Тарих | Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов бастаған көтеріліс

Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов
бастаған көтеріліс

Қазақ халқының ұлт-азаттық күресінде Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісовтың қолбасшылығымен болған көтеріліс маңызды орын алады. 1801 ж. Еділ мен Жайық өзендері аралығына Бөкей хан басқарған 5 мың қазақ шаруашылықтары қоныс аударды. Мұның өзі ішкі (Бөкей) орданың құрылуына бастапқы негіз болды. 30-жылдардың аяғында-ақ оны 20 мыңдай шаруашылық пен 80 мың адам жайлады. Бірақ жер мен жайылымдар біркелкі бөлінбеді. Қысқа мерзім ішінде жердің үштен екі бөлігі қазақ феодалдары мен орыс помещиктері Юсупов пен Безбородконың жеке меншіктік иелігіне өтті. Жәңгір хан өзіне 400 мың десятина жерді бекітіп алды. Бұл істе, әсіресе ханның сұлтандық атағы жоқ туысы Қарауылқожа Бабажанов көп нәрсеге қол жеткізіп үлгерді. Помещиктерден жалға алған жерлерінің құны үшін олармен есеп айырысқаннан кейін сол жерлеріне малын жаюға өзі рұқсат еткен қазақ ауылдарынан арендалық ақыны өз қалауынша ала бастады, ханға жақындығын пайдаланып, олардан штрафтар, әр түрлі салықтар жинап отырды.
Оралдың әскери мекемесі Үлкен және Кіші Өзен бойындағы, Қамыс — Самар көлі төңірегіндегі жерлерді қазақтардың пайдалануына алып қойды. Жерге байланысты өткір дағдарысқа басқа да маңызы зор жағдайлар келіп қосылды: патша үкіметі Ішкі Орда мен Кіші жүзді басқаруды өздерінің мүдделеріне қарай бейімдеп жатты. Дистанциялар (аралық басқару жүйесі) құрылып, дистан¬ция бастығы қызметі енгізілді.
Жайық өзені бойындағы жерлерді Орал казактары әскері иемденді. Қазақтарға осы өзеннен өтуге және казактардың жағалаудағы белдеулеріне көшіп келулеріне қатаң тиым салынды.
Ішкі Ордадағы қимылдардың алғашқы толқыны 1827—1829 жж. өтті. Қазақ ауылдары Жайықтың сыртына орала бастады. Старши¬на Серкеш Жақсыбаев Орал әскерлерінің атаманы Бородинге мұны былайша түсіндірді: «Жайық сыртына өтудің себебі төзгісіз шығындар мен ханның тарапынан жасалған қысымдар болды; халықтан ауыр салықтар жылына бірнеше рет ешбір әділеттікпен және салық төлеушілердің жағдайымен шамаласпайтын мөлшерде жиналады. Жер дағдарысының күшеюі, салықтық езгі, жерді әр түрлі себеппен кесіп алу, феодалдық талас-тартыс 1836 ж. көтеріліске алып келді. Оны Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов батырлар басқарды.
Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісовтың екеуі де беріш руының жайық бөлігінен еді. Е. П. Ковалевский Исатай жөнінде: оның «есімі барлық жерде» Еділден Жайыққа дейінгі қазақтар мен орыстар арасында «дүрілдеп тұрды» деп жазды.
Исатай 1791 ж. туды. Оның жігіт болып қалыптасуына нағашысы Жабай Бегалин зор ықпал жасады. 1808 ж. Исатайдың руы Ішкі Ордаға көшті: 21 жасында ол Жайық бөлігінің ағамандығына тағайындалды, далалық өмірдің, рулық — қарым-қатынастардың және әкімшілік қызметтің дағдыларына үйренді.
Исатай Таймановтың ең жақын серігі ақын Махамбет Өтемісов болды. Оны анасы Қосуан тәрбиеледі. Ол татар және орыс тілдерін білді. Хиуада болды. Орынборда тұрды. М. Өтемісов орыс жазушысы әрі этнограф В. И. Дальмен таныс болды. Сол жылдары ол Орынбор генерал-губернаторы жанында ерекше тапсырманы орындайтын шенеуніктік қызмет атқарған еді. М. Өтемісов Ішкі Ордада және Орынборда қызмет істеген оқымысты-жиһангез Г. С Карелинмен де тығыз қарым-қатынаста болды.
1836 ж. ақпанында қазақ халқының Жәңгір ханға қарсы ашық күресі басталды. Бұған Исатай Таймановтың хан ордасына шақыртылуы себеп болды. Ол оған барудан бас тартты, өз ауылдарын қыстаулардан түсіріп, көтерілісшілердің үлкен қосынын жинады. 1836 ж. 4 сәуірде Манаш қыстауына ханның Қарауылқожа Бабажанов бастаған жасағы келді. Көтеріліске шыққандардың қосынынан И. Тайманов бастаған 200-ге жуық қаруланған жігіттер келіп жетті. Оның қолында туы болды. Жанында серіктері М. Өтемісов, Ө. Төлегенов, Т. Усин, Ө. Ұсынов және басқалар тұрды. Қантөгіс болмауы үшін И. Тайманов істің барысын жекпе-жекпен шешуді ұсынды. Бірақ Қарауылқожа Бабажанов та, оның төңірегіндегі басқалар да бұл шақыруды қабыл алмады. Бір апта бойы қарсыласып тұрғаннан кейін Исатай Тайманов жауап күтуден бас тартты. Көтерілісшілер жасағы өз қосынына қайтып оралды. Исатай Таймановтың көтеріліс жетекшісі ретіндегі есімі әр түрлі рулар ауылдарында әйгілі бола түсті.
Сондықтан хан мен оның төңірегіндегілер өсек-аяңға жүгінді. Барымта кезінде бақташы шалды біреу өлтіріп кеткен еді. Хан ұйымдастырған тергеу оның өлтірілуіне Исатай мен соның серіктерінің қатысты болғанын дәлелдеуге тырысты.
Исатай Тайманов Қарауылқожаның Жәңгір ханның келісімімен әрекет жасағанын жақсы түсінді, бірақ сонда да шығыс әдептілігінің барлық ережелерін сақтады. Қарауылқожының үстінен ханға шағым түсірмек болды.
1836 және 1837 жж. шағым мен ұжымдық өтінішті Исатай Тай-манов шаруалар алдында Жәңгір мен оның төңірегіндегілердің саясатын әшкерелеу үшін пайдаланды. Шағым-өтінішті беруге көп адам қоса еріп жүрді. 1836 ж. осындай шеруге адамдар көп қатысты. Жәңгір хан мазасызданып қалды: шерудің алдынан шығуға бір топ өкілдерін жіберді. Талубай мекенінде адамдардың көп жиналып тұрған кезінде Исатай шағым-өтініштерін тілхат жаздырып алу арқылы берді. Ханның атынан барлық мәселелер 12 күн ішінде қаралатын болады деген уәде жасалды, алайда ешнәрсе де істелмеді. Исатай Таймановтың бұл әдісі өзін ақтады: шаруалар көзі алдында хан масқара етілді. Шекаралық комиссия бұл жөнінде былай деп жеткізді: «Бұл тобыр жолда келе жатқан кезде және ол жөнінде хан біле салысымен сол заматта әмір беріп, бастықтарын мазаламай, өзінің дарынсыздық әдістерімен әлгіні жойып жіберді. Хан бұл жолы Таймановтың әрекеті тоқтады деп ойлағанымен, ол өзінің сыбайласы Махамбет Өтемісов екеуі бір рет қарулы жиын ұйымдастырудың соншалықты әдепсіздік үлгісін көрсетіп, халық арасында мүмкін бұдан да гөрі тынышсыздық тудыратын және болашақ уақытта ниеті жаман ой-пікірлерін таратуларын қоймайды деп есептейді».
Күзге қарай Исатай Тайманов әр түрлі рулардың ауылдарын аралап, оларды көшіп-қону үшін Орал қазақтары әскерінің жерін алуға, Жайыққа таман өтуге, яғни казактар мен байлардың жерлерін қайтадан бөліске салуға шақырды. Алыс-жақынды жерлерден ең әр түрлі мәселелер бойынша Исатай Таймановпен ақылдасушылар көбейді. Оның нақты билік беделі арта түсті: ол Кәспи маңайындағы елді мекендерді басқарды, әр түрлі әкімшілік мәселелерін шешіп отырды. Көтерілісшілер ханның жіберген барымташыларын табысты тойтарумен болды. Бірде хан төңірегіндегілердің бір өкілі Б. Құдайбергенов би көтерілісшілерді қолдаушы шеркеш бөлігі қазақтарына шабуыл ұйымдастырғанда оған бірден 270 адамнан тұратын жасақ жіберіліп, олар бидің үйі мен оның ауылының тас-талқанын шығарды. Дәл осы кезеңде Шөкин сұлтан көтерілісшілердің ауданын республика деп атады.
1837 ж. басында көтерісшілерге байбақты руының ықпалды ағаманы Жүніс Жантөлин келіп қосылды. Көтерілісшілердің әрекет жасайтын шекаралары кеңейе түсті. Тілеуіл руының ауылдары да көтерілісшілер жағына шықты.
Осындай жағдайда Шекаралық комиссия Исатай Таймановты ұстап алып, сотқа беруді тапсырды. Сол уақытта Исатай Тайманов генерал-губернатор В. А. Перовскийге сөз салды. Өзінің оған жолдаған хатында ол былай деп жазды: «Біздің өтініштеріміз бен шағымдарымызды ешкім қабылдамайды, біздің дүние-мүлкімізді тартып алуда, сондықтан біз тақсыр императорға шын бағынғандығымыз жөнінде ант қабылдағанымызға қарамастан, дәл бір шетелдіктер тәрізді бәрінен де қорқамыз. Бірақ Мәртебелі Сіз осындағы негізгі бастық болғандықтан да мен Сіздің құзырыңызға осы жәйттерді жеткізіп, сізден біздің қайыршылықты жағдайымыздың байыбына барып, шағымдарымыз бойынша бүкілхалықтық зерттеу жүргізетін шыншыл шенеуніктеріңізді бізге командировкаға жіберсеңіз деп сұрауды жөн көрдім. Біз, әсіресе біздің шағымдарымызды подпол¬ковник Даль мырза зерттеп тескергенін қалар едік.
1837 ж. жазы мен күзінде көтерілісшілердің ірі байлардың ауылдарына белсенді шабуылдары басталды. 16 қыркүйекте көтерілісшілердің 200-ге жуық адамнан құралған жасағы Қарауылқожа Бабажановтың ауылдарын тас-талқан етті. Бабажановтың хабарлағанындай «барлық жерде жекелеп мылтықпен атты, найзамен түйреді және қылыштарымен шапты» 50 адам, соның ішінде К. Арысланов пен С. Акмұрзин сұлтандар тұтқынға алынды.
Көтерілісшілердің үлкен күші бірте-бірте Хан ордасына жақындай түсті. Жол бойы олар хан шенеуніктері мен ақсүйектердің ауылдарынан өтіп, малдарын айдап әкетті, олардың жайылымдарын тартып алды. 22 қыркүйекте адай атаманы Н. Шонтиевтің жылқы үйірі мен қойларын айдап әкетті; 26 қыркүйекте ыстық ағаманы В. Анфугузиннің ауылын талқандап, бірнеше үйір жылқысын айдап әкетті, мүліктерінің бір бөлігін тиеп алып кетті.
7-қазанда Исатай Таймановтың басшылығымен көтерілісшілер жасағы ханның жоғары мәртебелі адамы Шәкі Нұралихановтың ауылына шабуыл жасауға ниеттенді. Жаңғір ханның атына жолдаған ұжымдық рапортында Шәкі Нұралиханов сұлтан, Жәнібек Бекшәлиев және басқалар сол күні: Исатай Тайманов «енді өзінің қуаттылығымен бұрынғысынан бетер мақтанады, сондықтан малды айдап әкетуі енді бұрынғыдан да жиірек болып жүр және ол, Тайманов Глиняный форпосында қоныс тепкен біздің ауылдарымызға шабуыл жасамақ ниетте, сол себепті біз қазір тиісті......