Бухгалтерлік есеп | Бухгалтерлік басқару есебі

Мазмұны
Кріспе..................................................................................................2 - 4
1. Бухгалтерлік басқару есебінің пәні және
экономикалық мәні...................................................................5 - 9
2. Басқару шешімдерін қабылдау және
басқару есебінің заңнамалық негіздері..............................10 - 14
3. Басқару шешімдерін қабылдауда қолданылатын
шығындардың жіктелімі...........................................................15 - 22
Қорытынды...........................................................................................23 - 24
Пайдаланылған әдебиеттер................................................................25
Кіріспе
Бухгалтерлік есепті реформалауда жасалған тұжырымдама міндеттернің бірі – ішкі ақпараттық жүйе арқылы кәсіпорында басқаруды жетілдіру болып табылады. Тиімді басқару принциптері мен есепті ұйымдастырудың жаңа амал-тәсілдерінің негізі ретінде Қазақстанда іс-әрекет етушіге неғұрлым жақын еуропалық құрылым алынды.
Нарықтық экономика ресурстың барлық материалдық, еңбек және қаржылық түрлерін ұтымды пайдалануды көздейді, олар кәсіпкерлік іс-әрекеттің күтілетін нәтижесін (табыстылығын) қамтамасыз етуі тиіс.
Басқарушы есеп кәсіпорынның қаржылық ақпараттарын ішкі пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болса, ал қаржылық есеп жоғарыда айтылған қаржылық ақпаратты ішкі пайдаланушылармен қатар сыртқы пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе. Яғни, басқарушы есептің мәліметін кәсіпорын басшылары қандай да бір шешім қабылдау үшін пайдаланса, қаржылық есептің мәліметін бұлармен қоса жабдықтаушы кәсіпорындар, банк мекемелері, салық органдары және тағы басқалары да пайдаланады. Кез-келген ұйым үшін қаржылық есеп міндетті түрде жүргізілетін болса, басқарушы есептің жүргізілуі және оның тәртібі әрбір кәсіпорынның экономикалық саясатына байланысты. Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепті реформалау ұдайы жүргізіледі. Есептің халықаралық жүйесіне көшу қолға алынды, осыған орай қазақстандық кәсіпорындардың тәжірибесіне қаржылық және басқарушылық есепті енгізу үшін нормативті құжаттар әзірленді.
Басқару есебі кәсіпорынның қолда бар ресурстарын пайдалануды меншік иесі тарапынан бақылауға бағытталған. Мұнда қорытындыларды, шығындарды және олардың тиімділігін білу маңызды.
Қазіргі уақытта басқару ресурстарын жүйелеу мен өндіріс шығындары проблемасы көкетесті, дегенмен әрбір қайта жасалған кәсіпорын көптеген жағдайларда мыналардың есебінен өндірістік емес шығындар болады:
• өндірістік құжаттарды толық пайдаланбау;
• айналымдық қаражаттың айналымдылығын өндірістік ресурстарға жоғары баға болуына байланысты азайту;
• негізінде кесімді белгіленетін сипаттағы еңбекақының қайтарымдылыққа (өндірістік) және т.б. сай келеді;
Кәсіпрындар іс-жүзінде жоспарлау мен өзіндік құнды калькуляциялау саласындағы мамандарды тартпайды, бұл шаруашылықөты тиімсіз жүргізуге, кейде банкротқа ұшырауға әкеледі. Бақылаусыздық пен жылдам ақша алу кезі өтеді, оның орнына шаруашылық жүргізудің өркениетті формасы келеді, ол меншік иелерін әуелі шығыстар мен кірістерді санауға, содан кейін ғана шешім шығаруға мәжбү етеді.
Кейбір бөлімшелері мен қызметкерлерді ақпараттық қамтамасыз ету деңгейі барлық кәсіпорынның өндірістік іс-әрекеті басқарудың тиімділігіне барған сайын көп әсер етеді. Кәсіпорында оперативті басқару үшін қажетті ақпарат басқару есебінің жүйесінде болады.
Басқарушылық есеп Қазіргі заманда мемлекеттің дамуы үшін бухгалтерлік басқарушылық есепке үлкен мән беріледі. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.назарбаев кәсіпкерлерге үндеуінде есепті, есеп беруді жетілдіріп, халықаралық стандартқа көшудің маңыздылығына тоқталды. Ол өзінің бұл үндеуінде қаржылық есеп беруді жасауды және ұсынуды ғана білдіріп қана қойған жоқ, сондай-ақ әр түрлі экономикалық шешімдерді қабылдай білуге шақырды.
