Экономика | Бәсеке және монополия

Кіріспе
Бүгінгі экономика өзінің негізгі үш субъектісінің өндірушінің , тұтұнушының және өкіметтің өзара іс-қимылымен сипатталады . Қандай да болсын кәіпорын өзінің серіктестерімен нарықтық қарым – қатынаста іс-әрекет етеді . Ал бұл жағдайда тек заманға сай , бәсекелестік қабілеті жоғары өнім шығаратын кәсіпорын ғана жетістікке жете алады .
Нарық жағдайында шаруашылық субъектілерінің табысты жұмыс істеуі үшін осы заманғы ғылыми теория мен практиканың әдіс-амалдарын қолдана білудің маңызы зор,сондықтан нарықтық экономиканың ішінде маркетинг елеулі орын алады .
Маркетинг ( ағылшынша - market + нарық , өткіз ) капиталистік кәсіпорындардың өндірістік өткізу және сауда істерін басқаруды ұйымдастыру әдісі ретінде қолданылды.
Х1Х-ХX ғасырлар аралығында пайда болып , алғашқыда маркетингті өткізуді ұйымдастыру әдісі деп қарады. Дегенмен, маркетинг тек қана тауарларды алумен шектелмейді. Маркетинг өзінің даму барысында бүтін ғылымға , бизнестің өзегіне айналды. Қазіргі таңда маркетинг бәсекенің стратегиясы мен тактикасын, сатып алушыларды өзіне тарту тәсілін , нарықты билеу әдістерін жасайтын , көзделген пайда деңгейін қамтамасыз ететін , нарық және бағаларға белсенді бақылау орнататын жан-жақты ғылым және іс-әрекет саласы болып табылады . Сонымен бірге , оның маңызды міндеті - өндірісті дұрыс бағдарлау үшін нарықты терең зеріттеу .
Тарихи қысқа мерзім ішінде республика күрделі өтпелі кезеңді өткізіп , нарықтық қатынастарын қалыптастырды . Қоғамның барлық күшін біріктіру жетістігінің басты мақсаты – ел халықының әл - ауқатының өсуі .
Президент Қазақстан халқына өзінің Жолдауында еліміздің және оның экономикасын , халқымыздың бәсекеге қабілетті ету жөнінде өте жауапты міндет қойды . Мемлекетіміздің Президенті биылғы
Жолдауын « Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін , бәсекге қабілетті экономика үшін , бәсекеге қабілетті халық үшін » деп атады . Бұл өте маңызды мәселе . Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан бері халықаралық нарыққа мұнай , газ және қара түсті , сирек , бағалы металдар мен уран өнімдерін шығаратын ел ретінде белгілі бола түсуде . Екінші жағынан біз өзіміз де сырттан көптеген тауарлар аламыз , яғни Қазақстанда ашық экономика қалыптасты .
Мен курстық жұмысымда С. Әкімбековтың « Экономикалық теория » , Я. Әубәкіровтың « Экономикалық теория негіздері » , Р. Дорбнуш , С. Фишердың « Макроэкономика » , Б. Жүнісов , У. Мамбетов , Ү. Байжомартовтардың « Нарықтық экономика негіздері » , « Қазақстан Республикасының бәсекеге қабілеті: жағдайы , мәселелері және артықшылығы » Халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференцияның материалдары және тағы басқа әдебиеттер мен газет-журналдар қолдандым . Осы әдебиеттерде нарықтық бәсеке туралы толық мағлұматар алуға болады . Мысалы , « Қазақстан Республикасының бәсекеге қабілеті: жағдайы , мәселе- лері және артықшылығы » атты Хадықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдарында аты айтып тұрғандай Қазақстан- ның бәсекеге қабілеті туралы қазақстанның және шетелдердегі жоғары оқу орындарының аға оқытушыларының ғылыми шығарма- лары қолданылған . Бұл шығармаларда Қазақстандағы нарықтық бәсекені шетелдердегі бәсекемен салыстыра отырып , дамытуға бағытталған материалдар көрсетілген .
Менің курыстық жұмысымның мақсаты – қазіргі Қазақстанның нарықтық эконмикадағы қызыметін , яғни бәсеке , жетілген бәсеке , жетілмеген бәсеке нарығының түрлерін және өнеркәсіптік маркетинг саласындағы нарықтық сипаттамаларын сату , өткізу , ақпарат және бақылау жүйелерін қарастыру. Сонымен бірге республикадағы отандық тауар өндірушілердің де жай - күйі туралы мағұлматтар қамтылған.
Бәсеке және монополия.
1.1.Бәсеке және оның түрлері .
