саны оқу бағдарламасы негізінде жүзеге асады. Сонымен қатар арнайы үйрету әдістемесіне де байланысты. Сонғы жүргізілген арнайы үйрету бағдарламаларының тәжірибелерінен оқушылардың үйренген сөздерін есте сақтап және оларды сөйлеу, жазу әрекеттерінде дұрыс қолданатынын көруге болады.
Сөйлеу және жазу әрекеті барысында лексиаклық-мағыналық, лексикалық-тематиакалық тұтастықтарды меңгеру, жаңадан үйренген сөзді өткен тақырыптағы сөздермен байланыстыра білу,сөз тіркестерін таңдап, оларды басқа сөздермен үйлестіру, антонимдік, синонимдік қарама қайшылықтан керекті сөзді таңдау, эквиваленттік ауыстыруды орындау, сөздерді мазмұны және формасы жағынан талдау, сөйлеушінің жеке тұлғалық ерекшелігін ескеру, сөзді тілдік қалыпты ескере отырып әңгімелесу барысында дұрыс қолдана білу қажет.
Тыңдау және оқу әрекеті барысында есту/көру бейнесін семантикамен байланыстыру, ойды ішкі артикуляцияға бағыттауды жеңу,сөздің формасын ақпарраттық белгілері бойынша және дыбысталуы жағынан ұқсастықтарды дифференциалау, ононимдік, синонимдік, антонимдік құбылыстарды дифференциалау, рецептивтік комбинирование механизмін меңгеру,сөзжасам және контекст арқылы сөздің мағынасын ұғу,жаңадан немесе бұрыннан меңгерілген лексикалық материалмен жұмыс жасау кезінде қабылдау мен талдауды қолдана білу қажет.
ҚР-ның Білім және ғылым министірлігінің мектепте шет тілін оқыту бойынша бағдарламасына сәйкес мектептегі 10 – 11 сынып оқушылары ағылшын тілін төмендегі аталатын деңгейде қолдана білуі қажет. Ол:
- ағылшын тіліндегі сөздердің дұрыс дыбысталуы мен ритмикалық-әуендік құрылымдық ерекшелігін;
- мектепте оқытылған лексикалық бірліктердің мағынасын білу. Оған сөздер, сөз тіркестері, сөздердің жасалуын (сөзжасам) білу жатады.
- Оқытылып жатқан елдің мәдениетіне тән пәндік-тақырыптық бағдарламаларды, фразеологиялық сөз тіркестері мен тұрақты сөз тіркестерін, болмыс мәнің білу;
- оқылытын тiлдегi баламасыз лексиканың мәндерiнiң берiлуiнiң әдiстерi;
- оқылытын шет тiлiнiң жүйесiндегі өнiмдi және рецептiлi бірліктердің грамматикалық мәні және оның орыны;
- дағдыларды меңгеру;
- сөйлемнің әр түрлі коммуникативтік түрлерінің ырғақты, дыбыс ырғағына сай айтылуын;
- сөйлеуші мен жазушының ойына сәйкес лексикалық бiрлiктердi қиыстыру және таңдауды;
- пәндік-тақырыптық мазмұндағы көп мәндi және күрделi сөздердiң, антонимдар мен синонимдардың мәндерін айырып тануды;
- сөйлеуші мен жазушының ойына сәйкес шет тіліндегі сөйлемнің грамматикалық дұрыс ресiмделуiн;
- есту және оқу барысында оқытылып отырған шет тілінің грамматикалық құрылымын түсінуді;
- ауызша және жазбаша сөйлеу барысында өзінің лексикалық/грамматикалық қателігін түсініп, түзеуді;
- оқушы әлеуметтік-мәдени құндылықтар мен дағдыларды меңгеру қажет;
- оқылытын тiлдiң елiндегі сыныптастарымен мамандық таңдау жөнінде әңгіме жүргізе алу;
- оқылытын тiлдiң елiнде болған кезде өзіне қажет мағлұматтарды ала алу;
