Экономика | Жер заңдылығы және жер салығын төлеу тәртібі

Кіріспе
Барлық деңгейдегі – мемлекеттік, республикалық, жергілікті бюджеттердің қаржылық қамтамасыз етуілуі мемлекеттің әр түрлі кірістері есебінен жүргізіледі. Мемлекеттің кірістерінің негізгі түрі болып бізге белгілідей салықтар табылады, өйткені олар мемлекеттік қазынаға түсетін ақша қаражаттарының көп бөлігін құрайды. Нарық экономикасының барлық елдерінде салық бюджеттің кіріс бөлігінің негізгі қайнар көзі болып табылады. Осыған қоса олар экономикаға мемлекеттің әсер етуші тұтқасы
ретінде болады.
Әлемнің кез-келген мемлекеті көп салық алуға мүдделі, бірақ әр қайсысы тепе-теңдікті қадағалайды, және көп табатын мемлекет бай емес, дұрыс есептейтін мемлекет бай болып саналады.
Кез – келген мемлекеттің нарықтық дамуы салық саясатын әсіресе экономиканың жағымсыз реттеушісі ретінде кеңінен пайдалануды болжайды. Нарыққа көшу жағдайында экономикалық реформалардың негізгі міндеттерінің бірі- әр деңгейдегі бюджеттің ұлғаюы мен жекелеген субъектілердің ықпал етуі және экономикалық жалпы дамуы мәселелерін шешуге мүмкіндік беретін тиімді салық механизмін қалыптастыру.
Салықтар өздеріне тән ерекше әдістерімен әсер етуді іске асырады. Мемлекет салық мөлшерлемелерін көтеріп, жеңілдіктерді тарылтып болашағы жоқ өндірістердің қызметін шектей алады.
Ал ынталандыруды мысалы: « кері немесе кері қаржыландыру» деп шартты атауға болатын әдісті пайдалану арқылы жүзеге асыруға болады. Оның мәні салық төлеуші қосымша қаржы ресурстарын сырттан емес, өз меншік табысынан және қаржыларынан алуында.
Қазақстан Республикасының салық саясатын салықтық реттеудің құралы ретінде пайдалану барған сайын ашық саяси және әлеуметтік сипатқа ие болуда. Оның дұрыс және тиімді қызмет етуінен тек экономикалық сипаттағы мәселелер ғана емес, сонымен қатар азаматтардың тыныштықтарының сақталуы, саяси тұрақтылық , мемлекеттің егемендігі мен тәуелсіздігінің нығаюы да тәуелді болады.
Салық реформаларын республика халқының тұрмысын жақсарту перспективалары әсіресе халықтың әлеуметік әлсіз топтарына нарыққа көшу кезеңі кезіндегі қиындықтармен байланысқандай болмасын қақтығыстарды жоятын жағдай жасаумен байланысты.
Мемлеекттің тіршілік етуі оның бюджетерінің кіріс бөлігіне салықтар мен алымдар ретінде түсетін ақша қаражаттарынсыз мүмкін емес. Салық төлеушілер үшін оларды төлеу жауапкершілік қана емес, сонымен қатар ол- қажеттілік. Салық төлеушілер есебінен мемлекет аппараты және оның құрылымы қамтамасыз етіледі, өз кезегінде сол мемлеект өздерінің салық төлеушілерн- мемлеект азаматтарын өркениетті қоғамда белгіленген тәртіп сақтау бойынша көптеген шараларды іске асыру мен қорғауды іске асырады. Қоғамның және мемлекеттің дұрыс қызмет етуіне қажет дін, ғылым, медицина, тәртіп сақтау мен басқа көптеген қызметтер мемлекеттің салық түрінде алатын қаржылары есебінен қаржыландырылады. Нарықтық экономика жағдайында қоғамда болатын әлеуметтік және экономикалық процестерге ықпал ету құралы ретінде мемлеект оларды пайдаланады. Салық туралы неғұрлым көп білу керек, өйткені олармен адам өмірі үзіліссіз байланыста болады. Салықтың шауашылық субъектілері мен жұмыс істеуші халықтардың алғашқы табыстарын мемлекеттің пайдасына объективті қажет екені білімді және заңға бағынушы қоғам мүшесіне ешқандай күмән туғызбайды. Мемлекетке жиналатын қаржылар оның өзінің қызметерін іске асыруға қажет, салықтарды жоюды талап ету қоғамды жоюды талап етуді білдірер еді.