Қазақстан халықаралық есеп жүйесіне көшкеннен кейін жағдай жақсы жағына өзгеріп, бухгалтерлік басқарушылық есептің біртұтас жүйесіндегі әдістерді интеграциялауға мүмкіндік алды. Әртүрлі оперативті экономикалық шешімдерді қабылдау үшін менеджерлер мен басшыларға кәсіпорынның өндірістік әрі қаржылық жағдайы туралы шындыққа жанасымды мәліметтер керек.
Бұл бухгалтерлік есеп жүйесінен басқарушылық есепті элемент ретінде бөліп қарастыруға мүмкіндік туды.
Американдық бухгалтер ассоциациясының берген анықтамасы бойынша, бухгалтерлік есеп—бұл ақпараттарды, есептеулерді және көрсеткіштер бағасын сәйкестендіру процесі, бұл ақпараттар көрсеткіштерін өңдеу, негіздеу және шешім қабылдауда пайдалану. Ал, басқарушылық есеп—бұл басқаруда шешім қабылдауға, жоспарлауға, бақылауға және қызметті реттеуге көмектесетін ақпараттарен қамтамасыз ету жүйесі. Оған басқарушы қызметкердің өз қызметін орындауына аса қажетті анықтау, өлшеу, жинау, талдау,әзірлеу, түсіндіру, ақпаратты тапсыру және қабылдау жатады. Ол зерттеудің жүйесі мен және саласы болып табылады.
Есеп беруді жасау әне оның сыртқы көрсеткіштерін ұсыну қаржылық есептің айрықша құқы болып табылады.
Бухгалтерлік есеп қаржылық ақпараттың сипаты және көлеміне байланысты.
Субьект оны әр түрлі категориядағы адамдарға, мысалы, кредит беретін инвестицияны жүзеге асыруға немесе біріг3п жүргізуге пайдалануға береді.
Басқарушылық есеп —бұл есептік процесс пен субьектіні басқаруды байланыстырушы буын.
Басқарушы есептің обьектілеріне кәсіпорын мен оның жекелеген құрылымдық бөлімшелері—жауапты орталықтардың шығыны; тұтас субьектінің және оның құрылымдық бөлімшелерінің шаруашылық қызметтерінің нәтижелері; трансферттік бағаны пайдалануды ұйғаратын ішкі баға белгілеу; бюджеттеу, болжау, және іштегі есеп беру жатады. Басқарушылық есептің ең маңызды функцияларының бірі—бұл калькуляциялау, яғни өнімдердің жекелеген түрлеріндегі бірліктердің өзіндік құнымен экономикалық есеп айырысу жүйесі.
Орындалған есеп айырысу базасында бір тапсырманы шешудің әртүрлі баламалы нұсқаларын кездестіруге болады және олардың ішінен оңайлысын іріктеп алып, тиімдіс басқарушылық шешімді жедел қабылдау керек. Шешім қабылдау тәжірибесі баламалы нұсқаларды салыстырып бағалауды және олардың ішінен оңтайлысын іріктеп алуды ұйғарады. Бұл үшін жіберілген пайдаларды да қоса ескеретін, баролық баламалы нұсқалар бойынша алдағы кезеңде болуы мүмкін шығындар туралы ақпарат аса қажет.
Басқарушылық есеп негізінде мыналар шешім табады:
1) оперативтік тапсырмалар:
• заласыздық нүктелерін анықтау;
• өнім шығарылымын жоспарлау;
• өнім құрылымын анықтау;
• қосымша тапсырыстардан бас тарту несмесе алу;
• бәсекелестік жағдайда баға белгілеу бойынша шешім қабылдау;
2)ұзақ мерзімді стратегиялық маңызы бар келешек сипатындағы тапсырмалар:
1.Бухгалтерлік басқару есебінің пәні және экономикалық мәні. Кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымының басқару есебі жүйесін құруға ықпалы.
Басқару есебі – экономикалық субьектіні жоспарлау, бақылау және басқару іс-әрекетін реттеу мен шешім қабылдау процесі арқылы басқару. Бұрын көрсетілгендей, отандық бухгалтерлік теория мен практикада «Басқару есебі» ұғымын, салысмтырмалы түрде алғанда, жуықта ғана пайда болды.
Басқару есебінің негізінде қаржылық, материалдық және еңбек ресурстарын тиімді басқару жүйесі жатыр.
Нақ басқару есебі кәсіпорындағы міндетті іс-қызмет процестеріне тығыз байланысты методологияға негізделеді, оның үстіне басты назар, мысалы, бөлімшелер қызметін бағалау және өнім мен өндірістің пайдалылығын бағалау сияқты аспектілерге байланысты шығындарды басқару есебіне аударылады.
Осылайша, басқару мақсатымен есептің ақпаратты өзгерту қажеттілігіне байланысты нормативті есеп орнына, әрине басқару есебі келеді.