- шет елдегі сыныптастарына өз елі мен оқылытын тiлдiң елi арасындағы мәдени байланыстар жайлы айтып бере алу;
- өз елінің болмысы жайлы шет тілінде айтып беруге қабілетті болу;
- оқушы сөйлеу түрінің барлық деңгейін иелену керек;
- сөзді естіген кезде түсіну;
- сөздің тілдік және мәтіндік мағынасында қолдана білу;
- шет тілінде оқи алу;
- оқыған мәтіннің тұтас мағынасын түсіне алу;
- шет тілінде сөйлей алуды белгілі бір деңгейде меңгеру, яғни қасындағы әңгімелесушіге сұрақ қойып, жауап ала алу; өз ойын жеткізу үшін түрлі тәсілдерді қолдана білу;
- шет тілінде жазу кезінде фразаларды қолдана алу; ойын жеткізу кезінде синонимдарды қолдана алу; оқушы ғылыми-танымдық дағдыны меңгеру қажет; керекті мағлұматты шет тілінде таба білу және оны жариялай алу; анықтамалық материалдарды қолдана алу; жоспар құрап, тілдік құрылымдарды ана тілі мен шет тілінде салыстыра алу; жазба жұмысының дұрыстығын талдай алу; өзінің ғылыми-танымдық жұмысын өзі талдап, өзі бағалай алу;
- оқушы үйренген тілдік, әлеуметтік-мәдени тәжіриебесін күнделікті қолдана білу;
Оқытудың орта деңгейінде оқушы бойында сөйлеудің барлық түрі бойынша негізгі дағды қалыптасады, яғни ол одан әрі дамып, жетілетін болады. Орта буында меңгерген оқушы білімнің беріктігі пен тереңдігі, қабілеті мен дағдысы одан әрі жалғасын табады. Бірақ бұған лексикалық білімнің қалыптасуынсыз жету мүмкін емес.
Зерттеулер бойынша адам жады миға келіп түскен ақпараттың 50% ұмытады екен. Ақпаратты ең әуелі қабылдағанда ұмыту көп болады екен.
Осы жағдайды ескере отрып мұғалім жаңа сөзбен жұмыстың алғашқы баспалдағын лексикалық материалға арналған жаттығуларды көп орындатып, жаңа сөздерді көп қайталатып, оны оқушыларға қайта-қайта айтқызу арқылы дайындау керек.
Жүргізілген жұмыстардың көрсетуі бойынша егер нашар немесе орташа деңгейде оқитын оқушы сабақ бойына жаңа үйретілген лексиканы бірнеше рет қайталамай оны сыныптастарының, мұғалімнің қалай дыбыстағанын естімесе онда оқушы сабақ аяқталғаннан кейін сол күнгі үйретілген лексиканы ұмытып қаларын көрсетеді. Бұл жағдай мұғалімге қажетті жаттығуларды таңдап, лексикалық жұмыстардың дұрыс ұйымдастырылуын қадағалау қажет екендігін көрсетіп отыр.
Сондықтан оқушылардың жаңа сөздермен танысуы және оларды есте сақтап қалуы үлкен жұмыс боп есептеледі.
Шет тілін оқытудағы әдіснамадағы ең өзекті мәселелердің біріне лексикалық талдау жатады. Дұрыс құралған сөздік оқытушыға көмекші құрал болатыны сөзсіз. Лексикалық минимум мектеп оқулықтарының ғылыми негізде құрылуға негіз болады.
Лексикалық таңдау көптеген шет тілі сөздері арасынан, фразеологиялық сөзтіркестерінен ең әуелі алға қойылған мақсатқа қажетті сөздер таңдап алынады. Орта мектептерде шамамен 1500 сөздік бірліктерді оқу мүмкін екенін ескерсек лексикалық таңдау үлкен ғылыми мәселе болып табылып, таңдау әдістерін қажет етеді.