Халықтың меншігіне салынатын салықтар жергілікті, тура нақты салықтарға жатады. Халықтан алынатын салықтарды оқу бізге азаматтарға салық салу салыстырмалы теңеледі деген тұжырым жасауға мүмкіндік береді.
Олардың біріншісі- әрбір азаматың мемлекеті көтеруге өз табыстарының бөлігін беруге міндетті түрде қатысуы, екіншісі- мемлекеттің халықты белгіленген «бөлінбейтін құндылықтарымен» қамтамасыз етуі. Бұл әдіс тепе-теңдіктің мемлекет тарапынан бұзылуы, азаматтардың салық төлеуге тілегін және өз табыстарын жасыруға алып келеді. Мемлекет өз төлеушілерін қорғауы керек, өйткені оларды ешкіммен ауыстыруға болмайды. Басқаша айтқанда төлеушіні төлеу қабілетінен айыруға болмайды. Мемлеект пен азаматардың арасындағы салық қатынастарында философиялық бірлік заңымен қарым- қатынастар күресі едәуір айқын көрінеді.
Сондықтан мемлеект фикалды қажеттіліктерді қанағатандыру мақсатындағы әрекеттерді міндеті түрде олардың әлеуметтік салдарының болмауына талдау жасауы қажет.
Халықтан алынатын салық ставкаларын көтеру бюджеттің табысын тек бір салық кезеңіне ғана өсіреді, өйткені келесіден оларды төлеу базасы күрт қысқаруы мүмкін. Салықтарды төмендету болса халықтың табысының өсуін ынталандырады, тұтынудуң көбейюіне, тауарлар мен қызметтер өндірісінің өсуіне, және одан кейін барлық салық түсімдерінң ұлғаюына алып келеді.
Тақырыптың маңыздылығы . Жер және жер ресурстары экономикада өз мағынасы бойынша терең тамыр мен үлкен мәнге ие.
Жер кез- келген мемлекеттің негізгі байлығы, ал Қазақстан Республикасы жағдайында ол ерекше орын алады. Жерді ақысыз пайдалану оның ауыл шаруашылығында, өнеркәсіп пен құрылыста тиімсіз пайдаланудың бірден бір себебі болуда.
Тек осындай жерді жапай тиімсіз пайдалану, тасталынған және пайдаланылмай тұрған жерлер бар жағдайында ғана жерді шаруа қожалықтарына, жеке аула, бау- бақша немесе егістіктерге аламын деушілерге жердің жасанды жетіспеуі жағдайы туады, ал осы керек емес құрылыс, қора- қопсылар қала шеңберінде болғанда, ерекше құнды, құнарлы жерлерді алып жатуы мүмкін.
Осылайша бұл тақырыптың маңыздылығы өндірістің үш сирек факторларының бірі ретінде қарастыруға негізделеді.
Осыған қоса оған төлем немесе оны меншікке беру бұл тек жалғыз бір құқықтық жүйеміздің осалдығын ғана білдірмейді. Сондықтан бұл мәселені тәжірибе жүзінде салық заңдылығы тұрғысынан қарастыру қызықты болып отыр.
Жер ауыл шаруашылығында негізгі өндіріс құралы. Онсыз азақ-түлік пен шикізат ресурстарын өндіру процесі саласын жүргізу мүмкін емес. Осылайша ол қоғамның материалдық құндылықтарының негізгі көздерінің
бірі ретінде көрінеді.