Рыноктық экономиканың негізгі ерекшелігі болып еркін таңдау : өндіруші үшін өндірілетін өнімді таңдау еркі , тұтынушыға тауарды алуда , жұмысшыға жұмыс орнын таңдау еркі айтылады . Бірақ еркін таңдау экономикалық табысты өзінен өзі қамтамасыз ете алмайды. Ал , оны бәсекелестік күресте ғана жеңіп алады .
Бәсеке лат.concuzzea- қақтығысу –бұл рыноктық экономиканың қатысушыларының арасындағы тауарларды сатып алу және сату барысында,өндірістегі ең жақсы жағдайлары үшін бақталастық.
Бәсеке – рыноктық қатынастардың негізгі категориясы , әр түрлі формада болады және әртүрлі жолдармен іске асырылады . Ол сала ішіндегі біртектес тауарлар арасында және сала аралық әр түрлі салалар тауарлары арасында бола алады . Ол бағалық және бағалық емес бола алады . Бағалық бәсеке тауарлар мен қызметтерді бәсекелестіктің бағасына қарағанда төмен бағамен сатуға негізделген . Баға төмендету шығынды азайту немесе пайданы азайту арқылы ғана мүмкін.Оны тек ірі фирмалар ғана істей алады .
Бағалық емес бәсеке техникалық артықшылықтардың арқасында жететін тауарлардың жоғарғы сапасымен және сенімділігімен негізделген.
Рыноктық қатынастардың қатысушыларының өзара қалай бәсекелесуіне байланысты жетілген еркін және жетілмеген бәсек рыногі деп бөлінеді .
Жеке фирмалардың өнім бағасына базар нарықына әсер етуші неғұрлым аз болса , солғұрлым рынок бәсекелік деп саналады. Жетілген ( бәсеке еркін бәсеке рыногі ) дегеніміз рынокта бір-біріне тәуелсіз көптеген сатушылар мен сатып алушылар қызмет ететін және тең мүмкіндіктері мен құқтары бар бәсекенің идеалды бейнесін айтады .
Жетілген бәсекенің негізгі белгісі: әрбір фирманың үлесі жалпы өнімге шаққанда аз болғандықтан , ешқайсысының бөлшек бағаға әсері өте төмен болады . Ұсыныс бағалары төменгі шекте теңеледі. Қай кәсіпорын болмасын молырақ пайда таппақ болады .Сондықтан олардың арасында бәсеке болмай қоймайды. Бәсекенің екі түрі бар : бірі - өндіріс саласы ішіндегі бәсекеде , екіншісі - өндіріс салалары арасындағы бәсеке .
Сала ішінде бәсеке шамамен біртектес өнімдер немесе қызыметтер көрсететін кәсіпорындар арасында болады. Олардың жұмыс жағдайлары әртүрлі болады: көлемі жағынан да , өндірістің технологиясы мен ұйымдастыру жағынан да бір-біріне ұқсамайды . Осыған орай кәсіпорындардың өндіретін біртектес тауарларының жеке құны әр мөлшерде болады . Дегенмен олардың тауарлары нарықта жеке құнымен емес , қоғамдық құнымен өтеді.
Тауардың құны нарық бағасымен белгіленгендіктен , техникалық жабдықтауы , соған орай капиталдың өзекті құрылымы жоғары кәспорындар басқаларға қарағанда артық пайда алады . Дегенмен олардың артықшылықтары ұзаққа созылмайды . Жоғары пайданы кәсіпкерлердің бәрі алғысы келеді . Сондықтан олар да кәсіп- орындарын жаңа техникамен жабдықтайды , жаңа технология қолдану және өндірісті ұйымдастыру дәрежесін көтереді . Соның нәтижесінде кәсіпорындардың көпшілігі тауарарының құнын алдыңғы қатардағы кәсіпорындардан асырмауға тырысады . Сөйтіп , артық пайда алып келген кәсіпорындардың пайдасы жұрт қатарлы болып қалады .
Дегенмен , мұнымен бәсеке бітпейді . Техника мен технологияны бұрынғыдан да жетілдіру мен өндірісті тиімді ұйымдастырудың арқасында кәсіпорындардың қайсы бірі артық пайда алмай қоймайды. Демек , мұндай бәсеке өндіріс саласы бойынша еңбек өнімділігін арттыра беруге , соның арқасында өнімдердің қоғамдық құнын төмендетуге жағдай жасайды.Сондықтан сала ішіндегі бәсекені қоғамдық өндірістің қозғаушы күшінің бірі деуге болады.
Өкінішке орай , әміршіл-әкімшіл экономикада мұндай бәсекеге жол берілмей келді. Кәсіпорындардың өндіріс көлемі мен өндіріс шығындары , сондай-ақ өнімдерінің бағасы сала басқармасында жоспарланды , ал жоспардан артық пайда алса , кәсіпорынның өзіне қалдырмай , қайта бөліске салды. Сөйтіп , кәсіпорындардың ынталылығын су сепкендей басып отырды.