Басқару есебінің мазмұнын жалпылай алсақ, екі топқа: өндірістік ресурстар, шаруашылық процестер мен олардың нәтижелеріне біріктенуге болатын өндірісті басқарудың бүкіл циклы процесіндегі обьектілердің жиынтығы жатады.
Өндірістік ресурстар кәсіпорынның шаруашылық қызметі барысында адам еңбегінің мақсатқа сәйкестілігін қамтамасыз ету. Олар мыналарды біріктіреді:
• негізгі құралдар – еңбек құралдары (машиналар, жабдықтар, өндірістік ғимараттар және т.б.), олардың жағдайымен пайдалану;
• материалдық емес ресурстар – мерзімнен бұрын қаржы бөлінген обьектілер (жерді пайдалану құқығы, патенттер, лицензиялар, тауарлық белгілер және т.б.);
• материалдық ресурстар – еңбек құралдарының көмегімен өндіріс процесінде өңдеуге арналған еңбек керек – жарақтары;
• еңбек ресурстары – кәсіпорынның осы шақта бар нақты еңбек ететін көпшілігі, мақсатқа сәйкес қызмет пен еңбек ресурстарын пайдалану.
Шаруашылық процестер мен олардың нәтижелері, жинақтай алғанда, кәсіпорынның өндірістік іс-әрекетін құрайды.
Оларға іс-әрекеттің мынадай түрлері жатады:
• қамтамасыз ету – дайындау;
• өндірістік;
• қаржылық - өткізушілік;
• ұйымдастырушылық;
Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесі қаржылық (сыртқы) және басқарушы(Ішкі) есеп болып екіге бөлінеді. Басқарушы есеп кәсіпорынның қаржылық ақпараттарын ішкі пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болса, ал қаржылық есеп жоғарыда айтылған қаржылық ақпаратты ішкі пайдаланушылармен қатар сыртқы пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе. Яғни, басқарушы есептің мәліметін кәсіпорын басшылары қандай да бір шешім қабылдау үшін пайдаланса, қаржылық есептің мәліметін бұлармен қоса жабдықтаушы кәсіпорындар, банк мекемелері, салық органдары және тағы басқалары да пайдаланады. Кез-келген ұйым үшін қаржылық есеп міндетті түрде жүргізілетін болса, басқарушы есептің жүргізілуі және оның тәртібі әрбір кәсіпорынның экономикалық саясатына байланысты. Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепті реформалау ұдайы жүргізіледі. Есептің халықаралық жүйесіне көшу қолға алынды, осыған орай қазақстандық кәсіпорындардың тәжірибесіне қаржылық және басқарушылық есепті енгізу үшін нормативті құжаттар әзірленді.
Қазіргі уақыттатәжірибесіне қаржылық және басқарушылық есепті реттеудің бес деңгейлік жүйесі пайда болды:
• Заңды деңгей(Азаматтық кодекс,т.б.)
• Бухгалтерлік есеп стандарттары;
• Стандарттарға әдістемелік ұсыныс;
• Шаруашылық жүргізуші субьектінің есеп саясаты;
• Субьектінің алғашқы құжаттары;
Басқарушылық есеп—субьект ақпарат жүйесінің құрамдық бөлігі.
Басқарушылық есеп—бұл идентификация, өлшеу, жинау, талдау, жіктеу, интерпритация(түсіндіру) және қандай да бір объектіні (яғн,и, ішкің есеп) басқаруға қажетті ақпаратты тапсыру.
Бухгалтерлік басқару есебі – есеп процесі мен кәсіпорында басқару арасындағы байланыстырушы буын.
Ұйымның өндірістік қызметі және оның жауапкершілік орталықтары деп аталатын жекелей құрылымдық бөлімшелері (сегменттері) бухгалтерлік басқару есебінің ісі болып шығады.
Жауапкершілік орталығы – шығындарды, кірістер мен ұйымдағы бизнестің осы сегментіне инвестицияланатын қаражатты, шығынды бақылайтын менеджер басқаратын құрылымдық бөлімше. Бұл көрсеткіш басшылықтың бөлімшесі үшін анықталады.
Бизнестің сегменттері заң жүзінде дербес немесе ұйымның құрылымдық бөлімшесі( бұлар бизнестің ұсақ сегменттері болуы мүмкін), алайда міндетті түрде өзінің басшысы (мысалы, дүкен бөлімі, ҒЗИ (ғылыми зерттеу институты) зертханасы және т.б.)