Жер салығының ауыл шаруашылығында негізгі мәні ретінде болуы, оның тікелей өндіріс құралы ретінде пайдалануымен байланысты, басқа салаларда ол тек экономикалық белсенділік болып жатқан кеңістік ретінде ғана болады.
Жерге салық салу мәселесінің әр түрлі жақтарын қарастыру оның рента теориясындағы айырмашылығында, өйткені жер салығы теориясының негізгі жер рентасы болып табылады. Сондықтан қазіргі Қазақстан Республикасында жерге салық салу мәселелері ең алдымен оның теориялық әзірлемелерімен байланысты. Өзімізге белгілі болатындай жер – ол кәсіпкерлер, мемлекет, ірі фирмаларға тапшы өндірістік факторы және одан жалпы экономиканың әр адамның әлемдік және ұлтық экономикада көруі тәуелді болатын өндіріс факторы.
Егер жер өндіріс факторы ретінде пайдаланылмаса онда қайта өндіру кестесі және осы арқылы өмір сүретін экономика өз қызметін тоқтатады. Міне, не үшін бізге жерді тиімді пайдаланып, оны қорғап және оны пайдаланғаны үшін ақы алу керек. Жерге төлемнің тәртібі қандай екенін осы жұмыста қарастыру керек.
Бұл жұмыстың мақсаты- жалпы жер салығының мәні, оның ішінде заңды тұлғаларға салынатын жер салығының жергілікті бюджеті қалыптастырудағы маңызы мен рөлін кеңінен қарастыру, осыған қоса оның теория және тәжірибе жүзіндегі дамуын бөліп айту.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей мәселелрді қарастырып өтеміз:
1. Жерге салық салудың пайда болуы мен Қазақстан және жақын шетелдердегі қазіргі жағдайы.
2. Жер салығының нормативті, құқықтық базасы.
3. Жерге салық салудың мәселелері мен оларды жетілдіру жолдары.

1 - ТАРАУ: ЖЕР ЗАҢДЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ЖЕР САЛЫҒЫН ТӨЛЕУ ТӘРТІБІ
1.1 Салық салудың тарихи дамуы
Салықтар адамзаттың пайда болуынан бері дамып, өсіп келеді. Олардың пайда болуы ең бірінші қоғамдық қажеттіліктермен байланыста болды. Салық жүйесі мемлекетпен бірге дамып келеді. Мемлекеттік ұйымдардың алғашқы сатыларында салық салудың түрі болып құрбандық шалу табылды. Ол әр кезде еркін бастамада болмады. Құрбандық шалу жазылмаған заң болды. Сонымен қатар жердегі өсетін өсімдіктер, ағаштар, жемістер, мал-жай осылардың барлығынан десятина (оброк- барлық табыстардың 10% көлемінде) салығы салынды.
Мемлекеттің дамуымен қатар «святая десятина» пайда болды. Ол билігі бар князьдар пайдасына шіркеулікпен қатар алынып отырды. Осы тәжірибе әр түрлі елдерде көптеген жылдар бойы жүзеге асырылды: Ежелгі Мысыр мен Ортағасырлық Еуропаға шейін. Осылайша б.з.д. Ежелгі Грецияда 7-6 ғасырларда мемлекеттің негізін қалаған шонжар өкілдері барлық табыстарға 1/10 немесе 1/20 көлемінде салықтарды енгізген. Бұл мемлекетке жалданушы әскерді асырауға кеткен шығындарын жабуға және оны шоғырландыруға, қала-мемлекеттердің айналасына бекіністер, жолдар, су құбырларын, храмдар салуға, мереке өткізуге, кедейлерді азқ- түлікпен, ақшамен жабдықтауға және басқа да қоғамдық мақсаттарға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ Ежелгі әлемде салық салуға едәуір басым қарама-қарсы әрекеттер де болды. Мысалы: Афинада бостандығы бар адамдар салық төлеуге міндетті еместігімен ерекшеленеді деп есептеген. Өзі еркімен құрбандық шалу ол өзіне бөлек. Бірақ ірі шығындар алда тұрғанда кеңес немесе қалалық халық жиналысы табыстардан пайыздық төлемдерін белгілеген.