Салааралық бәсеке өндірістің әр саласындағы кәсіпорындар арасында болады. Бәсекенің бұл түрі өндірістің барлық саласындағы пайда шамаларын теңестіруге әкеліп соғады . Оның ұраны: тең капиталдарға – тең пайда .
Нарық бәсекеге негізделеді . Сала ішіндегі бәсеке жеке бір кәсіпорындардың үстемдік етуіне жол бермесе , сала аралық бәсеке қоғамдық өндірісті реттеп отырады. Бәсеке нарыққа қатысушылар -дың іс әрекетін жасырын бақылаушы және реттеуші күш болып табылады .
Бәсеке қоғамдық өндірісті босаң, икемсіз және қабілетсіз кәсіпкерлерден тазартып , пысықтар мен тапқырларға жол береді . Соның нәтижесінде халық шаруашылығының тұрақтылығы қалыптастырады .
Сонымен қатар нарықтық бәсекенің артықшылықтары мен кемшіліктеріде бар .
Артықшылықтары:
• қоғамға қажет тауарларды өндіруде ресурстарды тиімді пайдалануға мүмкіндіктің болуы ;
• тез өзгеріп отыратын өндіріс жағдайларына икемді болып , оларға тез үйлесуге көмектесе алатындығы ;
• тауардың жаңа түрлерін жасау саласына жаңатехника мен технология енгізуге , өндірісті ұйымдастырып басқарудың жетілген әдістерін қолдануға , ғылыми – техникалық жетістік- терді ұнамды пайдалануға жағдайлар тудыратындығы ;
• өндірушілерді көптүрлі қажеттіктерді қанағаттандыруға , тауарлар мен қызметтердің сапасын жоғарлатуға мақсаттандыру .
Кемшіліктері:
• ұдайы өндірілмейтін ресурстарды ( ормандар , табиғи жануарлар , жер , теңіз , мұхит қоймалары ) сақтауға көмектеспейді ;
• қоршаған ортаны қорғауда негативтік бағытта болады ;
• ұжымдық пайдалануға бағытталған тауалар мен қызметтер ( дамбалар , жолдар , қоғамдық көлік ) өндірісінің дамуын қамтамасыз етпейді ;
• фундаменталдық ғлымның , жалпы білім беру жүйесінің , қалалық шаруашылықтың көп элементтерінің дамуына жағдай жасамайды ;
• еңбек , табыс , демалу құқықтарына кепілдік бермейді ;
• әлеуметтік әділетсіздік пен қоғамның байлар мен кедейлерге бөлінуіне бөгет жасайтын механизмдері жоқ .
1.2.Бәсеке және монополия.
Нарықтық қатынас кезіндегі еркін бәсеке кәсіпорындарға табиғи сұрыптау жасау арқылы әлсіздерін күйзелтіп , күштілерін одан да нығайта береді . Сөйтіп , бәсеке қоғам мүшелері арасындағы эконо- микалық қатынастардың неғұрлым толық бейнесіне айналады .
Капиталистік бәсеке өндірістің шоғырлануына және орталықтануына әкеліп соғады. Өндіріс жүздеген тіпті мыңдаған жұмыскерлері бар ірі кәсіпорындарға жинақталады. Бұл оның шоғырлануы болса, орталықтану бірнеше жеке капиталдың неғұрлым ірі кәсіпорынға бірлесуін көрсетеді.Орталықтану екі жолмен іске асады. Бірі-келісім бойынша ерікті түрде бірлесу /мысалы. Акционерлік қоғам құру/ . Екінші- бәсеке кезінде ірі және күшті капиталдар ұсақ немесе әлсіз кәсіпорындарды күшпен өздеріне қосып алу жолы .
Өндірістің мұндай шоғырлануы мен орталықтануы монополияны тудырады . Бәсекелік күрес кезінде іріленген кәсіпорындар табан тіресіп , бірін-бірі жеңе алмай өндіріс салалары мен нарықты бөлісу және біріңғай баға белгілеу туралы өзара келісімдерге келеді . Монополия дегеніміз , ол белгілі бір тауардың едәуір бөлігін өндірудің немесе сатуды өз қолдарына жинақтаған кәсіп- орындардың келісімі немесе бірлестігі . Монополияның мақсаты - басқаларға қарағанда неғұрлым молырақ пайда түсіру болып табылады . Ондай пайданы монополистік пайда деп атайды .