Тілдің сөздік құрамына оқуыту мақсатында талдау жасағанда әдіснамашылар сөйлеу қызметінің кейбір ерекшеліктерін түсіндіретін лексиканың функцияналдық біркелкі еместігін көреді. Олар тұтас бір процес боп саналатын сөйлеу әрекеті барысында өзара байланысты, бірақ сонымен қатар сөйлеу әрекетінде өзгеше жақтары бар екі құбылыс бар екендігін атайды. Олар: өзгенің сөйлегенін түсіну және өз ойын білдіру. Осы екі құбылыстың жүруі көлемі мен құрамы әр түрлі лексикалық материалдарды қолдану арқылы іске асады деп есептейді.
Әрбір адам өзі сөйлеу әрекетінде қолданбайтын, бірақ түсінетін сөздердің көп бөлігін біледі. Бұл сөздер сөздік қордың белсенді емес тобына жатады.
Сөздің азғантай ғана бір бөлігін адам үнемі қолдануы мүмкін. Бұл сөздік қордың белсенді тобын құрайды.
Сөздік қордың белсенді емес тобын құрайтын сөздер біздің жадымызда сол сөзді естігенде немес оқығанда пайда болады. Біз оның мағынасын көбіне болжау арқылы да біліп жатамыз. Ал белсенді тобын құрайтын сөздер үнемі қолданыста болғандықтан біз оны жетік меңгергенбіз және ол үнемі сөйлеу әрекетінде қолдануға икемді боп келеді.
Белсенді және белсенді емес сөздік топтары ана тілінде адамның танымдық, мәдени деңгейіне, оның мамандығы мен қызығушылығына байланысты анықталады.
Қазіргі тандағы мектепте ағылшын тілін оқытуда тілдік материалдың көлемі әрбір сөйлеу әрекетінің негізін меңгеруге жеткілікті.
Қазіргі әдіснамашылар тілдегі лексикаға оқытудың мазмұны боп лексикалық минимумды білуді қарастырады. Оқыту барысында жүретін лексиканы тандаудың себебі боп лексиканы құрайтын көптеген сөздердің, тұрақты сөз тіркестерінің ішінен оқытылуға керекті сөздерді таңдап алу болып есептелед деп ойлайды. Таңдап алынған лексика оқушының сөйлеу қабілеті мен дағдысын дамытуы тиістігін атап айтады.
Олар лексиканы үйрету барысында сөздікпен жұмыс жүргізілетнін айтады. Негізгі оқу материалы боп мәтін мен диалог саналады деп есептейді. Лексикалық кордың кеңеюі жаңа сөздерді үйрену, сол сөздерден сойлем құрау, түрлі лексикалық жаттығуларды орындау (сөздердің синонимдерін, антонимдерін табу, сөйлемді қайта құру, сөздерді қолдану арқылы сұрақтарға жауап беру т.б ) арқылы жүзеге асатынын көрсетеді.
Шет тіліне оқыту методикасында көп талқыланатын мәселердің бірі лексикалық тандау. Дұрыс құрылған лексикалық сөздік мұғалімге оқыту процессінде үлкен көп көмек береді. Лексикалық тандаудың негізгі мақсаты көптеген ағылшын шет тілінің сөздері мен сөз тіркестері ішінен мектепте оқытылуға тиіс немесе оқушы білуге тиіс сөздер мен сөз тіркестерін іріктеп алу болып есептеледі. Осыған байланысты ғылыми мақалаларда мынадай мысал көрсетіледі, яғни “Webster’s New International Dictionary” деп аталатын ағылшын тілі сөздігінде жарты миллионнна астам сөз енгізілген, ал «Словарь наиболее употребительных слов» сөздігінде жарты мыңдай сөз енгізілген. Ал мектепте оқытуға берілетін сағат санын ескерсек тек қана 1500 ...