Қазіргі заманғы мемлекеттердің көптеген жақтарының қайнар көзі Ежелгі Римнен бастау алады. Сондағы салық жүйесіне шолу жасап көрелік. Алғашқы уақытта барлық мемлекет Рим қаласынан және оған қосылатын қосымша жерлерден тұрды. Бейбітшілік кезінде салықтар болмады. Мемлекет пен қаланы басқаруға кететін шығындар минималды болды, өйткені сайланған магистраттар өз міндеттерінқайтарусыз атқарды, кейде олар тіпті өз қаражаттарын да мемлекет ісіне арнап отырды, ал ол өз кезегінде олардың атағын көтерді. Шығындардың негізгі бөлігін қоғамдық ғимараттар салу қарады. Мұндай шығындарды әдете қоғамдық жерлерді жалға беру арқылы жауып отырды. Бірақ соғыс қимылдары кезінде Рим азаматтарына өз жетістіктеріне қарай салық салынды. Б.з.д. 5-3 ғасырларда Рим мемлекеті өсіп өркендеді, жаңа қала-колониялар жауланып алынды немесе қаланды. Колонияларда коммуналды (жергілікті) салықтар мен борыштар енгізілді. Римдегі сияқты олардың көлемі азаматтардың жағдайларының мөлшеріне байланысты болды.
Салық сомаларын анықтау әр бес жылда бір рет болып отырды. Римнің сыртында тұратын Рим азаматары мемлекетік пен қоса жергілікті салықтарды да төлеуге мәжбүр болды. Жеңіспен аяқталған соғыстардан кейін салықтар төмендетілді, кейде мемлекеттік салық мүлдем алынып тасталынды. Қажетті шығындар жаулап алынған жерлердің контрибуциясымен қамтамасыз етілді. Комуналдық салықтар болса Римнен тыс жерлерде тұратындардан әрқашан алынып отырды.
Мемлекет өмірлік қызметтің әр саласында қоғамның мүдделерін мәнерлей келе сәйкесінше – экономикалық, әлеуметік, экологиялық, демографиялық және басқа да саясаттарды жасап шығарып, жүзеге асырды. Мұны жүргізуде әлеуметтік – экономикалық процестерді мемлекеттік реттеудің өзара әсер ету құралының объектісі мен субъектісі ретінде қаржы-несиелік және баға механизмі қолданылады.
Қаржылық – ббюджеттік жүйе өзіне бюджеттің және тбюджеттен тыс қаржылардың мемлекеттің қаржылық қалыптасуымен пайдалануы бойынша қатынастарын кіргізеді. Ол мемлекеттің әлеуметтік, экономикалық, қорғаныс және тағы басқа функцияларын тиімді жүргізуін қамтамасыз етуге міндетті. Қаржылық-бюджеттік жүйенің негізгі «қан тамыры» болып салықтар табылды.
Осылайша салықтар тауар өндірісін, қоғамдық тапшылыққа бөлінген, әскер, және басқа да қажеттіліктерге қаржылар керек болатын мемлекеттің пайда болуымен бірге дүниеге келді. «Салықтарда мемлекеттің экономикалық іс-әрекеті көрсетілген», - деп К.Маркс айтып кеткен.
Капиталистік қатынастардың қалыптасуы мен даму кезеңіндегі салықтардың маңызы өсе түсті: Жаңа территорияларды алуға – дайын өнімді өткізу мен шикізат нарығын қамтамасыз ететін әскер мен флот үшін қазынаға қосымша қаражаттар керек болды. Осы тұрғыда салықтар қажет қаржының негізгі бөлігін құрады.
Сексенінші жылдардың аяғына таман басталған нарықтық қатынастарға көшу экономиканың барлық салаларына , соның ішінде салық жүйесіне де өзгертулер алып келді. Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде елдегі салық жүйесінің трансформациясы 3 бағытта жүргізілді: тікелей, жанама салықтар енгізілді және әр түрлі қорларға қосымша салымдар мен төлемдер жүйесі құрылды. Экономикалық қатынастардағы қайта бағытталу едәуір басым құнды қайта бөлудің нормаларынан салықтарға көшуге алып келді. Бұл жағдайда салық менеджметінің маңыздылығы өсті, өйткені одан экономикалық субъектілердің коммерциялық қызметтері мен өндірушілердің қаржылық тұрақтылығы және осыған сәйкес мемлекетің хал-ахуалы байланысты болды. Сонымен қатар нақты негіздік қағидалардың болмауы көптеген салықтар мен алымдардың пайда болуына алып келді, бұларды енгізу салық жүйесінде қайшылықтар туғызған заң актілеріне негізделді. Бұл кейін ҚР-ның және басқа да ТМД елдерінің өз ұлттық жүйелерін құруға негіз болған 1991 жылдың 1 қаңтарынан КСРО «Кәсіпорындар, бірлестіктер және ұйымдардан алынатын салықтар туралы» заңын енгізуге шарт болды.
Біріккен мемлекеттердің тарауынан кейінгі нарықтық байланыстардың үзілуі: өндірістік-шараушылық қызметің шикізаттық бағытта қызмет еткен республикалардың барлық кәсіпорындарының өндірістік құлдырауына; банкрот болған, тоқтап қалған кәсіпорындардың көбеюіне; қарқынды инфляция себепкер болды.
Бұл елдің әлеуметтік –экономикалық дамуына шарт болатын қалыптасуларға түрткі болды. Республика алдында: меншік түрінің көп түрлілігінің қалыптасуы, мемлекеттің және экономика субектілерінің, азаматтар мен кәсіпорындар арасындағы құқық пен жауапкершіліктің бөлінуі, тұрақты әлеуметтік бағытталған экономика құру сияқты мәселелер тұрды. Осы мәселелерді шешу Қазақстандық салық жүйесін қалыптастырудың кординалды шарты болы. Ал оларды шешу субъективті себептермен қиындатылды, яғни нарық жағдайында қызмет салық жүйесін құрауға қандай болмасын тәжірибенің, экономика субъектілерінен мемлекет қазынасына ағатын қаржыларды ұйымдастыратын және теоретика - әдістемелік, тәжірибелік мәселелерді шешетін мамандандырылған кадрлардың жоқтығы.
Бұл мәселелерді шешу салықтық менеджметтің экономикаға мемлекеттің араласуынң мақсаты мен дәрежесін мемлекеттік салықтардың саясатының дұрыс шешім және негіз болатын стратегиясымен байланысты сәйкесінше мұндай жағдайда салық жүйесінің стратегиялық мақсаты салық салу субъектілерінің капиталдандырылған құндарын өсіруді ынталандыру жолымен бюджетің кіріс бөлігін максималдау болады. Осы мақсатқа жету үшін:
- қаржы көздерін анықтау
- салық салу базасын кеңейту
- бюджет қаржыларын пайдалану мен салық салу базасын жасау қажет
Бірінші бағыт шегінде қайдан және қай мөлшерде құралдарды алу мен көздердің дұрыс құрылымы қайдан болуы керек екендігі анықталады.
Екінші және үшінші бағытарда бір-бірімен байланысты және өндіріс қатынастарының дамуына тәуелді болады.

1.2 Жер салығының экономикалық маңызы
Мемлекеттің қоғамдық пайдасына Жалпы Ішкі Өнімнің (ЖІӨ) белгіленген жарғы түрінде алуы салықтың мәнін құрайды.
Жарналарды ЖІӨ-нің негізгі қатысушылары іске асырады:
1. Материалды және материалды емес құндылықтарды өз еңбегін өндіретін және осыдан белгілі табыс алатын жұмыскерлер.
2. Кәсіпкерлік салада қызмет ететін шаруашылық субъектілері, капитал иелері.
Салық жарналары , алымдар, баждар және басқа да төлемдерден мемлекеттің қаржы ресурстары қалыптасады. Салықтардың экономикалық мазмұны, бір жағынан шаруашылық субъектілер мен азаматтардың, екінші жағынан мемлекеттік қаржыларының қалыптасуы бойынша мемлекетпен өзара қатынасында.
Салықтар дауды түрде белгіленген мөлшерлеме бойынша азаматтар мен шаруашылық субъектілерін мемлекет алатын міндетті алымдар. Мемлекет пайда болғаннан бері салықтар экономикалық қатынастардың қажетті звеносы болып табылады. Мемлекеттің құрылым түрлерінің дамуы мен өзгеруі ылғи да салық жүйесінде жаңартуларға алғышарт болады. Қазіргі өркениетті қоғамда салықтар – мемлекеттік табыстардың негізгі түрі болып табылады. Бұл өте - мөте қаржылық функциясынан басқа салық механизмі қоғамдық өндіріске, оның динамикасы мен құрылымына, Ғылыми Техникалық Прогресстің жағдайына мемлекеттің әсер етуі үшін де пайдаланылады.
Енді осы салықтардың ішіндегі жер салығына тоқталайық.
Жер салығы – жер рентасы төлемдерінің бір түрі 18-ғасырдың аяғы мен 19-ғасыр бойы дамып келе жатқан саяси экономияның өкілдері жер меншігі уақыт өте табыс әкеле алатыны мүмкін болса, онда ол жалпы мемлекеттің байлықтарының негізі болып табылады деп тұжырымдаған. Елді басқару үшін керек мемлекеттік табыстар осы байлық көзіне салық салу жолымен, яғни жерге салық салудан алынады.
Бұл салық жер учаскелерін нақты пайдалануды есептеу табысына негізделеді. Жер салығын енгізумен байланысты мәселелер ерекше қиындықтарға, ең алдымен, өйткені оны белгілеуге әдістемелік тәжірибенің біртұтас жүйеге көшу тұрғысынан туып отыр. Өткен және қазіргі жүзжылдықта өмір сүрген Г.Джордж, С.Корд, Н.Гидельман және көптеген басқа зерттеушілер айтқан. Соңғы кездердегі біздің жағдайда бұл мәселені егжей-тегжейлі М.Л.Бронштейн, А.А.Калныныш, А.Э.Сагайдук, Б.И.Пошнус зерттеген. Н.Сухановтың 20- ғасырдың басындағы теоретикалық әзірлемелері де өз мәнін сақтап келеді.
Реталық салудың мәнін сипаттай келе ол: «Бұл мәселе екіге бөлінеді: біріншіден- жер рентасын салық түрінде қандай жолмен алуға болады, екіншіден- қандай үлгіде рентаны қоғамдық қажеттіліктерге жарату керек», яғни қандай жолмен оны бөлу керек- деп белгілеп кеткен.
Жер салығын енгізу ең алдымен жерді және басқа да ресурстарды неғұрлым рационалды пайдалану есебінен ауыл шаруашылық өнімдерінің тиімділігін көтеру қажеттіліктерін, нақты антишығындық механизмді құрумен тауып отыр. Ол сол сияқты жерге қожалықтың теңдік мүмкіндігін қамтамасыз ету керек. Н.Суханов: «Монополиялар мен жекеленген топ жер иеленушілердің, басқалардың басқаларға ауыстыруы тек жерге салық салу арқылы ғана жоюға болады»-деп жазған сияқты......