Нарық жағдайында кәсіпкерлік түрлі жағдайда өтеді . Нарықта үстемдікететін жеке бір кәсіпорын , тауардың бір түрін өндіретін көптеген кәсіпорындар , тұтұнушларға қарсы саясатжүргізетін моно- полистер де болуы мүмкін . Сондықтан нарықты экономиканың таза бәсеке , таза монополия , монополистік бәсеке және олигополия деген кейіптері болады .
Таза бәсекеге негізделген өндіріс саласында көптеген тәуелсіз кәсіпорындар бір сарындағы өнімдер өндірумен немесе қызмет көрсетумен болады. Бәсекелес фирмалардың өнімдеріне сұраныс икемді болғандықтан , олардың бірде - бірі нарықтың бағасына әсер ете алмайды . Таза бәсекенің нәтижесінде фирмалар тұтынушыларға қажетті өнімдерді төмен бағамен ұсынады да , тұтұнушылардың сұранысын толық қанағаттандырады. Бәсеке жағдайында жұмыс істеу фирмаларды тиімді технология қолдануға , соның арқасында өнімдерінің бағасын түсіруге итермелейді. Осының салдарынан мұндай өндіріс саласында ғылыми-техникалық прогресс қарқындай түседі.
Таза манаполияға белгілі бір тұтыну заттарын немесе қызыметтерді және олардың орнына жүретін өнімдерді өзінен басқалар өндірмейтін фирмалар жатады . Мұндай жағдайға ие болу үшін фирманың өндіретін өнім мөлшері айтарлықтай немесе қажетті шикізат не өзінің қолында , не бақылауында болу керек . Сондай-ақ таза манополияға табиғаттық манополия да жатады . Табиғи манополияға өндіретін өнімі климаттық және тағы басқа жағдайларға байланысты басқа аймақтарда өндірмейтін немесе кездеспейтін фирмалар жатады . Таза манополияның ерекшелігі –оның орнын ауыстырушылардың болмауы . Бұл жағдайда тұтынушы манополияның өнімін сатып алуы керек немесе ондай өнімді пайдаланбауы керек . Өндіретін өнімін , не көрсететін қызыметін жарнамалаумен манополия айналысуы да ,айналыспауы да мүмкін.Мысалы,асыл тастар сататын таза манополист өз өнімдерін өткізу үшін жарнамалау жұмыстарын жүргізуі мүмкін ,ал коммуналдық қызымет көрсететін таза манополия өз қызыметін жарнамалап ақша шығармайды . Себебі , манополист газға , суға , электр энергиясына зәру тұрғындар бұл ең керекті қызыметтерді кімнен сатып алатынын біледі және сатып алуға мәжбүр.
Таза бәсеке жағдайында қызымет ететін жеке фирма бағамен келісетін болса , таза манополистбағаға үстемдік жүргізеді . Таза манополияға қолы жеткен икемді сұраныс жағдайында жоғары баға орнына барынша жоғары баға белгілеу арқылы молырақ жиынтық пайда табуға тырысады . Ал егер сұраныс икемді болмаған жағдайда манополист мұндай тауар өндірудің мөлшерін азайтады да өнімге жоғары баға белгілейді . Тауарларына жоғары баға белгілеуімен қатар , манополист өздеріне шикізат сатып алғанда төмен баға береді . Бұл жолы бермеуге амалы жоқ өндірушілер тағы да таза манополистің қармағына ілінеді .
Таза манополиядан манополистік бәсекенің айырмашылығы мол . Оның бастапқы айырмашылығы – белгілі бір салада фирмалардың саны көп болуына байланысты бағамен тарифтерді бақылауға алуға , сондай-ақ құпия келісімдерге келуге мүмкіндіктері шектеледі. Екіншіден , фирмалардың өнімдері нақтылы және алдамшы өзгеше- ліктерімен біріне-бірі ұқсаспайды . Үшіншіден , экономикалық жағ- дай фирмаларды бағалық және басқа түрдегі бәсекеге ( жарнама , өнім үлгісі мен сапасы , т.б. ) мәжбүр қылады .
Манополистік бәсеке жағдайында фирмалар пайдаларын кемітпеу мақсатымен өнімдерінің түрін өзгертіп отырады , сондай-ақ әр сала- ның өнімін шығаруға дайындық жасайды . Өнімнің жаңа үлгісін немесе жаңа түрін меңгеру , сондай-ақ оларды тұтынушыларға кең жариялау фирма тауарларына сұранысты молайтады . Манополистік бәсеке тұтынушылар үшін де пайдалы , өйткені тауарлардың жаңа түрлері молайып , сапалары жақсарады және бағалары төмендейді . Сұранысты молайту арқасында кәсіпкерлер де кем қалмайды , олар да барынша молырақ пайдаға ие болады .....