Басқару есебінде жауапкершілік орталығының төрт түрі атап көрсетіледі:
• шығын орталығы;
• кіріс орталығы;
• пайда орталығы;
• инвестиция орталығы;
Шығын орталығы - өндірістік ресурстардың шығындарын байқау, бақылау, басқару, сондай-ақ оларды пайдалануды бағалау мақсатымен мөлшерлеу, жоспарлау және өндіріс шығындарды есептеуді ұйымдастыратын кәсіпорынның құрылымдық бөлімі.
Өнеркәсіптік өндіріс жағдайында шығын орталығы ретінде құрылымдық бөлімшелерді бөлгенде мыналарды ескеру қажет.
Әрбір шығын орталығы – жауапкершіліктің жеке өрісі, орталық оның басшысына кәсіпорынның барлық шығындарын жоспарлау мен анықтауға көмектеседі. Орталық бір типті машиналар мен жұмыс орнынан тұрады. Бұл осы орталыққа шығыс орталығын үлкен қиындықсыз есептен шығару үшін біртекті сипаттағы шығындарға себепті болады. Сонымен қатар ірі шығын орталықтары ұсақтан құралуы мүмкін. Әдетте, шығындар орталығының мөлшері үлкен болған сайын, жауапкершілік деңгейі де биік.
Шығындар орталығы екі бағытта жұмыс істей алады:
- берілген қаржы деңгейінен ең көп нәтиже алу;
- берілген нәтижеге жету үшін қажетті қаржыны ең аз шамаға жеткізу;
Алайда шығындар орталығы басшыларына өндіріс бағасы мен көлемін өз бетінше белгілеуге рұқсат етілмейді.
Кіріс орталығы – жауапкершілік орталығы, мұнда менеджер кірістерді алу үшін жауап береді, бірақ шығындар үшін (мысалы, сауда ұйымның көтерме сауда бөлімі және т.с.с.) жауап бермейді, оның басшыларының іс-әрекеті алынған кірістер негізінде бағаланады. Осы жағдайдағы басқару есебінің міндеті – жауапкершілік орталығының қызмет қорытындылары шығарда нәтижелерді кесімді белгілеу.
Пайда оралығы – бұл да жауапкершілік орталығы. Оның басшысы бір уақытта өзінің бөлімшесінің кірістері үшін де жауап береді, тұтынылатын ресурстар саны және күтілетін бүкіл мөлшері жөнінде шешім қабылдайды. Іс-әрекетті бағалаудың белгісі – алынған пайда мөлшері. Сондықтан басқару есебі жауапкершілік орталығына кірер шығындардың құны, осы орталық ішіндегі шығындар және сегмент іс-әрекетінің қорытындылары шығарды түпкілікті нәтижелер туралы ақпарат ұсынуға тиісті.
Инвестиция орталықтары – кәсіпорын сегменттері, бұлардың менеджерлері өз бөлімшелерінің шығындары мен кірістерін бақылап қана қоймайды, басқа орталық басшылары шұғылданбайтын, инвестицияланған қаржыны тиімді пайдалануды қадағалайды. Басқаруда ең үлкен өкілеттіліктері бар инвестиция орталығының басшылары қабылданатын шешімдер үшін кәсіпорын әкімшілігі жекелеген жобалар бойынша бөлген қаражатты бөлу ең жоғары жауапкершілік көтереді.
Басқару есебінің мәні – шығындар мен кірістерді, мөлшерлеуді, жоспарлауды, бақылауды және кәсіпорынның болашақ даму мәселелерін үйлестіру мен шұғыл басқару шешімдері үшін ақпаратты жүйелендіретін талдауға есеп жүйесін біріктіріп кіріктіру (интеграциялау).
Ұйымды жауапкершілік орталықтарына бөлу мен оларды маңызына қарай іріктеуді кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымы деп атайды.
Менеджерлерге жүктелген жауапкершілік дәрежесіне байланысты кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымы орталықтандырылғын және орталықтандырылмаған деп сипатталуы мүмкін.
Орталықтанған ұйымдар функционалды принциптер бойынша (әкімшілік, қаржы, жабдықтау, өндіріс, маркетинг және т.с.с.) құрылған және олардың басқау есебі жүйесі шығындар орталығына негізделген. Басқарудың мұндай жүйесі шын мәнісінде консервативті болып табылады, ең көп шамада мәжбүрлікті көздейді және өз қызметкерлеріне іс-қимыл бостандығын бермейді.
Орталықтандырылмаған құрылым пайда мен инвестиция орталықтары бар болуымен сипатталады. Шығын орталықтарының менеджерлерімен салыстырғанда олардың басшыларының мол құқықтары мен міндеттері бар, кәсіпорын әкімшілігінің алдын-ала келісуінсіз шешімдердің едәуір бөлігін қабылдай алады.
Дегенмен орталықтандырылмаған жүйенің табысты жұмыс істеуі тым болмағанда, екі шартты сақтағанда болуы мүмкін: